Quramı bet

3. Taw, qır, tóbe, jar sıyaqlı terminlerge baylanıslı kelip shıqqan oronimler.
a) Reńine, túsine qaray kelip shıqqan oronimler: Aqtóbe, Qarataw, Qızılqum, Qaraqum, Aqqum, Sarıqum, Qarajar, Qızıljar, Qızılqayır.
b) Geypara oronimiyalıq atamalardı adamlar kólemine, kórinisine qaray ataǵan. Mısalı: Porlıtaw, Háktaw, Toǵızkán, Shoǵırlı. Geypara atamalar oy, say mánilerine baylanıslı kelip shıqqan. Mısalı: Qaroy, Shuqırsay, Urısay t.b.
g) Araldıń batıs jaǵalawında «bulaq» sózi menen baylanıslı Aqbulaq, Qutanbulaq, Qızılbulaq. Tyurk toponiminde aq, qara, kók, sarı komponentleri reńlik mániste kútá keń qollanılatuǵın bizge málim. Biraq sońǵı waqıtta geypara avtorlar tárepinen bunday sózlerdiń semantikası reńlik kóriniste emes, al pútkilley basqasha mániste kelip shıqqanlıǵı tuwralı ayırım pikirler qozǵalıp atır. Usı másele tuwralı maqala jazǵan E.Qoychibaev «aq» sózi geypara tyurk tillerinde bereketli, ırısı mol degen mániste, al qara-biyiklik, tóbelik sıyaqlı túsinikti ańlatadı. Mısalı: Aqdár`ya, Qaraqum. Bul jerde aq, qara sózleri onıń reńlik mánisi menen heshbir baylanıspaydı.
Xalıq tilindegi mınaday sózlerdi alayıq: «qara górim jer», «uzaǵıraqta bir qara kórindi» degen tirkes sózlerdegi «qara» sóziniń mánisi reńlikti sıpatlap turǵan joq, kerisinshe ol uzaǵıraqtan kózge túsetuǵın bir bálentlikti ańlatıp turǵanlıǵı bayqaladı. Akademik L.S.Berg «Qaraqum» atamasına mınaday talqılaw islengen: «Qaraqum» − bul ádettegi oylanǵanday qaralıq túsine qaray atalǵan emes, kerisinshe ol adam ótip bolmaytuǵın záhárli qum degen mániste atalǵan, dep jazadı. Moynaq rayonında «Qarajar» dep atalǵan jer bar. Bul jerdi kópshilik adamlar qarawıtıp jarlanıp turǵan jer dep oylaydı, kerisinshe «qarajar» dep uzaǵıraqtan kóringen biyik, shoq qamıslıqtı ataǵan. Eski tyurk hám monǵol tilleriniń gidronimlerinde «qara» termini móldir tınıq suw mánisinde qollanǵan, házirde xalıq sózlerinde «Qarasuw» dep, qaynaǵan tınıq suwdı aytadı. Jáne eski tyurk sózlerinde «qara» dep, jerdi qurǵaqlıqtı aytqan.
Toponimlerde jiyi komponentlerdiń biri − «kók». Semantikalıq jaǵınan «aspan», «kók» sıyaqlı, sózler bir mániles sinonim bolıp keledi. Házirgi qaraqalpaq tilinde «tóbem kókke jetti», «kók gúrkiredi» degen birikpedegi «kók» komponenti «aspan» degen sózdiń mánisin tolıq ańlatadı. Usı mánisten alǵanda «kók» degen sóz eski tyurk tili bolıwı kerek, óytkeni «aspan» degen sózdiń ózi biziń tilimizge parsı tilinen kiredi. Sarı sózi bizdegi kóp toponimlerde qollanıladı. Mısalı: sarıkól, sarıqum t.b. Bul sózdiń reńlik qásiyetinen basqa mánisi:
a) Tájik tillerinde «sar» basshı, jolbasshı degen sóz.
b) Túrk tilinde «sarı» ashıq, jarqın degen mánisti bildiredi.
Demek aq, qara, sarı, kók sózleriniń semantikası geypara toponimlerde reńlik mánisten kelip shıqpaǵan dep esaplaymız. Usılardı juwmaqlastırǵanımızda Qaraqalpaqstan toponimikası hár qıylı semantikalıq mániste jarıqqa shıqqanlıǵın kóremiz. Qońsılas xalıqlardıń toponiminen olardıń ózgesheligi bunda kóbinese gidronimler sonday-aq etnonimler hám urıw atamalarına baylanıslı jiyi gezlesedi.
Juwmaqlap aytqanda, Qaraqalpaqstan toponimleriniń jasalıwı túrli strukturalıq bóleklerden morfologiyalıq jeke sintaksislik dúzilimlerden hám hár qıylı formadaǵı semantikalıq mánislerden turadı.

ULÍWMA SORAWLAR

1. Onomastika menshikli atlardı izertleytuǵın ilim.
2. Qaraqalpaq onomastikasınıń izertleniwi hám ozine tán mashqalaları.
3. Qaraqalpaq antroponimleriniń izertleniwi hám ozine tan mashqalaları
4. Qaraqalpaq adam atlarında túpkilikli óz tillik qatlam.
5. Qaraqalpaq adam atlarınıń quramında túrkiy hám monǵol tillerine ortaq qatlamlar.
6. Qaraqalpaq adam atlarınıń quramında arablıq shıǵısqa iye qatlamlar.
7. Qaraqalpaq adam atlarınıń quramında orıs hám orıs tili arqalı basqa tillerden ózlesken qatlamlar
8. Qaraqalpaq adam atlarınıń quramı. Jay adam atları
9. Qaraqalpaq adam atlarınıń qurılısı. Qospa menshikli adam atları.
10. Qaraqalpaq adam atlarınıń tariyxıy etnografiyalıq ózgeshelikleri.
11. Qaraqalpaq adam atlarınıń leksika-semantikalıq ózgeshelikleri.
12. Qaraqalpaq toponimleriniń quramı. Jay toponimler.
13. Qaraqalpaq toponimleriniń qurılısı.
14. Qaraqalpaq toponimleriniń leksika-semantikalıq ózgeshelikleri.
15. Qaraqalpaq menshikli adam atlarınıı leksikalıq quramı.
16. Adam atlarınıń morfologiyalıq qurılısı.
17. Qaraqalpaq ismlerinin tariyxıy etnogrfiyalıq hám leksika-semantikalıq ózgeshelikleri.
18. Qaraqalpaq toponimlerinin kuramı hám qurılısı.
19. Qaraqalpaq toponimleriniń lekiska-semantikalık ózgeshelikleri.
20. Onomastika ilimi, izertlew obyekti, basqa ilim tarawları menen baylanısı.
21. Menshikli atlardı úyreniwdiń maqseti hám wazıypaları.
22. Onomastikanıń tarawları
23. Qaraqalpaq adam atlarınıń tariyxınan
24. Qaraqalpaq adam atamasınıń jazılıw tariyxınan
25. Túrkshe atlar
26. Túrkiy hám mongol tillerine ortaq atlar
27. Arabsha atlar
28. Parsısha atlar
29. Orıs tilinen hám orıs tili arqalı basqa tillerden ózlesken atlar
30. Jay adam atları
31. Dórendi sózlerden boǵlan atlar
32. Qospa menshikli adam atları
33. Toponimlerdiń leksika-semantikalıq ózgeshelikleri.
34. Táriplew atları (deskrintiv).
35. Tilek atları (deziderativ).
36. Baǵıshlaw, arnaw atları (memorativ).
37. Jay túbir toponimler
38. Dórendi túbir toponimler
39. Birikken qospa sózlerden jasalǵan toponimler
40. Birikpegen qospa sózlerden jasalǵan toponimler
41. Jup qospa sózlerden jasalǵan toponimler
42. Qaraqalpaq toponimleriniń izertleniw jaǵdayları hám wazıypaları.
43. Qaraqalpaq antroponimleriniń izertleniw jaǵdayları hám wazıypaları.
44. Qaraqalpaq etnonimleriniń izerleniw jaǵdayları hám wazıypaları.
45. Qaraqalpaq tilinde kosmonim háám zoonimlerdi izerlewdiń házirgi jaǵdayları.
46. Qaraqalpaq menshikli adam atlarınıń tariyxıy shıǵısı boyınsha leksikalıq quramı.
47. Qaraqalpaq ismleriniń morfologiyalıq qurılısı.
48. Adam atlarınıń tariyxıy-etnografiyalıq hám leksika-semantikalıq ózgeshelikleri.
49. Qaraqalpaq toponimleriniń morfologiyalıq qurılısı
50. X. Hámidovtıń «Eski qaraqalpaq jazba esteolikleri» atlı miynetinde adam atlarınıń leksika-grammatikalıq ózgesheligi.
51. Berdaqtıń «Shejire» shıǵarmasınıń onomastikası.
52. T. Qayıpbergenovtıń «Maman biy ápsanası» trilogiyasındaǵı toponimler.
53. Qaraqalpaq dástanlarındaǵı toponimler.
54. XVIII-XIX ásir qaraqalpaq shayırları shıǵarmalarınıń onomastikası.
55. Qaraqalpaq satiralıq shıǵarmalarında adam atlarınıń stillik qollanılıwı.
56. Qaraqalpaqlardıń tariyxı hám etnografiyası boyınsha Xiywa xanlıǵı arxiv hújjetleriniń onomastikası.
57. Orıs tilinen hám orıs tili arqalı basqa tillerden ózlesken adam atları.
58. Qaraqalpaqstanda onomastika iliminiń rawajlanıwı.
59. Dórendi menshikli adam atları.
60. Menshikli atlardıń etimologiyası.
61. Menshikli atlardı úyreniwdiń maqseti hám wazıypaları.
62. Onomastikanıń tarawları
63. Qaraqalpaq adam atlarınıń tariyxınan
64. Qaraqalpaq adam atamasınıń jazılıw tariyxınan
65. Túrkshe atlar
66. Túrkiy hám mongol tillerine ortaq atlar
67. Arabsha atlar
68. Parsısha atlar
69. Orıs tilinen hám orıs tili arqalı basqa tillerden ózlesken atlar
70. Jay adam atları
71. Dórendi sózlerden boǵlan atlar
72. Qospa menshikli adam atları
73. Toponimlerdiń leksika-semantikalıq ózgeshelikleri.
74. Táriplew atları (deskrintiv).
75. Tilek atları (deziderativ).
76. Baǵıshlaw, arnaw atları (memorativ).
77. Jay túbir toponimler
78. Dórendi túbir toponimler
79. Birikken qospa sózlerden jasalǵan toponimler
80. Birikpegen qospa sózlerden jasalǵan toponimler
81. Qaraqalpaq adam atlarınıń quramında shıǵısı parsı tajik tiline tan bolǵan leksikalıq qatlamlar.

ÁMELIY SABAQLAR USHÍN