Quramı bet

Arabsha atlar
Málim bolǵanınday-aq, Ara mámleketi Orta Aziya hám Qazaqstan aymaqların VIII ásirde jawlap aldı. Bul nárse usı aymaqlarda islam dininiń en jayıwına, arab mǵdeniyatınıń ilminiń keń túrde tarada baslawına sebepshi boldı. Sonıń nátiyjesinde arabsha bir neshshe sózler hám adam atları túrkiy tilleriniń leksikalıq quramında kórine basladı. Degen menen házirgi qaraqalpaq tiliniń leksikasındaǵı anaw yamasa mınaw arabsha sózdi mına waqıtta kelip kirgen sóz dep ashıq kórsetiw qıyın. Orta ásir túrkiy jazba estelikleriniń bir «Qutadǵu bilig» te arab-parsı sózlerijúdá az ushırasadı. Bunnan arab tiliniń túrkiy tillerine tásiri bir neshe ásirler dawamında iske asqanlıǵı kórinedi.
Arablıq shıǵısqa iye adam atlarınıń túrkiy tillerine ózlesiwi boyınsha aytqan B.A.Starostinniń tómendegi pikiri de dıqqatqa ılayıq: «Arabsha adam atları túrkiy tillerine, sonıń ishinde Orta Aziya túrkiy tillerine tiykarınan parsılardıń tásiri arqalı taraladı.
Házirgi qaraqalpaq tilindegi arablıq shıǵısqa iye menshikli adam atların qaraqalpaq tiliniń sózlik quramındaǵı ónimliligine, qollanılıw órisine qaray eki baǵdarda alıp qarawǵa boladı.
I. Qaraqalpaq awızeki sóylew tilinde ónimli qollanılıp júrgen arab sózlerinen jasalǵan atlar. Bular sózlik quramınıń tiykarın quraytuǵın túpkilikli sózler dárejesine kóterilgen leksikalıq birlikler bolıp esaplanadı. Olardıq qatarına Ádil, Aqıl, Aman, Jamal, Iqlas, Qabıl, Qádir, Kamal, Maqset, Murat, Raxmat, Sabır, Sawda, Alım, Qayrat, Qımbat, Ásker, Marjan, Karamat, Ómir, Sadıq, Sapar, Qurban, Quwat h.t.b. sıyaqlı házirgi qaraqalpaq tilide jay sózler sıpatında keń qollanılatuǵın sózlerden jasalǵan adam atları kiredi. Bul adam atlarınıń quramındaǵı Qımbat, Marjan tánhá hayal-qızlarǵa: Ádil, Iqla, Qabıl, Qádir, Kamal, Maqset, Murat, Raxmet, «ayrat, Ásker, Ómir, Sadıq, Quwat sıyaqlı atlar tánhá er adamlarǵa baylanıslı, al Aqıl, Aman, Jamal, Sawda, Alım, Karamat, Qádir (Qádiyre), Sapar, Qurban, Sabır (Sabira) sıyaqlı atlar hayal-qızlarǵa hám erlerge baylanıslı ortaq atlar bolıp tabıladı. Bul atlar usı halında jeke turıp ta yamasa qanday da bir antroponmlik neshgizlerdiń qosılıwı arqalı da menshikli adam atlari retinde qollanıladı.
Olar kóbine erlerge baylanıslı bay, bek, hayal-qızlarǵa baylanıslı ay, gúl, byike, xan komponentleri qosılıw arqalı- bir-birinen ajıraladı. Túrkiy «bay» sózi qarqalpaqsha adam atların jasawda óziniń ónimliligi menen kózge túsedi. Bul tuwralı akademik V.V.Bartol`d bılay dep kórsetedi: «Orta Aziyada «bay» sózi adam atlarına jiyi-jiyi qosıp aytıladı, tirkeledi. Bul atqa iye bolǵanlar ózlerin ápiwayı, qarapayım xalıqqa qaraǵanda erkin hám qurǵın etip kórsetedi. Bay, bek komponentleri feodallıq dáwirde sociallıq tituldı aqlatıp kelgeni menen házirgi dáwirde affikslik mánige ótken. Bul sózler adam atlarınıń adında da (Baymurat, Bayquwat, Begmurat h.t.b) soqında da (Saparbay, Qurbanbek, Quwatbek h.t.b) teńdey qollanılıw múmkinshiligine iye. Sonday-aq hayal-qızlarǵa baylanıslı ay, gúl, biybi, xan komponentleri adam atlarınıń aldında (Ayjamal, Biybijamal, Guljamal, xanada h.t.b) hám sońında (Qurbanay, Aqılbiybi, Sapargul, Xanzada) kele beredi. Al, biyke elementi tek sózdiń sońında qollanıladı: Aqılbiyke, Qurbanbiyke, Sawdabiyke h.t.b.
2. Qaraqalpaq awızeki tilinde qollanılmaytuǵın arab tilinen hám arab tili arqalı basqa tillerden ózlesken adam atları.
Bunday adam atları tiykarınan alǵanda islam dini boyınsha úgit-násiyat júrgiziwshi diniy kitaplardan alınǵan bolıp, kópshilik bólegi payǵambarlar hám diniy túsiniklerge baylanıslı adam atlarınan ibarat boladı. Bular qaraqalpaq tilinde menshikli adam atları retinde ǵana qollanılıp, mánisi sońǵı áwladlar ushın túsiniksiz bolıp qalǵan sózler.
Házirgi qaraqalpaq tilinde qollanılıp kiyatırǵan arabsha dep esaplanıp júrgen ayırım adam atları eski evroey tiliniń nusqaları bolıp tabıladı. Sonlıqtan bulardı: arab tili arqalı basqa (eski evrey) tillerden kelip kirgen adam atları hám tánhá arabsha atlar dep kishkene eki shaqapqa bólip qaraymız.
a) arab tili arqalı basqa (eski evrey) tillerden ózesken adam atları. Bul atlar tiykarınan alǵnda islam dinin, payǵambarlardı táriplewshi diniy quran kitaplardan alınǵan bolıp, táripleniwshi diniy quran kitaplardan alınǵan bolıp, táripleniwshi adam atları islam dininiń payda bolıwına shekemgi dáwirlerde ómir súrgen tariyxıy adamlarǵa tiyisli bolıp tabıladı. Bularǵa tómendegi adam atları kiredi: Adam (Adambay), Hákim (Quday tárepinen tastıyıqlanǵan, usınılǵan) Dawıt (súysingen), Ismayıl (allam tıńlaydı, esitedi), Yusup (kóbeygen, kóbeytilgen), Isaq (hayal-qız kúlkisi, Bibliya qahramanı Avraamnıń (Ibayrım) hayalı Sarra óziniń ul bala tuwǵanlıǵın esitip quwanǵanınan qattı kúlip jibergen), Iysa (allataala qutqaradı) Nazar (Qudayǵa baǵıshlanǵan, názar qaraw), Nawm (jubanısh, quwanısh), Ibrayım (xlıqtıń ákesi), Sulayman (tınısh, qozǵalǵan), Musa (jas bala, bópe), Yaqıp (izinen júriwshi, qqalp.Izbasar) Yaxiya (mánisi belgisiz), Málik (patsha, iye) Dániyar (allanıń sawǵası) h.t.b. Sonday-aq, arabsha adam atlarında qollanıwshı alla komponenti de eski evrey tilinen kelip kirgen dewge boladı. Máselen, biziń eramızǵa shekemgi ómir sórgen semit tilleriniń quramında eski evrey tiline tiyisli Ellox (quday) Málik (patsha), Maliyka (hayal patsha) sıyaqlı sózlerdi ushıratamız. «Alla» sózi qaraqalpaq tilinde jeke halında adam atın bildirmeydi, oǵan qosımtalar yamasa antroponimlik negizlerdiń qosılıwı arqalı qana adam atları jasaladı: Allan, Allash, Allaniyaz, Allambergen, Allamurat h.t.b. Adam sózi duńya xalıqlarınıń barlıq tillerinde ushırasadı desek qátelespeymiz, sebebi Adam Ata menen hawa ene haqqındaǵı ápsana derlik barlıq xalıqlarda saqlanǵan. Bul sózdiń tiykarǵı mánis eski evrey tilinde ılay, batpaq, jer hám qızıl túrdi bildiredi. Adamdı qızl batpaqtan jaratqan dep túsindiriledi.