Quramı bet

Qaraqalpaq toponimleriniń grammatikalıq ózgeshelikleri
Jobası:
1. Jay toponimler
a) Jay túbir toponimler
b) Dórendi túbir toponimler
2. Qospa toponimler
a) Birikken qospa sózlerden jasalǵan toponimler
b) Birikpegen qospa sózlerden jasalǵan toponimler
v) Jup qospa sózlerden jasalǵan toponimler
Tayanısh túsinikler: 1. Toponimlerdiń grammatikalıq ózgeshelikleri boyınsha aytılǵan ilimpazlardıń pikirlerine sholıw 2. Jay toponimlerdiń jay túbir hám dórendi túbir sózlerden jasalıwın grammatikalıq jaqtan analizlew 3. Qospa toponimlerdiń baylanısıw jolların grammatikalıq qurılısı boyınsha dálillew.
Kirisiw
Hár qanday sózdiń ózine tán belgili strukturası, morfologiyalıq qurılısı hám jasalıw ózgeshelikleri boladı. Toponimler de ózine tán bolǵan grammatikalıq qurılısına iye. Toponimler qalay bolsa solay gez kelgen usıl menen jasala bermeydi, olardıń jasalıwında belgili bir sistema hám zańlılıq boladı.
Toponimikanı izertlewde sistemalıq hám strukturalıq usıllardı qollanıwdı alǵa qoyıwımız tiyis, óytkeni bul usıl toponimlerdegi lingvistikalıq hám tariyxıy faktlardı ashıwǵa járdem etedi. Jáne de atamanıń qaysı tilge qaraslı ekenin, shama menen alǵanda ol xalıqtıń (tiliniń) ulıwma xronologiyalıq shegarasın, etimologiyalıq túsinigin anıqlaw ushın qosımsha múmkinshilikler tuwdıradı. Toponimlerdiń jasalıwında tildegi basqa sózlerdiń jasalıwı sıyaqlı qubılıslar ushıraydı. Bul qubılıslar hár qıylı grammatikalıq formalarda kózge túsedi. Ayrıqsha leksikalıq-morfologiyalıq jáne leksika-sintaksislik qubılıslar jergilikli toponimlerdiń jasalıwında keń orın alǵan. Usı ózgesheliklerine qaray analiz etip qaraǵanda jergilikli toponimler tómendegi klassifikaciyalıq shaqaplarǵa bólinedi:
1. Jay toponimler:
a) Jay túbir toponimler;
b) Dórendi túbir toponimler.
2. Qospa toponimler:
a) Birikken qospa sózlerden jasalǵan toponimler;
b) Birikpegen qospa sózlerden jasalǵan toponimler;
v) Jup qospa sózlerden jasalǵan toponimler.
Bunday bolıp klassifikaciyalanıw tiykarınan alǵanda jergilikli atamalardıń strukturalıq ózgesheliklerine súyenip islendi hám túrkiy jáne slavyan tilleriniń strukturalıq principleri jónindegi materiallar ulıwma kózde tutıldı.
1. Jay toponimler
Jay toponimler jasalıwına qaray jay túbir hám dórendi túbir bolıp ekige bólinedi.
a) Jay túbir toponimler Bul toparǵa túbir sózden jasalǵan, affikssiz bolıp kelgen jay toponimlerdi kirgizemiz. Túbir toponimler kóbinese atlıq sózlerden jasaladı. Mısalı: Lar (suw ańǵarınıń atı), Shege (elat atı), Yabı, Kepe (urıw atları) t.b. Túbir sózlerdi qaraqalpaq tiliniń grammatikalıq terminologiyasında túp atlıqlar dep ataydı. Onday atamalar tek jeke túbirden ǵana quralǵanlıqtan olardı jańadan mánili bóleklerge bóliwge bolmaydı. Túbir toponimlerge ataw sepleniwdegi affikssiz bolıp kelgen, kóbinese eski atlardı ańlatatuǵın toponimler kiredi.
Grammatikalıq kategoriyası boyınsha túbir atlıqlarǵa qatnaslı bizde bir qansha geografiyalıq termin sózler bar: jar, say, dár`ya, ózek, tóbe, taw, kól, sıyaqlı. Olar qospa toponimler jasawda aktiv qatnasadı. Geyde bunday termin sózlerdiń jeke ózi toponimniń túsinigin ańlata alıwı múmkin. Mısalı: «qala» degende sol átiraptıń xalqı Shımbay qalasın túsinedi. Taw, kól degende qanday bolmasın sol átiraptaǵı jaqın belgili bir tawdıń yamasa kóldiń ataması ańlanadı. Bunday toponimler kelbetlik sanlıq, feyil sóz shaqaplarınan jasaladı. Biraq olar toponimlik qásiyetke iye bolǵannan keyin, tikkeley atlıqtıń mánisin ańlatadı. Mısalı: Jińishke (kanal atı), Qızıl (qızılqum atamasınıń qırqartılǵan túri), Qırıq (urıw atı). Bul jerde jińishke, qızıl (kelbetlik), qırıq (sanlıq) mánili sózlerden quralıp toponim quraǵan. Bunday toponimler ózleriniń boyında kelbetlik, sanlıq sózleriniń mánisin saqlap, substantiv formasındaǵı atlıq sózler bolıp ta esaplanadı. Toponimlik atamalardıń bir qanshası tolıq qáliplesken toponim bolıwǵa erisken. Mısalı: Azat, Abad, May (awıl sovet atları), Esim, Dawıt (gidronim) t.b. juwmaqlap aytqanda túbir toponimler morfologiyalıq bóleklerge ajıratılmaydı, tek sóz qurawshı formalarǵa ǵana qatnasa aladı.
b) Dórendi túbir toponimler
Túbir sózlerge −lı-li, -lıq-lik, shı-shı, laq-lek affiksleriniń qosılıwı arqalı jasaladı. Mısalı: Shıtlı, Kegeyli, Tallıq, Birlik, taslaq t.b.
1) −Shı-shi affiksleri. Bunday affiksler arqalı jasalǵan toponimler kóbinese adamlardıń kásipshiligin bildiredi hám elatlı punktlerdiń atların ańlatadı. Mısalı: Kónshi (teri kásipshiligi menen shuǵıllanıwshı awıl), Boyrashı (qamıstan boyra toqıwshılıq kásipshiligi menen shuǵıllanıwshı awıl), Sheriwshi shıyırıwshı (jip iyiriwshilik kásipshiligi menen shuǵıllanıwshı awıl) t.b. Shı-shi affiksleriniń atlıq, kelbetlik, feyil sózlerge de qosılıwı arqalı toponim jasaladı. Mısalı: Konshı awıl − kon (atlıq); Kókshiqala − kók (kelbetlik); Sheriwshi, shıyırıwshı (feyil). Eger bul sózlerge geografiyalıq atama sózler qosılsa, onda dáslepkisi dórendi kelbetlikke aynaladı. Mısalı: Arbashıawıl, Boyrashı kól, Kókshiqala t.b. dórendi kelbetlikler (arbashı, boyrashı, kókshi).
2) Li-li affiksleri. Bunday affikslerden jasalǵan sózler qanday bolmasın predmettiń molshılıǵın bildiredi. Mısalı:
a) Kegeyli, Jiydeli, Qamıslı, kendirli, shatlı sıyaqlı toponimler ósimliklerdiń molshılıǵına baylanıslı payda bolǵan;
b) Súwenli, ılaqalı, shaǵallı, qarabaylı, baqalı sıyaqlı toponimler janıwarlarǵa baylanıslı payda bolǵan;
v) Bólewli (bólewli), buydalı, uyalı, shıtlı, taylıq (jer atları);
g) Baylı, baxıtlı (awıl atları);
d) Ashamaylı, ayıllı, balǵalı, baǵanalı, qayshılı, qılqalı, qandekli, ırǵaqlı, tiyekli, shawjeli, shómishli (urıw atları);
j) Qayraqlı, shaǵırlı (taw atları). Lı-li affiksleri arqalı jasalǵan toponimlerdiń tiykarǵı belgileri, sonnan ibarat: birinshi mısalda −lı affiksleri túbirge qosılıw arqalı substantivlesip, ashıq aytılmasa sol obyekttiń geografiyalıq termin sózleriniń mánisin ózinde elesletedi. Mısalı: Shıtlı (áwliye), Balǵalı (urıw). Geypara jaǵdayda lı-li affiksleri toponim sózlerge qosılıp sub`ekttiń obyektke qatnasın ańlatıwshı jańa mánili sózler dóretedi. Máselen, Tashkent, Qońırat, Qıpshaq, Mańǵıt, Xazarasp sıyaqlı sózlerge −lı-li affiksleri qosılıwı arqalı menshikli attan ǵalabalıq atqa kóshken máni kelip shıǵadı. Tashkentli, Qońıratlı, degende sol qalalarda jasawshı adam tuwralı sóz etiledi. Bul jerde lı-li affiksleri tek toponim sózlerge, tiykarınan alǵanda qala atlarına ǵana qatnasadı. Bul qatnas tómendegishe jasaladı: Tashkent (atama)+li − Tashkentli (jigit); Qońırat (atama)+lı − Qońıratlı (palwan); Qıpshaq (atama)+lı − Qıpshaqlı (azamat); Mańǵıt (qala)+lı − Mańǵıtlı (qaharman). Lı-li affiksleri arqalı jasalǵan toponimler kóbinese ósimlikler, janıwarlar dúńyasınıń molshılıǵına baylanıslı jarıqqa shıqqan, al −shı, -shi, -chi affiksleri bolsa adamlardıń kásipshilik hám ónermentlik isleriniń belgilerin sıpatlaydı. Usı qásiyetlerin analizlep qaraǵanda −lı-li affiksleri ulıwma tyurk xalıqlarınıń tillerinde ádewir ertede payla bolǵan dep shamalawǵa boladı.
Juwmaqlap aytqanda shı-shi, -lı-li affiksleri qaraqalpaq tilinde toponim jasaytuǵın ónimli affiksler bolıp esaplanadı.
3) Laq-lek, lıq-lik affiksleri. Bul affiksler atlıq, kelbetlik sanlıq sózlerge qosılıw menen predmettiń molshılıǵın ańlatıwshı toponimler quraydı. Formalıq hám mánilik jaqlarınan laq-lek, lıq-lik affiksleriniń lı-li affikslerine uqsaytuǵın bir qansha jaqınlıq jaǵı bar. Bálkim olar shıǵısı jaǵınan tariyxıy tamırlas óz-ara tuwıslas komponentler de bolıwı múmkin. Mısalı: Taslaq (taslı jer). Qumlıq (qumlı jer). Tallıq (tal aǵashları ósken orın). Geyde laq-lıq affiksleri predmetke kishireytiw mánisin beredi. Mısalı: Taylaq (túyeniń eki jasqa shıqqan botası), qolatlıq (kishkene qol) t.b. Geyde lıq-lik affiksleri basqa sózlerge qosılıw menen predmettiń belgisiniń ólshewin ulıwma abstrakt túsinikte ańlatadı. Mısalı: Birlik, Jańalıq, Jańabirlik, Jaqsılıq sıyaqlı toponimikalıq atamalarda konkret emes Ulıwma abstraktlıq máni bilinip turadı. Bul jerde lıq-lik affiksleri atlıq hám kelbetlik sózlerge qosılıp toponim jasaǵan. Lıq-lik affiksleri arqalı jasaǵan, jergilikli toponimlerdiń kóbisi burınǵı kolxoz atamalarınıń xarakterleytuǵınlıǵı bayqaladı.
4) Affikslerdiń parsı elementleri − qaraqalpaq tiliniń sózlik quramında Iran tillerinen kirgen affiksler ushıraydı. Máselen, affiks «kesh» atlıq sózlerge qosılıwı menen kásipshilikti ańlatıwshı kóplegen jańa sózlerdi dóretedi. Mısalı: arba+kesh (arba aydawshı adam), nanbay+kesh (nan islep satıwshı), túye+kesh (túye aydawshı adam). Bunday affikstiń elementleri geypara toponimlerde saqlanıp qalǵan. Mısalı: Túyekesh awıl «Kesh» affiksi házirgi tájik iran tillerinde «kás» dep atalǵan leksikalıq formada qollanıladı, bunıń mánisi kisi, adam degen sóz. Nókis qalasınıń atı burın Iran tilinde «Núkes» dep atalǵan, Nu − (toǵız) kes (kisi, adam) yaǵnıy bul toǵız adam degendi ańlatadı. Juwmaqlap qaraǵanımızda jergilikli atamalardıń affiksleri usılı jaǵınan eki úlken grammatikalıq kategoriyaǵa qatnasadı. Birinshisi − sóz ózgertiw kategoriyasınan, ekinshisi − sóz jasaw kategoriyasına. Sóz ózgertiw affiksleri grammatikada tórt túrli kategoriyaǵa bólinedi. Bular san kategoriyası, seplew kategoriyası, tartım (menshik) kategoriyası, betlew kategoriyası. Bul kategoriyadaǵı affiksler sózlerdiń tek grammatikalıq formasın ǵana ózgertedi. Al sóz jasaw kategoriyasına kiretuǵın affiksler sózlerdiń formasın ózgertiw menen qatar, sózlerge qosılıw arqalı olarda jańa máni dóretedi. Kóplik kategoriyasında hám iyelik seplewdiń ashıq formasında keletuǵın toponimler onsha ónimli emes. Máselen, Ketenler qalası, − birinshi komponenttegi bas atama (ketenler) atawısh jalǵawdıń kóplik túrinde turıptı, atamanıń bunday túri qaraqalpaq toponiminde az, bálkim bunda túrkmen tásiri bolsa kerek. Mamiydiń dalası, atamanıń birinshi komponenti iyelik seplewdiń ashıq túrdegi formasında turıptı. Bunday formadaǵı atamalar toponimlerdiń sanında siyrek qollanıladı.
3. Qospa toponimler Qospa toponimler jasalıwına qaray birikken qospa sózlerden jasalǵan toponimler, birikpegen qospa sózlerden jasalǵan toponimler hám jıynaqlawshı qospa sózlerden jasaǵan toponimler bolıp úshke bólinedi.
a) Birikken qospa sózlerden jasalǵan toponimler
Leksikalıq hám grammatikalıq mánisi boyınsha qosılıp, bir obyekttiń atın bildiriwshi sózlerdi birikken qospa toponimler dep ataymız. Toponimikalıq birikpeler ózleriniń morfologiyalıq quramı boyınsha hár qıylı formada boladı. Olar jup sózden de, kóp sózden de hám affiksli bolıp kelgen formantlardan da jasala beredi. Máselen: Aqbóget, Biybazar, Taxiatash, Xojeli, Qońırat t.b. Bunday atamalardıń túrleri túrk hám iran tuqımlas xalıqlardıń tillerinde kútá kóp. Aytayıq, Yangiarıq, Dexkanabod, Telpakchinor (Ózbekstanda), Qarakól, Jolbarstuw, Qorǵanduw, Oktorqay (Qırǵızstanda), Dashkópir, Aqbogaz, Garadag (Túrkmenstanda), Toǵızqudıq, Aqqum, Terktisay (Qazaqstanda), Tashtisabz, Ravshani Gúlmazor (Tájikstanda). Chaxbadam (kolodec mindalya), Derrebib (dolina Ivı), Slaxcheshme (chernıy istochnik) t.b. Qaraqalpaq tilindegi qospa toponimlerdiń jasalıw dúzilisinde basqa tillerden ayrılatuǵın bir qansha ózgeshelikler bar.
Qaraqalpaq toponiminde kóbinese atlıq+feyil, kelbetlik+atlıq, atlıq+atlıq túbirlerinen jasalǵan birikpeler kóp ushırasadı. Bul birikpelerdegi komponentlerdiń hár biriniń belgili leksikalıq qásiyetke iye bolǵan mánisi bar. Hár bir komponentin (túbirdiń) leksikalıq mánisin jay kóz benen qaraǵanda da jeńil ajıratıwǵa boladı. Mısalı: Úsh-say, Qamıs-arıq, Aq-tuba t.b.
1) Eki komponenti de atlıq sózlerden jasalǵan toponimler. Mısalı: Mayjap, Tasbóget, Súwenarım, Xanjap, Qamısarıq, Qusxana hám t.b. Atlıq sózler arqalı birikken toponimlerdiń ishinde birinshi komponenti adam atı bolıp keletuǵın atamalar kóp ushırasadı. Mısalı: Amanbayózek, Aspantaykól Arzıatlıq, Dawıtkól, Erpolatjıraw, Esbergenshıǵanaq, Marqabayterek, Mámbetqul, Úsenjap t.b. Bunda birikpeniń eki komponenti de atlıqlardan jasalǵan. Eki atlıq qosarlanıp kelgen birikpeniń birinshi komponenti adam atı bolıp kelgende menshikli qásiyetke iye máni kelip shıǵadı. Bunday jaǵdayda birinshi komponenttegi atlıq sóz jasırın túrdegi iyelik seplewde turadı. Mısalı: Úsenjap (Úsenniń jabı), Dawıtkól (Dawıtıtń kóli) t.b. Bunday atamalar formalıq jaǵınan atawısh seplewde turǵan menen ózleriniń boyında iyelik seplewiniń mánisin saqlap turadı. Sonday-aq Batpaqótkel, Iyshanjıqqın Abadjarmıs sıyaqlı atalarda qosarlı atlıqlardan jasalǵan. Biraq bul atamalardıń ekinshi komponentindegi ótkel jıqqın, jarmıs sıyaqlı sózler grammatikalıq mánisi boyınsha bir jaǵınan atlıqtı ańlatsa, ekinshi jaǵınan substantiv qásiyetke iye bolǵan feyildiń de mánisin ańlatadı. Egerde Iyshanjıqqan degen birikpeni atama mánisinde almay, ápiwayı tirkes sózler mánisinde «Iyshan jıqqın» dep qarasaq, onda ekinshi komponent tegi (jıqqın) is háreketti bildiriwshi bayanlawısh boladı. Demek bunday atamalardaǵı sózlerdiń qurılısında hám morfologiyalıq hám sintaksislik belgilerdiń bar ekenligi bayqaladı.
2) Birinshi komponenti kelbetlik, ekinshi komponenti atlıq sózlerdiń birikpesinen jasalǵan toponimler. Qospa toponimlerdiń bul tipi ózleriniń qollanılıw sferası boyınsha ádewir keń aymaqtı iyeleydi. Mısalı: Aqjaǵıs, Aqtóbe, Bozkól, Jalpaqjap, Jańasuw, Qarajar, Qızılózek, Kókiyrim t.b. Bul atamalardıń komponentindegi − aq, qara, qızıl, kók, jańa, boz, jalpaq sıyaqlı sózler dara mánisinde grammatikalıq jaqtan shıray kelbetliktiń kategoriyasına kiredi. Al ekinshi komponentindegi − jaǵıs, kól, suw, tóbe, jar, ózek iyrim sıyaqlı geografiyalıq termin sózler grammatikalıq jaqtan atlıqlarǵa qatnasadı. Bul sózlerdiń óz-ara qarım-qatnasında birinshi anıqlawısh, ekinshisi anıqlawıshı bolıp baylanısıp kelgen. Egerde hár bir komponentti jeke alǵanımızda óz aldına toponim bola almaydı. Tek olardıń óz-ara birikpesi ǵana belgili obyekttiń atın ańlatadı.
3) Birinshi komponenti atlıq, ekinshi komponenti feyil sózlerdiń birikpesinen jasalǵan i toponimler. Mısalı: Azmanqazan, Bayqaraǵan, Gellesasqan, Dáwkesken t.b.
4) Birinshi komponenti sanlıq, ekinshi komponenti atlıq sózlerdiń birikpesinen jasalǵan toponimler. Mısalı: Besasaw, Bestóbe, Birinshimay, Úshqudıq, Qırıqjıllıq t.b. Sanlıq sózler kóbinese atlıq sózlerdiń aldında keledi hám dórendi kelbetliktiń mánisin ańlatadı. Sonday-aq olar kelbetlik hám substantiv túrdegi feyil sózler menen de baylanısıp toponim quray beredi. Mısalı: Bessarı, Ushotkel t.b. Túrkiy tillerindegi sanlıq sózlerdiń xarakterli belgileriniń biri olar basqa sózler menen qosarlanıp kelgende kóplik jalǵawında baylanıspaydı, yaǵnıy birinshi túbir kóplik bolsa, ekinshi túbir birlik sanda bolıp keledi. Mısalı: Bessarı, Besjap − bular Bessarılar, Besjaplar bolıp atalmaydı. Salıstırıp qarańız rus tilinde (pyat` jeltıx, pyat` arıkov).
5) Ishki fleksiyalıq jol menen qospa toponimlerdiń jasalıwı. Qospa sózler túrkiy tillerinde eki túrli jol menen birigedi.
a) Ádepki forması ózgerip birigedi;
b) Ádepki forması ózgermey birigedi. Jergilikli toponimlerdiń jasalıwında usı eki túrli jol menen birigiwshilik ushırasadı.
Birinshiden, túbirdiń ádepki forması hesh qanday ózgeriske ushıramay birigedi. Mısalı: Aqjaǵıs, Qarateren, Bozkól, Jalpaqjap, Qızıljar t.b. ekinshiden túbirdiń ádepki forması ishki fleksiyalıq qubılıslarǵa duwshar bolıp ózgeriske ushırap birigedi. Ishki fleksiya dep túbirlerdiń birigiw processindegi geyde ayırım dawıslı seslerdiń túbirden túsip qalıwın yamasa basqa sesler menen almasıwın ataydı. Mısalı: Xojeli − eki túbirden birikken (Xoja-eli). Birigiwdiń processinde birinshi túbirdegi «a» sesi túsip qalıp, sózdiń «xoja» degen bólimi «xoj» bolıp qalǵan, yamasa dáslepki túbir ishki fleksiyalıq qubılısqa duwshar bolǵan. Tarlı degen atamanıń strukturası da usı formada jasalǵan. Birinshisi túbir, ekinshisi affiks (tar-lı). Toponim dáslepki payda bolıwında sózdiń túbirlik forması Garılı bolǵan. Biraq sońın ala (payda bolıwında sózdiń túbirlik forması) birinshi túbirdegi «ı» sesi túsip qalıp, sózdiń Tarılı degen forması Tarlı bolıp basqa mániske kóship ketken. Bul toponimdi qaytadan Tarılı dep burınǵı qálpine túsiriwge bolmaydı. Sonday-aq Qaraoy, Xalqabad, Kattaǵar sıyaqlı toponimlerde usı formada negizinde jasalǵan. Geyde házirgi baspa sózde Xalqabad, Kattaǵar, Qońırat bolıp qollanılıp júrse, al geyde bunday sózlerdiń túbiri tolıq saqlanıw menen (Xalıqabad, Qattıaǵar, Qońırat) túrinde jazılıwlarında ushıratasań. Óytkeni bul atamalarda ishki fleksiyalıq qubılıstıń ele tolıq kúshine enip jetispegen dáwiri bolıwı tiyis. Sonlıqtan bunday sózlerdiń orfografiyasın qollanıwda tolıq túbirlik formasın saqlap yamasa ishki fleksiyalıq ózgeriske ushıratpay jazıwımız ıńǵaylı (Xalıqabad, Qattıaǵar, Qońırat). Túbirdiń ishki fleksiyalıq qubılıs arqalı ózgeriske ushırap otırıw qospa birikpelerde túbirdiń birinshi komponentinde ushırasatuǵınlıǵı bayqaladı.
a) Aralas túbirlerden jasalǵan toponimler
Geypara toponimlerdiń aralas túbirlerden jasalǵanlıǵın kóremiz. Máselen, Maypoz degen toponimniń morfologiyalıq quramın alayıq. Bul eki túbirden jasalǵan (may-poz) egerde hár bir túbirdiń semantikalıq mánisin bayqap qaraǵanımızda birinshi túbir may (qaraqalpaq tiliniń leksikalıq túbiri), ekinshi túbir post (rus tiliniń leksikalıq túbiri) ekenligin bayqaymız.
Demek bul sózdiń ádep May-post, sońın ala maypoz bolıp ózgeriske ushırap kelken, yaǵnıy aqırǵı túbirdegi «st» menen «z» almasıp fonetikalıq ózgeriske ushıraǵan. Bul qubılıstı biz túbirlerdegi bolatuǵın ishki fleksiyalıq ózgeris dep ataymız ba, − joq olay emes. Óytkeni ekinshi túbirdegi seslerdiń ózgeriwi ishki fleksiyalıq jol menen emes, xalıqlıq etimologiya nızamı tiykarında ózgeriske ushıraǵan ózgeris bolıp esaplanadı. «Post» sózi qaraqalpaqlar tárepinen «poz» bolıp ózlestirilip ketken. Jáne de mınaw mısaldı alayıq. Sudoch`e degen sózdiń túpkilikli mánisi «suwı dushı» degen sózden kelip shıqqan. Al onıń Sudoch`e forması rus kartografları tárepinen qollanılıp ketken bolıwı itimal. Demek Sudoch`e toponiminiń tiykarı jergilikli tildegi «suwı dushı» degen atamanıń strukturalıq negizlerinen jasalǵanlıǵı kórinedi (suw-ı, duz-shı).
b) Birikpegen qospa sózlerden jasalǵan toponimler
Onday toponimler tómendegishe belgilerge iye:
1) Birikpegen qospa sózlerden jasalǵan toponimler eki-úsh hám onnan da kóp sózden quralıp, belgili obyekttiń atın bildiredi. Mısalı: Dáwkempir kóli, Mamiydiń dalası, Qoyqırılǵan qala.
2) Onıń birikken qospa toponimlerden ózgesheligi, birikken toponimlerde sózler máni hám aytılıw jaǵınan tolıq qáliplesip birigedi, al birikpegen toponimlerde sózler óz-ara ele tolıq birigip jetispegen dárejesinde boladı.
3) Qospa toponimlerdi quraytuǵın taw, qır tóbe, jar, oy, kól, dár`ya, qala sıyaqlı geografiyalıq termin sózlerdi toponimnen ayırıp bolmaydı, sonlıqtan olar jazıwda qosılıp jazıladı. Birikpegen toponimlerde bunday terminler bólek jazıladı. Mısalı: Tallıq dár`yası (tallıq), Qoyqırılǵan qala (qoyqırılǵan), Aral teńizi (Aral) bolıp atala beredi. Solay bolsa da geografiyalıq termin sózlerdi toponimnen pútkilley alıp taslawǵa yamasa termin (sinonim) menen almastırıwǵa bolmaydı.
4) Qospa birikken atamalarda ishki fleksiyalıq qubılıs orın alatuǵın bolsa, birikpegen atamalarda bunday qubılıs ushıraspaydı.
5) Birikpegen toponimlerdiń birinshi komponenti iyelik seplewde kelse, ekinshi komponenti atlıqtıń tartım jalǵawınan úshinshi beti bolıp keledi hám bul toparǵa kiretuǵın toponimlerdiń mánisinde obyekttiń predmetke menshiklik qatnasın ańlatadı. Mısalı: Shımbay qalası, Kónshi awılı, Xojeli stanciyası t.b. Bunda «Kónshi awıl» degenimizde sol awıldıń kókshigi qaraslı ekenin ańlatadı. Tartım jalǵawında turǵan sóz iyelik seplewiniń tásiri menen dóreydi. Xojeli stanciyası, Kónshi awılı degen tirkeslerdi, Xojeliniń stanciyası, Kókshiniń awılı dep te júrite beredi.
6) Birikpegen toponimlerdiń dáslepki komponentleri anıqlawısh bolıp keledi. Mısalı: Keńes sovxozı, Birinshi may awılı degendegi Keńes, Birinshi may degen sózler sońǵı komponenttiń anıqlawshı bolıp tur.
7) Birikpegen tirkes toponimlerdiń jasalıwına da kóbinese atlıq sózler qatnasadı.
Sonday-aq kelbetlik, feyil, sanlıq sózlerdiń qatnasıwı menen de jasaladı.
1) Atlıq+atlıq sózlerden jasaladı. Mısalı: Taxiatash plotinası, Samanbay toǵayı t.b.
2) Atlıq+atlıq+atlıq sózlerden jasaladı. Mısalı: Muwsaev atındaǵı sovxoz.
3) Kelbetlik+atlıq sózlerden jasaladı. Mısalı: Qızıljar atawı Aqbulaq qudıǵı, Sarıqqamıs kóli:
4) Dórendi kelbetlik+atlıq sózderden jasalıwı. Mısalı: Kegeyli kanalı, Shıtlı áwliye, Shaǵırlı tawı t.b.
5) Sanlıq+kelbetlik+atlıq sózlerden jasaladı. Mısalı: Onınshı Baxıtlı awılı. Segizinshi Qızılózek awılı t.b.
6) Atlıq+feyil+atlıq sózlerden jasaladı. Mısalı: Qoyqırılǵan qala, Gelleasqan qum.
7) Atamanıń birinshi komponenti atlıqtan kóplik ataw seplewinde keledi. Mısalı: Ketenler qalası (bunda tip kútá siyrek ushırasadı).
v) Jup qospa sózlerden jasalǵan toponimler
Qosarınan qabatlanıp aytılıp, bir obyekttiń atın ańlatıwshı sózler jıynaqlawshı qospa sózlerden jasalǵan toponimler dep ataladı. Jergilikli atamalarda bunday toponimler eki túrli formada ushıraydı:
a) Teń mánili jıynaqlawshı sózlerden jasaladı. Buǵan eki komponenti de tán mánili bolıp kelgen sózler jatadı. Mısalı: Retro-Aleksandrovsk qalası, Nókis-Shımbay jolı, Charjaw-Qońırat temir jolı. b) Mánili qarsılas sózlerden jasaladı. Buǵan biriniń mánisine ekinshisi qarsı bolıp kelgen sózlerden quralǵan toponimler jatadı. Mısalı: Barsa-kelmes kóli. Bul jerde atamanıń birinshi komponenti shart feyildiń bolımlı túrinen, ekinshi komponenti bolımsız túrinen jasalǵan. Jıynaqlawshı qospa sózlerden jasalǵan toponimlerdiń arasına defis (−) qoyılıp jazıladı.
Qospa sózler arqalı jasalǵan toponimlerdi ulıwma til biliminde sintaksislik usıl menen jasalǵan sózlerge jatqaradı. Juwmaqlap aytqanda, tildegi sózler shegi ózgermeytuǵın, bárhá bir qálipte turatuǵın nárse emes, olar mudamı qarım-qatnasta bolıwı arqalı bir sóz shaqabınan ekinshi sóz shaqabına, hár qıylı awıspalı ishki mánilerge, substantiklik hám atributivlik formalarǵa enip otıradı. Atlıq sózlerdiń ózi tábiyǵıy jaqtan substantiv qásiyetlerge iye. Al toponim sózlerde kóbinese kelbetliklerdiń substantivleskenin kóremiz. Mısalı: Porlıtaw, Qaraózek qusaǵan atamalardı alayıq. Bul atamalardıń tiykarǵı mánisinde qanday bolmasın bir porlı tawdıń yamasa ózektiń bolǵanlıǵı bayqaladı. Biraq házirgi Porlıtaw balıq zavodınıń hám Qaraózek poselkasınıń turǵan ornında hesh qanday porlı tawda yamasa qara ózekte joq. Toponim dáslep tariyxıy qáliplesiw dáwirinde predmettiń belgisin ańlatıwshı mánide payda bolǵan, soń ol elatlıq jerdi ańlatıwshı mánige ótken.
Semasiologiya (semantika) til iliminde sózlerdiń mánisin, mániniń ózgeriwin izertleytuǵın ayrıqsha bólim, ol sema-znak (belgi, máni) degen grek sózinen kelip shıqqan. Semesiologiya hám leksikologiya til iliminiń negizgi tarawların quraydı, olar óz-ara tıǵız baylanısta hám qatnasta boladı.
Leksikologiya (leksika) tildiń sózlik quramın úyretiwshi ilim. Demek hár bir sózdiń ózine tán mánili jaǵı, belgisi, ataması boladı. Atama − bul hár qıylı belgini qásiyetti ayırıw ushın xızmet etiwshi, qanday bolmasın názerge túsken nárseniń bir belgisi. Atamalardaǵı bul belgiler hár qıylı tilde hár túrli boladı. Sózler yamasa atamalar semantikası jaǵınan hár qıylı mániste stilistikalıq abstrakt túsinikte bola beredi.
Tilde tek ulıwmalıq boladı. Hár qanday aytılǵan sóz belgili mánisti ulıwmalastıradı. Sózdegi ulıwmalıq belginiń konkret mánisin anıqlaw ushın, onıń semantikasın ayırıw, etimologiyasın taba biliwimiz kerek. Burınǵı izertlewshiler toponimlerdiń semantikasına hám etimologiyasına kóbirek kewil bólgen. Anıǵında semantika hám etimologiya toponimlerdi izertlewde baslı usıl bolıp xızmet etip kelgen. Sońǵı jıllarda strukturalıq elementlerine qaray toponimlerdi analizlew máselesi keń qollanılıp kiyatır.
Toponimikanı strukturalıq jáne fonetikalıq jaqtan izertlewlerde ayırım miynetler basılıp shıǵıp bul tarawda tabıslı jumıslar júrgizip atırǵan belgili wákillerdiń atın atap ótiwge boladı. Mısalı: V.A.Nikonov, N.V.Podol`skaya, A.S.Superanskaya, V.N.Toporov (Moskva), A.P.Dul`zon (Tambov), Yu.A.Karpenko (Ukraina), S.K.Karaev (Tashkent), AI.Lebedova (Leningrad), A.K.Matveev (Sverdlovsk) t.b. Biraq solay bolsa da semantikalıq hám etimologiyalıq usıl toponimlerdi izertlewde salmaqlı orındı tutadı. Ayrıqsha Orta Aziya respublikasında hám Qaraqalpaqstanda toponimikanı etimologiyalıq hám mánilik jaǵına qaray izertlew úlken áhmiyetke iye. Óytkeni bul respublikalarda toponimikanı izertlew tek sońǵı jıllarda qolǵa alınıp atır.
2. Toponimlerdiń leksika-semantikalıq ózgeshelikleri
1. Adam atlarına baylanıslı toponimler
a) Kópshilik atamalar kól, ózek jarmıs sıyaqlı obyektlerdiń bir adamǵa qaraslı ekenligin yamasa sol adamnıń atına baylanıslı qoyılǵanlıǵın ańlatqan. Mısalı: Azbergen kól, Aspantay kól, Eset kól, Esim ózek, Quwanısh jarma, Qılıshbay (kanal), Tazǵara (eski jarmıs) t.b.
b) Geypara gidronimler adam laqabına qoyılǵan. Mısalı: Xanjap, Shaǵalkópir.
v) Aral teńizdegi ayırım atawlar rus sayaxatshılarınıń atına baylanıslı qoyılǵan. Mısalı: Belensgauzen, Ermolov, Obruchev, Chernıchev, Konstantin, Lazerov, Butakov tumsıǵı (Barsa-kelmes atawında), Nikolay (házir vozrojdenie), Tamachev, Meńshikov atawları.
g) Geypara adam atları belgili jer, iri elatlı punktlerdiń atların xarakterleydi: Shımbay, Nazarxan, Shoraxan, Zayır, Dawqara, Qallıjaǵıs, Shamaxan, Esbergen shıǵanaq sıyaqlı t.b.
d) Geyde jerdiń qásiyeti adam atına baylanısın toponim jasaǵan. Mısalı: Ótekebir, Mamıydıń dalası.
e) Belgili tariyxıy orınlar, áyyemgi qonıslar (qorǵanlar) adam atı menen qoyılǵan. Mısalı: Arzıqala, Aydosqala, Gáwirqala, Ernazarqala, Gúldirsin, Mollapirim, Nazlımxansulıw
j) Adam atına qoyılǵan toǵay atamaları: Bekbay, Samanbay, Nazarxan, Bajban awıl.
z) Ústúrt territoriyasında qudıqlar, ayırım qonıslı orınlar adam atına qoyılǵan. Mısalı: Aqmanqazǵan, Quwanıshqazǵan, Mátenqazǵan, Tejenqazǵan, Aytqulı, Sherimbet, Besimbay, Rısbay, Buxarbay awıl t.b.
2. Urıw atlarına baylanıslı payda bolǵan toponimler Qaraqalpaqstanda urıwshılıq basqa túrk xalıqlarına qaraǵanda kútá keń taralǵan. Biz bunı kóp sanlı awıl atlarınan, áyyemgi urıwshılıqtan, etnikalıq toparlardıń belgileri toponim sıpatında házirge shekem saqlanıp kiyatırǵanlıǵın bilemiz. A.V.Kaul`barstıń «Nizov`ya Amu-Dar`i» (1873) degen kitabında, sol dáwirdegi xalıq awzındaǵı sózlerge tiykarlanıp, urıwlardı mayda urıw shaqapshalarına bóliwge tırısadı. Bul kitap qaraqalpaq urıwları tuwralı baspa sóz betine shıqqan tuńǵısh maǵlıwmatlardıń biri edi. Qaraqalpaq xalqınıń urıwlıq strukturasına baǵıshlanǵan S.P.Tolstovtıń, T.A.Jdankonıń miynetlerinde ayrıqsha kózge tústi. Bul avtordıń miynetlerinde qaraqalpaqtı eki úlken arısqa bóledi.
I. Qońırat
2) On − tórt urıw (qıtay, qıpshaq, keneges, mańǵıt) Biz bul jerde mınaǵan dıqqat awdarıwımız tiyis: ekinshi arıqtıń jazılıwı A.V.Kaul`barsta: on-tórt-uruu (ol-tórt urıw), T.P.Jdankoda: on-tórt urıw (ol-tórt urıw) − qıtay, qıpshaq, keneges, mańǵıt delinedi. Al geypara avtorlar buǵan nadurıs túsinip on-tórt urıw (ol-tórt urıw) degendi on tórt urıw dep ózleriniń maqalasında qáte túsinik bergen. Xalıq ańızındaǵı sózler ekinshi arıstı tórt urıwǵa bóledi, yamasa onı «ol-tórt urıw» dep ataydı, olar: qıtay, qıpshaq, keneges, mańǵıt. Bul tuwralı A.V.Kaul`bars jáne T.A.Jdanko durıs kórsetip ótedi. Berdaq «Shejire»sinde hámmesi altı urıw qaraqalpaq delingen, bul jerde múytendi altınshı urıw etip qosadı. Tiykarında qaraqalpaq xalqınıń urıwların altı úlken taypaǵa bóliwge boladı: Qońırat, Qıpshaq, Qıtay, Keneges, Mańǵıt, Múyten. Bulardıń hár biri mayda urıwlıq tiyrelerine bólinedi qońırat, qıpshaq, qıtay, mańǵıt sıyaqlı qaraqalpaqtıń tiykarǵı urıw taypaları ózbek, qazaq, noǵay xalıqlarınıń arasında da bar.
a) Qońırat taypasınıń urıwlarına baylanıslı atamalar.
Qońırat (házirgi Qońırat qalası, ol XVII ásirden berli tariyxta málim qala). Qońırat urıwlarınıń kóbisi Qońırat rayonınıń aymaǵına, qalǵanları Xojeli, Moynaq, Kegeyli, Shımbay rayonlarına ornalasqan. Bulardıń tómendegi elatlı punktlerdi atap ótiwge boladı: Ashamaylı, Balǵalı, Baymaqlı, Baqanlı, Beskempir, Qoldawlı, Jamanawıl, Qandekli, Qarasıyraq, Qostamǵalı, Qıyat, Qaramoyın, Qazayaqlı, £ayıpqaraǵan, Teristamǵalı, Tiyekli, Úyǵır, Shamaq, Irǵaqlı. Túslik Moldaviyanıń toponiminiń quramında Qońırat etnonimine baylanıslı bir qansha toponimler bar. Mısalı, Baymaqlı, Qazayaqlı, Qayat, Qostamǵalı, Qosta-megali, shamaylı (túslik Moldaviyadaǵı elatlı punkt atları), Qońırat (Moldaviyadaǵı qala atı); salıstırıp kórińiz: qaraqalpaqsha − Baymaqlı, qazayaqlı, qıyat, qostamǵalı, ashamaylı, qońırat.
b) Qıpshaq taypasına baylanıslı atamalar. Qıpshaq (házirgi qıpshaq poselkası) jáne qıpshaq (dárya, Moynaq rayonında). Qıpshaq taypası 12-urıw shaqapshasına bólinedi. Olardıń kópshiligi Shımbay rayonınıń aymaǵına, qalǵanları basqa orınǵa bólsheklenip jaylasqan. Olardan tómendegi elatlı punktlerdiń atın atawǵa boladı. Baǵanalı (qıpshaq), Basar, Estek, Jaǵaltay, Jádik Qanlı, Qoskópir, Qanjıǵalı, Maylıbalta, Saltır, Sanmurın Yabı. Qıpshaq etnonimine uqsas toponimler qırım moldaviya jerlerinde ushıraydı. Máselen, moldaviya aymaǵında Qopchak, tatar-qopchak dep atalǵan elatlı punktlerdiń atları bar. Salıstırıp kórińiz: qaraqalpaqsha-qıpshaq (qipchaq), noǵaysha-q`upshaq.
v) Qıtay taypasına baylanıslı atamalar. Qıtay (manǵıt aymaǵındaǵı poselkalıq oray). Qıtay taypasınıń bas urıwları: Anna, Aralbay, Ayteke, Bessarı, Beksıyıq, Qayshılı, Quyın, Manjiuli Sheriwshi. Bular Shımbay rayonınıń aymaǵındaǵı iri elatlı punktlerdiń atamaları bolıp esaplanadı.
g) Keneges taypasına baylanıslı atamalar. Aranshı, Aqtoǵın, Qarasıyraq, Nókis, Mınjır, Tońmoyın, Taraqlı, Oymauıt. (Bul atamalar Xojeli, Nókis, Kegeyli aymaǵında kóplep ushırasadı). Moldaviyada Nokyuz dep atalǵan elatlıq bar.
d) Mańǵıt taypasına baylanıslı atamalar. Mańǵıt (qala, Ámiwdárya rayonında), mańǵıt taypası qaraqalpaqta segiz urıw tiresine bólinedi: Aqmańǵıt, Arshan (arshan, kebir, arshan awıl). Janlıqmańǵıt, Qaramańǵıt, Qılqalı, Qoymańǵıt, Toqmańǵıt, Shúyit.
e) Múyten taypasına baylanıslı atamalar: T.A.Jdankonıń klassifikaciyasında múytenlerdiń tómendegi urıw shaqaplarına bólinedi. Barın, Báybishe, Jekensal, Jolan, Kentanaw, Teli Toqalqaraǵan, Mollaqaraǵan, Samat.
j) Millet atlarına baylanıslı: Alan (UP-U) (VII-VIII ásirlerde Qarateńiz, Kaspiy teńizi boylarında jasaǵan xalıq, házirgi osetinlerdiń ata-babaları) − «Barsa kelmes» kóliniń arqa tusındaǵı eski qulama. Aydabol (qazaqtıń urıwı). Mınqazax (say), koreecjap, yawmıtjap, orısawıl. Koreit (xojalardıń bir túri, olar Nazarxandı suw alǵannan keyin Jdanov atındaǵı sovxozdıń aymaǵına kóship kelip, usı jerge qonıs basadı. Házirgi Kereyit kanalı solardıń atına qoyılǵan).
4. Geypara atamalar adamlardıń kásipliligi menen baylanıslı Boyrashıkól, kónshı (awıl) shiyshawıl, túyekeshawıl t.b.
5. Ósimlikler hám janıwarlar dúńyasına baylanıslı.
a) Ósimliklerge baylanıslı kelip shıqqan atamalar. Qaraqalpaqstannıń hár qıylı aymaqlarda ushırasadı. Mısalı: Arpakól (Dawıtkóldiń bir bólimi) Buwdaykól, Dewterek, Janǵız, aqterek, Jekenaydıń, Jiydeli, Júzimbaǵ, Qamıslıkól, Kegeyli, Qosterek, Maylı sheńgel, Seksewilsay, Tallıq (dár`ya) Tomarózek, Tomarlı, Shoqtorańǵıl, Shılımkól.
b) Balıq, qus hám basqa da janıwarlarǵa baylanıslı: Arıqbalıq (kól), Aybaytal, Aqtaylaq, Birqazan (kól), Baqalıkól, Jılanjol (zmeynaya tropa), Qarabaylı, Qarabuǵa (jer atı), Qurbaqa awıl, Quwlıkól, Qoraz awıl (Shımbay rayonında), Qulanlı jarım atawı Qasqaqulan atawı, Sazanjap, Sayǵaq (qudıq), Súwenli (kanal), suwenarım Úyrekaydıń, Shıbanlı.