Quramı bet

ONOMASTIKALÍQ TERMINLERGE TÚSINIKLER
Onomastika grek sózi bolıp «At qoyıw óneri» degen mánini ańlatadı.
Antroponim shaxs (adam)nıń menshikli atı. Antroponimiya qanday da bir tildegi menshikli adam atlarınıń jıyındısı. Sonday-aq, antroponimlerge laqaplar, familiyalar, titul atları, ataq atlar da kiredi.
Laqap jeke adamdı basqa adamlardan yamasa birdey atqa adamlardı bir-birinen ajıratıp kórsetiw hám adamlardıń hár qıylı ózinshelik ózgesheliklerin bildiriw ushın qollanıladı.
Zoonimler Haywanlardıń menshikli atları zoonimlar dep ataladı. Zoo – haywanat+onoma – at sózlerinen jasalǵan.
Teonim grekshe (theonum) – Alla, tańir hám onoma (at, atama) sózlerinen jasalǵan. Qandayda bir tildegi teonimler jıynaǵı teonimler, teonimlerdi úyreniwshi onomastikanıń tarawı teonimiya dep ataladı.
Agionim grekshe agio – muqaddes, iláhiy+onoma – at mánicin ańlatadı. Muqaddes dep túsiniletuǵın payǵambarlardıń atları:
Toponimler jer betiniń qurǵaqlıq bóleginde jaylasqan tábiyǵıy geografiyalıq hám jasalma (adamlar jaratqan) obektlerdiń mennshilikli atları. Toponimler óz ishinde jáne de birneshe túrlerge bólinedi.
Oykonimler qala, kishi qalalar (pasyolka), elatlı orınlar, awıllardıń menshikli atların óz ishine aladı.
Astionim grekshe ayasteios – qala, qalaǵa uqsas + onoma – at), awıl tipindegi adamlar jasaytuǵın orınlar.
Komonim grekshe komos – awıl + onoma – at) dep bólinedi.
Qaraqalpaq tilinde oykonimler oǵada júdá kóp bolıp, olar ele arnawlı izertlew obyektine aylanǵan joq.
Urbanonim qala, kishi qalalar (pasyolka), elatlı orınlar ishinde jaylasqan hár qanday topografiyalıq obektlerdiń menshikli atları kiredi.
Agoronimler grekshe agora - maydan, bazar+onoma–at).
Qala ishinde jaylasqan maydanlar, bazarlardıń menshikli atları: Godonimlar grekshe godos – kóshe+onoma – at). Qala ishinde júriw, háreketleniwge arnalǵan liniyalı obektler, yaǵnıy kóshe, úlken gúzar kósheler (Prospekt), tar kóshe, qıyabanlvrdıń atları.
Oykodomonimlar greshe oixodomun – bina, imarat+onoma–at) – qala aymaǵında jaylasqan binalar, imaratlardıń atları: Sonday-aq, medirese, diniy bilim beretuǵın mekemelerdiń atların da kiritiw múmkin. Sebebi, olar da bana hám imaratlardıń menshikli atları esaplanadı:
Nekronim áwliye, qoyımshılıq, muxaddes orınlardıń atları. Sultan Wáyis baba qoyımshılıǵı, Balaqoyǵan qum qoyımshılıǵı hám t.b. Grekshe vekrov – «áwliye»+onoma.
Dromonimler grekshe dromos – jol+onoma – at. Hár qanday (jer ústi, jer astı, suw ústi, suw astı) jollarınıń menshikli atları. Respublikamizda poezdler, avtomobiller hám basqa da hár qıylı transportlardıń háreketleniwine arnalǵan kóp tarmaqlı jollar bar. Olar da uzaq hám jaqın aralıqqa mólsherlengen bolıwı múmkin.
Agroonim grekshe agros – atız, dala, egin maydanı + onoma – at degendi bildiredi. 1. Úlken kólemdegi dala atları: Mamıydıń dalası. 2. Kishi kólemdegi jerler, jer uchastkaları, tamarqalardıń atları:
Drimonim drumog – tereklik, toǵay – onoma – at mánisin bildiredi:
Gidronim grekshe hudor – suw + onoma - at mánisin bildiredi. Gidronimler suw háreketlenetuǵın (dárya, kanal, arna, ózek, jap, salma t.b.) yamasa toplanatuǵın (teńiz, kól, hawız, qándek, qudıq t.b.), suw jer betine shıǵatuǵın (bulaq) obektlerdiń menshikli atları kiredi.
Speleonim grekshe srelaon – úńgir, onoma – at) – jer astında jaylasqan, jer ústine shıǵıw jolına iye bolǵan hár qanday tábiyǵıy hám jasalma obektlerdiń menshikli atı. Onomastikaǵa baylanıslı izertlewlerde speleonimge úńgirler, jer astı suw jolları, bulaqlar, qudıqlar, sharsharalar da kirgiziledi.
Ideonim grekshe idea – ideya + onoma – at) – tariyxıy shıǵarmalar, hújjetler, jazba esteliklerdiń menshikli atı. Mısalı, Orxon-Enisey jazba estelikleri, Tonıkók esteligi, Uyǵır jazıwı t.b.
Oronim grekshe orog – taw+onoma – at mánisin ańlatıp, jer betinen (relefinen) biyik bolıp turǵan, hár qanday biyiklikler, tóbelikler, shoqqılar t.b. menshikli atları. Bul tiptegi atamalardıń jıyındısı oronimiya dep ataladı.
Kosmonim grekshe kosmic – aspan, álem, planeta, onoma – at degendi bildiredi. Kosmonimlerge aspan álemindegi planetalardıń atları, juldızlardıń atları, kometalar, asteroidlardıń atları kiredi. Házirgi waqıtta kosmostı ózlestiriw jumıslarına baylanıslı bir qatar aspan deneleri sol orınǵa barǵan astronavt hám kosmonavtlardıń atları menen atalmaqta.
Anemonim Tábiyatqa túrli apatshılıqlar keltiriwshi hádiyselerdiń menshikli atamaları onomastikada anemonim termini menen baylanıslı ataladı.
Ayemog grekshe – samal (shamal) hám onoma – at túsinigin bildiredi. Bul termin tiykarında samal hám onıń hár qıylı kórinisleri – samal, boran, sel, ciklonlarǵa qoyılǵan menshikli atlar túsinilmekte. Sonıń menen birge tábiyǵıy apatlarǵa sebep bolatuǵın jer silkiniwler, vulkan, tolqınlardıń atı da kiredi.
Politonimler mámleketlik belgi atları, Faleronimler kókirek nıshanları atı.
Dignitonimler mámleket hám xalıq aralıq shólkemler tárepinen berilgen ataqlar atı,
Ergonimler mekeme, kárxana, shólkemlerdiń menshikli atları), pereyonim háreketleniw quralları yaǵnıy transport túrlerine berilgen menshikli atları) de úyreniledi

TOPONIMIKALÍQ TERMINLERGE TÚSINIKLER

Abbreviaciya toponimlerdiń qısqarǵan túrleri.
Agroonimikalıq terminler atız, egislik maydanları, jaylaw, toǵaylar, jerdiń sıpatına baylanıslı qollanılatuǵın terminler kiredi: atız, dala, jaylaw, jer, kebir, qayır, maydan, toǵay, shor sıyaqlı
Antonim atamalar mánileri bir-birine qarama-qarsı bolǵan toponimler: Aqdárya, Qaradárya, Arqa avtovokzal, Qubla avtovokzal, Aqtaw, Qarataw t.b.
Antrotoponim adam atları, familiyaları hám laqaplarınan payda bolǵan toponimler: Abdulla jer, Mádiyar bólik, Axımbetshúńgil, Ábenjap, Qaraqshınıń toǵayı, Obkom karta, Hákim karta t.b.
Areallı atamalar bir túrdegi geografiyalıq termin yamasa topoformant (toponim jasawshı qosımta) járdeminde jasalǵan toponimler tarqalǵan aymaqlar: -abad – Gúlabad, Diyqanabad, Xalqabad, -kent – Tashkent, tóbe - Qarawıltóbe, Ospantóbe, kól – Altınkól, Qarakól, Maqpalkól t.b.
Birikken toponimler leksikalıq hám grammatikalıq mánisi boyınsha qosılıp, bir obyekttiń atın bildiriwshi sózlerdi birikken qospa toponimler. Mısalı: Mayjap, Tasbóget, Súwenarım, Xanjap, Qamısarıq, Qusxana hám t.b.
Birikpegen toponimler keminde eki hám onnan da kóp sózden quralıp, belgili bir obyekttiń atın bildiretuǵın toponimler. Mısalı: Aral teńizi, Kegeyli kanalı, Qızketken kanalı, Dáwkempir kóli, Mamiydiń dalası hám t.b.
Birlemshi hám ekilemshi atamalar Birlemshi atamalar eń dáslepki atamalar, máselen, Begjap (Qanlıkól, japtıń atı), Qazaqdárya (Moynaq, dáryanıń atı), ekilemshi atamalar usı atamalardıń ekinshi bir geografiyalıq obektke kóshiwi. Máselen, Begjap (Qanlıkól, awıldıń atı), Qazaqdár`ya (Moynaq, elatlı orınnıń atı). Biziń aymaǵınmızda usı taqilettegi ekilemshi atamalar kóp ushırasadı.
Dórendi toponimler sóz jasawshı affikslerdiń (topoformantlar) qatnasında jasalǵan toponimler: Diyxanabad, Kegeyli, Tashkent t.b. Jup toponimler qabatlanıp jumsalıp, belgili bir obyekttiń atın ańlatıwshı toponimler. Bunday toponimler eki túrli formada ushıraydı: a) Eki komponenti de tán mánili bolıp keledi. Mısalı: Retro-Aleksandrovsk qalası, Nókis-Shımbay jolı, Sharjaw=Qońırat temir jolı. b) Mánili qarsılas sózlerden jasaladı. Mısalı: Barsa-kelmes kóli.
Jup toponimlerdiń komponentleri arasına defis (−) qoyılıp jazıladı. Zootoponim haywanatlardıń atamalarına baylanıslı toponimler: Túlki ataw, Qoyanshor, Baqalıjap, Birqazankól, Quwlıkól t.b.
Geografiyalıq atama geografiyalıq obektlerdiń menshikli atları. Toponim menen sinonim qollanıladı. Geografiyalıq termin geografiyalıq obektlerdi atap kórsetiwshi sóz. Mısalı, teńiz, dárya, kól, qala, taw, tóbe, shoqqı, atız, toǵay t.b. Olar da óz ishinde bir neshe toparlarǵa bólinedi.
Oykonimikalıq terminler, agroonimikalıq terminler, oronimikalıq terminler, gidronimikalıq terminler t.b.
Gibrid atamalar qospa toponimlerdiń quramındaǵı komponentlerdiń túrli tillerge tán bolıwı: Begdullaoy (arab+túrkiy), Bákirjarǵan (parsı+túrkiy), Raykomarna (rus+túrkiy), Gidronimikalıq terminler suw obektlerin atap kórsetiwshi terminler. Mısalı, teńiz, kól, dárya, kanal, arna, jap, salma, bulaq, qudıq, háwiz t.b.
Detoponimizaciya toponimlerdiń geografiyalıq terminlerge aynalıwı: Máselen, Vulkan atawı atamasınan vulkan termini payda bolǵan. Biraq, qaraqalpaq tilinde toponimlerden jasalǵan geografiyalıq terminler ushıraspaydı. Kerisinshe, geografiyalıq terminlerden payda bolǵan toponimler bar. Mısalı, Taxtakópir rayonı aymaǵındaǵı Jalaǵash (qumlıq) toponimii jerdiń qásiyetin (qumlı ekenin) bildiretuǵın jalańash termininen payda bolǵan.
Indikator (toponimikada) toponimlerdi payda etiwde ónimli qollanılatuǵın sózler toparı (geografiyalıq terminlerde indikatorlarǵa kiredi). Mısalı, qum, tóbe, qorǵan, dárya, suw, kól, jap t.b.
Qospa toponimler keminde eki sózden jasalǵan toponimler: Qanlıkól, Tax`akópir, Ámiwdárya, Bozjap t.b.
Makrotoponimler makro «úlken» degendi bildiredi. Solay eken, makrotoponim kópshilik ushın belgili bolǵan hám tez-tez tilge alınatuǵın toponimler: Tashkent, Nókis, Qońırat, Shomanay, Qızketken, Aral teńizi t.b.
Mikrotoponimler mikro «kishi» degendi bildiredi. Solay eken, mikrotoponim kópshilik ushın tanıs bolmaǵan awıl, kóshe, jap t.b atamaları. Olar tek kishi aymaqlarda ǵana qollanıladı: Ospantóbe (Kegeyli), Jiydetoǵay (Qońırat), Gúlabad (Qońırat) t.b.
Memorial atamalar ullı insanlardıń atlarına, belgili tariyxıy waqıyalarǵa baylanıslı qoyılǵan atamalar: Nawayı, Beruniy, Allayar Dosnazarov, Túrkmen qırılǵan jer t.b.
Metafora atamalar awıspalı mánide yamasa uqsatıw nátiyjesinde qoyılǵan atamalar: Dóńgelek atız, Iyinaǵash atız, Qazanoy, Taqıyatas t.b.
Metafora terminler: qoltıń, shıǵanıq, qulaq, kóz, etek t.b. Oykonimikalıq terminler adamlardıń jasaw orınları, elatlar, belgili bir mákanlarǵa baylanıslı qollanılatuǵın terminler: aymaq, awıl, elat, jurt, kóshe, qala, qorǵan, máhálle, rayon sıyaqlı.
Oronimikalıq terminler jer betinen joqarı bolǵan biyikliklerdi bildiretuǵın terminler: taw, tóbe, tóbeshik shoqqı.
Toponimika jer-suw obyektleriniń leksikalıq qurımın, semantikalıq ózgesheliklerin, grammatikalıq qurılısın, jasalıw nızamlılıqların t.b. úyrenetuǵın onomastikanıń úlken bir toparı.
Toponimiya belgili bir aymaqtaǵı jer-suw atamalarınıń jıyındısı. Mısalı, Qaraqalpaqstan Respublikasındaǵı barlıq jer-suw atamalar Qaraqalpaqstan (Respublikası) toponimiyası dep atalalı.
Toponimlerdiń imlası toponimlerdiń durıs jazılıw qaǵıydaları.
Topotermin topnimlerdiń jasalıwında ónimli qatnasatuǵın (yaǵnıy geografiyalıq) terminler. Máselen, dárya - Ámiwdárya, Sırdárya, say – Juwsansay, Saǵındıqsay, kól - Qarakól, Qanlıkól, qorǵan – Seytniyazqorǵan, Bilewliqorǵan t.b..
Topoformant toponimlerdiń jasalıwında qatnasatuǵın (toponim jasawshı) qosımtalar. Topoformantlar eń dáslep máni ańlatatuǵın sóz bolǵan. Soń toponimler quramında qosımta xızmetin atqarǵan. Mısalı, -kent – Tashkent, Chimkent, -abad – Xalqabad, Diyxanabad, -stan - Ózbekstan, Qaraqalpaqstan t.b.
Túbir toponimler túbir sózden jasalǵan, affikssiz bolıp kelgen jay toponimler. Kóbinese atlıq sózlerden jasaladı. Olar túbirden quralǵanlıqtan jáne de bóleklerge bóliwge bolmaydı. Ataw sepleniwde turadı. Mısalı: Lar (suw ańǵarınıń atı), Shege (awıl), Nókis, Qońırat, Shomanay t.b.
Qaraqalpaqstan topnimleri ishinde túbir formalı toponimler sanı jaǵınan az.
Transkripciya toponimlerdiń aytılıwı boyınsha jazılıwı.
Etnotoponim xalıq, millet, ruw atamalarına baylanıslı toponimler: Qıtayqala, Qazaqoy, Naymankól, Ózbek awıl, Qazaq awıl, Túrkmen awıl, Shomaqkól t.b.
Fitotoponim ósimlik atamalarına baylanıslı toponimler: Biydaykól, Biydaysaǵa, Kegeyli, Jiydetoǵay, Jekenaydın, Jońıshqa karta t.b.