Quramı bet

Orıs tilinen hám orın tili arqalı basqa tillerden ózlesken adam atları
Túrkiy hám slavyan tilleri arasındaǵı óz-ara baylanıs máseleleri boyınsha ilimpazlardıń bir qansha bahalı pikirleri aytılıp keledi. Bul tillerdiń óz-ara baylanısıw dáwirin N.A.Baskakov bes dáwirge bólip qaraydı:
Birinshi dáwir: (I-VIII ásirler) Kiev Rusi mámlekettiń dúziliwine shekemgi slavyan dialektleriniń bir tárepten xun hám skifsarmet qáwimli toparlarına kiretuǵın Iran, Fin qáwimleriniń dialekleri menen, ekinshi tárepten xun, sabir, xazar hám bulgar qáwimlik toparlardıń quramına kiretuǵın túrkiy dialektleri menen baylanısadı. Bul tillerdiń qaldıqları tiykarınan antroponim hám etnonimlerde saqlanǵan.
Ekinshi dáwir: (IX-XII ásirler) Kiev Rusi dep atalatuǵın áyyemgi orıs mámleketiniń dúziliwi. Áyyemgi orıs tiliniń birinshi gezekte túrkiy qáwimleri pecheng, oguz, tork, berendey, kovu, kaepish, bout h.t.b. tiller menen, al sońınan polovec tilleri menen óz-ara tásiri hám tıǵız baylanısı menen sıpatlanadı.
Úshinshi dáwir (XIII-XV ásirler) mongol shabılıwınan keyingi. Bul dáwirde orıs knyazlikleri Altın Ordaǵı ǵárezli bolıp, áyyemgi orıs tilleri túrkiy, qıpshaq dilektleriniń tásirinde boldı. Usı dialektler arqalı slavyan dialektlerine arab, parsı tillerinnen bir neshe sózler ótti.
Tórtinshi dáwir hám besinshi dáwirler: Oktyabr revolyuciyasınan sońǵı) kerisinshe, túreiy tillerine orıs tilinen hám orıs tili arqalı basqa tillerden kóplegen sózler awısqanlıǵı menen sıpatlanadı. Sońı tórtinshe hám besinshi dáwirler basqa túrkiy tilleri sıyaqlı qaraqalpaq tili ushın da xarakterliyu Prof.E.Berdimuraotov qaraqalpaqlar menen orıslar arasındaǵı áyyemnen kiyatırǵan tariyxıy baylanıslarǵa sıpatlama bere otırıp, orıs tili hám orıs tili arqalı basqa tillerden qaraqalpaq tiline sózlerdiń awısıwın ulıwma eki dáwirge bólip qaraydı.
I. Oktyabrge shekemgi dáwir;
2. Oktyabrden sońǵı dáwir.
Usı dáwirlerde qaraqalpaq tliniń sózlik quramına orıs tilinen ayrım sózlerdiń kelip kiriwi menen bir qatarda usı sózlerdiń tiykarında dúzilgen ayırım antroponimlerdiń de áste-áste kórine baslaǵanın kóremiz. Degen menen bul dáwirdee orıs tillerinen mámleketlik islerge baylanıslı kelip kirgen oyaz (uezd), bolıs (volost`) sózlerinen payda bolǵan (Oyazbay, Bolısbay) sanawlı ǵana antroponimlerdi ushıratamız. Oktyabr`den keyingi dáwirde qaraqalpaq tiliniń sózlik quramına jaqa dúzimge baylanısla jámiyetlik-siyasiy, óndirslik-texnikalıq ilimiy h.t.b. tarawlarǵa baylanıslı bolǵan jańa terminler orıs tilinen hám orıs tili arqalı basqa tillerden kelip kirgen adam atlarınıń qoyılıwı da úrdiske aylana basladı. Qayta qurıwǵa shekemgi (80jıllardıń ortaları) dáwirde bolıp ótken elmizdegi jámiyetlik-siyasiy ózgerislerge sáykes adam atlarınıń quramı da orıssha atlar menen tolıqtırılıp barıldı.
Mine, usı Oktyabr revolyucyasınan basla qayta qurıwǵa shekemgi ózgerislerge baylanıslı qoyılıp kelingen orıs hám orıs tili arqalı basqa tillerden kelip kirgen atlardıń rawajlanıw ózgesheliklerin esapqa alıp bul dáwirdi úsh basqashqa bóli qaraymız:
1. Oktyabr revolyuciyasın sońǵı 40-jıllarǵa deyin;
2. 1940-jıllardan 1960-jıllarǵa shekem
3. 1960-jıldan qayta qurıwǵa 80-jıl araları) shekem

1. Oktyabr revolyuciyasınan keyin 40-jıllarǵa shekemgi dáwirde qaraqalpaq xalqınıń turmısında siyasiy, ekonomikalıq hám mádeniy ózgerisler payda boldı, ilim hám texnika rawajlana basladı. Usılardıń nátiyjesinde qaraqalpaq tilniń leksikası tolıp atırǵan orıs hám orıs tili arqalı basqa tillerden kirgen sózler menen bayıp keldi. Bul sózlerdiń ishinde jámiytlik-siyasiy qubılıslarǵa baylnıslı bolǵan ayırım terminler qaraqalpaq antroponimleriniń quramında az sanda bolsa da kórine basladı: Kolxozbay, Sovetbek, Sovxozbek, Artelbay, Siyaz (Syezd sózinen) Kommuna h.t.b. Bul dáwirde adam atların belgili revolyucioner adamlardıń, orıs xalqına belgili bolǵayn shayır, jazıwshılarınıń atlarına baylanıslı qoyıw úrdiske aylandı: Vladimir, Karl, Karat, Tel`man, Frunze, Klara, Pushkin, Roza, Oktyabr, Nina, Ilya h.t.b. 1940-jıllarǵa shekem qaraqalpaqlarda familiya bolmadı. Adam atların rásmiylestiriwler áke atı (otchestvo) menen qosa ámelge asırıldı: Úsenbek Bqızı Jıǵagúl, Baltabay ulı Babaxan, Sapar qızı Qanımbiyke, Ómirbek qızı Bazargúl serdan ulı Ómirbek h.t.b. Ayırım jaǵdaylarda hayal-qızlardıń atları kúyewiniń atı menen de, qáyin atasınıń atı menen de qalay aytılǵan bolsa, solay rásmiylestirildi: Reyim áyeli Már`yam, Bekman áyeli Záriypa, Jiyenbay kelini Ayshagúl, Bekbawıl kelini Qazıgúl h.t.b. Qarqalpaq óz familiyasına 40- jıllardan keyin «Áke» atına (otchestvo) 1950-jıllardan baslap orıs tilindegi familiya hám áke atın jasawshı qosımtalardıń járdemi menen óte basladı.

2. 1940-jıldan hám 60-jılǵa shekem basqısh. Bul aralıqta burınǵı Sovetnik awqamǵa kiretuǵı respublikalardıń turmısında úlken ózgerisler boldı.
1941-jılı Ullı Watandarlıq urıs baslanıp, 1946-jılı sovet xalqı fashizm ústinen erlik penen jeńiske eristi. Urıs dáwirinde barlıq dıqqat frontqa hám tılǵa awdarıldı, barlıq kósh azatlıq jeńisine baǵdarlandı. Bul jaǵday qaraqalpaq xalqınıń da basınan ótti, barlıq xalıqlar sıyaqlı azatlıq ushın, fashizm ústinen jeńiske erisiw ushın bolǵan urıstıń qatnasıwshısı janlı guwası boldı. 1940-jıldan baslap orıs grafikası tiykarında jańa qaraqalpaq alfaviti qabıl alındı. Usı jıldan baslap qaraqalpaq antroponimleriniń qurılısında da kózge túserlik ózgerisler júz bere basladı. Bul nárse, birinshi gezekte, adam atlarınıń áke atları menen qosa rásmiylestiriw máselelerinde kórindi, yaǵınıy orıssha úlgidegi familiyalardıń payda bolıwı menen kózge tústi. Qaraqalpaq familiyasın beriwde orıs tilindegi er adamlar ushın -ov//ev hayal-qızlar ushın ova//eva formaları alındı: Ayımbetov, Ayımbetova, Seytmuratov, Seytmuratova, Saparbaev, Saparbaeva, Kosekeev, Kosekeeva h.t.b. degen menen bular anıq mánidegi familiya emes edi, sebebi bul formalar tek adamnıń ákesiniń atına kórsetilgen elementlerdi jalǵaw arqalı berildi. Familiya tiykarınan adamnıń túpkilikli shıǵısın, tegin bildiriwshi atama bolawı kerek. Házirgi duńya xalıqlarınıń ishinde Koreyada orta ásirlerden baslap, hátteki, burınıraq adam atları menshikli at hám familiya bolıp eki xızmetke bólingen. Buǵan tómendegi maǵlıwmatlardıń ózi jetkilikli hám qızıqtırarlı:
Tashkent oblastında jasawshı 150000 koreec /1980-jılǵa shekemgi maǵlıwmat 130 familiyaǵa iye. Tashkent qalasında jasawshı 24000 koreecten 20 mıńı Kim degen familiyada eken. Orıs xalqında familiya I.A.Sobolvskiydiń kórsetiwinshe, XIY ásirlerdenbaslap adam atlarınıń quramında kórine baslaǵan.1897-jılǵı pútkil rossiyalıq esap sanaq alıwda familiyası joq nanay xalqına olardıń urıw atamaları familiya retinde berilgen. T.Januzaqov áyemgi dáwirde qazaqlarda urıw atları familiya xızmetin atqarǵanlıǵın bildiredi. Al qaraqalpaqlarda bolsa, familiya, joqarıda kórsetkenimizdey 40-jıllardan baslap aqıyqıy túrde ámege asırılıp adam atlarında qollanıla basladı.50-jıllarǵa shekem qaraqalpaq antroponimlerinde hújjetlestiriw familiya+at túrinde qabıl etilip,sońǵı jılları yaǵnıy 50-jıllardan soń bul antroponimlik sistema familiya+at+áke atı túrinde tolıq qabıl etildi.Áke atları er adamlar ushın -ovich//-evich ,al hayal-qızlar ushın -ovna//-evna syaqlı orıs tilindegi qosımtalar arqalı belgilendi.Al házirgi qaraqalpaq tili mámleketlik til bolıp qabıl etilgennen sońǵı /1989-jıl,1-dekabr`/ áke atın burınǵısınsha +ulı hám qızı siyaqlı sózler arqalı beriw usınıs etilip, ámelge asırılıp atır.
Bul dáwirde Watandarlıq urıstaǵı qaharmanlardıń atlarına hám jeńiske baylanıslı qaraqalpaq antroponimlerine orıs tilinen bir neshe adam atları kelip kirdi: Zoya, Liza, Tanya Aleksandr, Oleg, Pobeda, Sergey Soldatbay, Nikolay h.t.b. Sonday-aq turmıstıń basqa tarawlarına baylanıslı da orıs tilinen hám orıs tili arqalı basqa tillerden kelip kirgen atlardı qoyıw úrdiske aylna basladı: Marta, Maya /ay atları/, Maksim, Pavel Roman, Rolan, Margarita, Anatoliy, Tolik, Tat`yana, Aleksey, Andrey, Raisa h.t.b.
3.1960-jıldan qayta qurıwǵa /80-jıl ortası/ Shekemgi basqısh. Bul dáwirde qaraqalpaq xalqınıń turmısı ádewir dárejede qurǵınlastı. Hár bir xojalıq radio hám televideniege iye boldı. Usı arqalı dúńya mádeniyatı, ilim hám texnikalıq quralları menen tanısıwǵa keń múmkinshilik aldı. Xalıqtıń at qoyıw dástúrinde jańashıllıq júz berdi. Shet ellik tanıs emes tańsıq atlardı qanday máni ańlatatuǵınlıǵına qarap tańlap qoyıw ádetke aylandı. Olardıń kópshiligi shet ellik kinofil`mlerdiń, kórkem shıǵarmalardıń qaxarmanlarınıń, mámlektlik iskerlerdiń h.t.b. atlarına baylanıslı boldı; Sveta Robert, Rodion, Artur, Oksana, Laura, Larisa, Flora, Elenora, El`vira, El`mira, Jana, Boris, Viktor, Valentina, Vitaliy, Leonid, Lyudmila, Feliks, Larisa,h.t.b. Sonday-aq hind tilinen de sońǵı waqıtları bir qasha adam atları ózlesti; Radja, Rita, Ratxa, Zita, Gita, Indira h.t.b. Solay etip, orıs tilinen hám orıs tili arqalı basqatillerden kelip kirgen adam atları,joqarıda kórip ótkenimizdey, hár basqıshqa tiyisli bolǵan ózine tán ózgeshelikleri menen parıqlanadı.
Til ózgeshelikleri jaǵınan úsh basqıshta da shıǵısı jaǵınan orıssha atlar júdá az, olar-máselen, Aleksandr, grekshe yaki komponentten quralǵan Aleks-járdemshi, andr-er, márt, batır degen mánini ańlatadı. Bul eki komponent dara-dara Aleksey, Andrey túrinde dara adam atı bolıp ta qollanıladı. Valentin /lat. kúshli, bekkem/, Karl /eski germ. batır,márt/, Leonid /lat.Arıslan/, Oleg/skand wáliy, áwliye/, Petr/grek.tas/, Feliks/lat.baxıtlı/, Irina/grek. paraxatshılıq/, Klara/lat.Ashıq, taza, jaqtılı/, Larisa /grek.shaǵala/, Margarita /lat.meruert/, Raisa/jeńil/, Flora /lat.qudaydıń gúli/ h.t.b.