Quramı bet

Qaraqalpaq antroponimleriniń izertleniw tariyxınan
Jobası:
1. Kirisiw
2. Qaraqalpaq adam atlarınıń tariyxınan
3. Qaraqalpaq adam atamasınıń jazılıw tariyxınan
Tayanısh túsinikleri Antroponimika, adam atı, familiyası, ákesiniń atı, laqabı, jveddonim, titul, menshikli adam atlarınıń izertleniwi
Kirisiw
Qaraqalpaq til bilminiń sońǵı waqıtlarda izertlenilip atırǵan tarawlarınan biri antroponimikahaqqında sóz bolar eken álbette, eń dáslep bul terminniń qanday máni ańlatatuǵınlıǵın, qaydan kelip shıqqanlıǵın bilim alıw zárúrligi tuwadı. Antroponimika grekshe «antropos» adam hám «onoma» at, ataq, ism degen mánilerdi ańlatıp, adam atların izertleytuǵın ilim bolıp esaplanadı.
Onıń izertlew obyektine jeke adam atı, familiyası, ákesiniń atı, ataq (ititul) atı, jasırın (psevodnim) atı, laqap atı qullası adamǵa baylanıslı qoyılǵan barlıq atlar kiredi. Bul menshikli adam atlarınıń jıynaǵı til biliminde antroponimler delinedi.
Antroponimika-onomastikaá iliminiń bir shaqabı bolıp, menshikli adam atların izertleytuǵın ilim. Ol menshikli adam atlarınıń quramın diaxronikalıq hám sinxronikalıq jaqtan. Olardıń kelip shıǵıw nızamlıqların, tillik qatlamın, qurılısın, mánilik ózgesheliklerin h.t.b. tárepilerin lingvistikalıq planda izertleydi hám úyrenedi.
Qaraqalpaqsha adam atlarınıń izertleniwiniń tiykarǵı deregi N.A.Baskakovtıń miynetindegi kórsetpeler bolıp tabıladı dep esaplasaq qátelespeymiz. Sebebi, ol óziniń «Qaraqalpaqsha tili» atlı kólemli ilimiy miynetinde birinshi bolıp, qaraqalpaq toponimikası hám onomastikasın izertlewdiń oǵada zárúr ekegligin atap kórsetedi.ǵ Usı miynettiń birinshi tomınıń sońınan qaraqalpaqsha adam atlarınıń dizimin beredi. Bular qaraqlapaq antroponimikası boyınsha aytılǵan dáslepki ilimiy pikirler hám jıynalǵan materiallar edi. Sońınan avtordıń usı materiallar tiykarında «Element», «Gúl», «roza», «cvetok» v sostave karakalpakskix jenskix imen»q atlı maqalası shıqtı. Ol bul maqlasında «gúl» komponentiniń hayal qızlarǵa baylanıslı menshikli atlardan qurılısında úsh túrli variantta qollanılatuǵınlıǵın hám semantikalıq jaqtan olardıń jasalıw jolların ashıp kórsetedi. Máselen, avtor bul komponenttiń oǵada jiyi qollanılatuǵınlıǵın ayta kelip, adam atlarınıń quramındaǵı oranalsıw tártibine qaray tómendegi variantlarǵa bóledi:

1. 
   At+gúl Alma+gúl, Nar+gúl, Dári+gúl;
   
2. 
   At+gúl//Gul+at: Gul+bazar//Bazar+gúl, Gul-biybi Biybi+gúl, Gul+sara
   
3. 
   Gul+at: Gul+sanem, Gul+ziyra, Gul+ziyba
   

Bul maqala qaraqalpaq antroponimleri boyınsha islengen tunǵısh ilimiy jumıs boldı.
Bunnan keyin qaraqalpaq tariyxı hám etnografiyası menen kóp jıllardan beri shuǵıllanǵan, tariyx ilimleriniń kanidatı kórnekli ilimpaz L.S.Tolstova «Toponimı i etnonimı v antroponimi karakalpakov» degen maqalasın járiyaladı. Avtor bul miynetinde qaraqalpaq antroponimlerine semantikalıq jaqtan qısqasha sholıw jasay otırıp, geografiyalıq atalamlarǵa baylanıslı (shımbay, Moynaqbay, Tortkulbay, Nókisbay, Dár`yabay, Teńizbay h.t.b) hám urıw, millet atamalarına baylanıslı Qıyatbay, Qıpshaqbay Mańǵıtbay, Túrkmenbay, Qazaqbay h.t.b) qoyılǵan menshikli adam atlarınıń jasalıw jolların lingvistikalıq, tariyxıy-etnografiyalıq materiallarǵa súyene otırıp dálilleydi. Ol «Drevnovostochnıe antroponimicheskie associacii v karakalpakskom istoricheskom fol`lore» degen maqalasında áyyemgi shıǵıs antroponimleriniń toparına kiretuǵın Samiram atınıń qaraqalpaq fol`lorında saqlanǵanlıǵı haqqında derek beredi. Ilimpazdıń pikirinshe bul at biziń eramızǵa shekemgi IX ásirlerde jasaǵan Assiriyanıń hayal patshası Shammuramat (yamasa Sammuramat) atınıń negizgi úlgisi dep qaraydı. Bul at áyyemgi armyan xalqına belgili bolǵan Shamiram atı menen baylanıslı degen pikirdi bildiredi. Solay etip, avtor adam atı arqalı xalıqlar arasındaǵı kiyatırǵan óz-ara tariyxıy baylanıstıń jigin ashıwǵa tırısadı. Hám usı xalıqlar arasındaǵı Samiram haqqındaǵı ańızdıń usaslıǵına ayrıqsha dıqqat awdaradı.
Qaraqalpaqsha adam atlarına baylanıslı bolǵan ayırım máseleler jergilikli adamlar tárepinen de izertlenildiyu Prof.D.O.Nasırovtıń (L.S.Tolstova menen birlikte) «Qaraqalpaq» hám «Antroponimiya karakalpakov» atlı maqalaları qaraqalpaqsha adam atlarınıń, familiyalardıń tariyxına hám tuwısqanlıq terminleriniń adam atlarınıń quramnda qollanılıw ózgesheliklerine arnalǵan. Sonday-aq bul maqalalar qarqalpaqsha adam atlarına baylanıslı bolǵan ayırım máselelerge jergilikli alımlar tárepinen de izertlenildi. Prof.D.O.Nasırovtıń (L.S.Tolstov menen birlikte) «Qaraqalpaq hám «Antroponimiya karakalpakov» atlı maqalaları qaraqalpaqsha adam atlarınıń, familiyalardıń tariyxına hám tuwısqanlıq terminleriniń adam atlarınıń quramında qollanılıw ózgesheliklerine arnalǵan. Sonday-aq bul maqalalar qaraqalpaqsha adam atlarınıń semantikalıq klassifikaciyası hám olardıń tariyxıy rawajlanıw basqıshları dálilli mısallar menen bayanlanadı. J.Shamshetovtıń «Qaraqalpaq tilindegi arab antroponimlerinen» degen maqalası qaraqalpaqsha adam atlarınıń quramındaǵı shıǵısı arablıq qatlamlarınıń qollanılıwı, qurılıs ózgeshelikleri hám olardıń fonetikalıq ayırmashalıqlarına arnalǵan. Tariyxshı O.Yusupov «Alpamıs» dástanındaǵı antroponimler hám antonmler hám etnonimler haqqanda oy-pikirler» atlı maqalasında Alpamıs, Baybóri, Edim antroponimleriniń hám Qońırat etnoniminiń etimologiyasın ashıwǵa tırısadı, olarǵa bir neshshe tujırımlı dáliller menen tariyxıy jaqtan sıpatlama beredi.
Prof.K.Koshanov «Rus hám qaraqalpaq tilleriniń óz-ara baylanısı máseleleri» atlı miynetinde qaraqalpaq tiline orıs antroponimleriniń kelip kiriw jaǵdayına «qollanılıw ózgesheliklerinen túsinik beredi. Adamnıń ismi shıraylı, jaǵımlı milliy úrp-ádet, dástúrge juwap beriw kerekligin ayta kelip, qaraqalpaqsha adam atlarınıń jazılıw máselelerine de ayrıqsha dıqqat awdaradı. Qaraqalpaq antroponimleriniń quramında laqaplardıń qolınılıwı, olardıń leksika-semantikalıq ózgeshelikleri, grammatikalıq qurılısı Yu.N.Xojalepesovanıń kandidatlıq dissertaciyasında keń túrde sóz etiledi.
Ulıwma alǵanda, joqarıda kórip ótkenimizdey, qaraqalpaq antroponimleriniń quramında menshikli adam atları elege shekem arnawlı túrde izertlenbey, oǵan baylanıslı bolǵan ayırım máseleler tek maqalalar túrinde azǵana kózge túsedi. Sonıń menen birge usı dissertaciyalıq jumıstıń avtorı tárepinen de qaraqalpaqsha menshikli atlardıń tariyxına, shıǵısına, quramı hám qurılısına, semantikalıq, etimologiyalıq ózgesheliklerine baylanıslı bir qatar maqalalar járiyalanadı.