Tema: kirisiw. Sintaksis hám onin` izertlew obyekti

Ortaq tuwra gáp
Basqanıń gápin, oy-pikirin avtordıń óz sózi menen beriw usılına ortaq tuwra gáp dep ataladı. Basqanıń gápiniń bul beriliw usılına avtor da, personaj da qatnasadı, yaǵnıy personajdıń yaǵnıy personajdıń oy-pikirleri, aytqan sózleri, kórgen-bilgenleri, kóz-qarasları tolıǵı menen yamasa qısqasha avtordıń atınan bayanlanadı. Basqanıń gápiniń bul beriliw usılı, kóbinese, kórkem ádebiyat stiline qatnaslı bolıp, házirgi ádebiy tilde keń qollanıladı. 1. Tek ǵana balsıq Tınalievtiń házirshe balalardı marapatlaǵısı kelmeytuǵın edi. Onıń sınshıl názeri atlardı sınap qoymastan desantshılardıń ózlerin de sınnan ótkerip qaraydı. Birewleriniń plugı tayar emes, birewleriniń er-juweni saw emes, taǵı birewiniń shalbarınıń dizesine jamaw salınbaǵan, ulıwma aǵanda, hesh bir nárse onıń qıraǵı kózinen qalmadı. Eger seniń shalbarıńdı jamap beriwge anańnıń waqtı bolmasa, iyne menen sabaq al da, óziń tik. Atlardıń jabıwları bolsa ele tigilmegen, olar qashan tayar boladı. Aqsayǵa óziń menen seyisxananı alıp kete almaysań, túnde dala suwıq boladı. Ol jaqta tayarlaw da júdá awır. Hátteki, Shekish brigadirdiń de janın alqımına taqap, plugqa qosatuǵın jılqılardıń jońıshqasın waqtında jetkere almaǵanı ushın keyip tasladı.
Bul teksttegi dıqqat etilgen sózler Tınaliev tárepinen aytılǵan sózler. Avtor bul sózlerdi Tınalievtiń pikiri retinde bayan etedi. Sonlıqtan kórkem shıǵarmalarda jiyi ushırasatuǵın bunday tekst túrindegi gápler tuwra gáplerdey tikkeley personajdıń ózi tárepinen tuwra aytılmaydı, sol pikirdi aytıwga avtor qatnasıp, ekewine de ortaq bolıp keledi.
Ortaq tuwra gáptiń mazmunı jaǵınan tuwra gápke, forması jaǵınan ózlestirilgen gápke uqsas keledi. Olardaǵı gáplerdiń bayanlawıshları, kóbinese, ótken máhál 3-bettegi feyillerden boladı.
Ortaq tuwra gáp, kóbinese, personajlardıń oyların, sezimlerin, kóz-qarasların bildiredi. Sonlıqtan, ortaq tuwra gáptiń baslanar aldında yamasa sońınan avtor tárepinen oyladı, oylandı, qıyal súrdi, kóz aldına elesletti t.b. sıyaqlı sózler qollanıladı. Zavmag ketkennen keyin Serjanov kreslonıń arqasına shalqayıp, pátikke qaraw menen biraz qıyal súrdi. Qanday jaman qıyalǵa berilse de, ótken iske salawat dep ózin jubata alatuǵın edi… Usı demlerde onıń kóz aldına jáne Dáwletov elesledi de, ol endi maǵan ashıwın umıtı ma eken degen soarw basına sap etti. Ol usı qıyallarǵa berilip, ózin jubatqan menen, tekserip kóriwim kerek dep oyladı.
Tekst
Teksttiń ózi fraza, quramalı sintaksislik pútinlik, abzats hám t.b. atamalar menen, onı izertleytuǵın ilim tekst lingvistikası, tekst sintaksisi dep ataldı. Tildegi eń úlken birlik tekst, onı úyrenetuǵın taraw tekst lingvistikası dep ataladı.
Til hám sóylew, til birligi hám sóylew birligi ayırıp biliw kerek. Til ulıwma, jámiyet aǵzalarınıń sanasında tayar, májbúriy boladı, al sóylew jeke, fizikalıq formaǵa iye.
Til birliklerine qoyılatuǵın talaplar:
birinshiden, tómengi basqısh birlikleri joqarı basqısh birlikleriniń jasalıwında qatnasıwı kerek,
ekinshiden, tómengi basqısh birliginde payda bolǵan omonimiya qubılısı joqarı basqıshta qollanılǵanda saplastırılıwı kerek;
úshinshiden, sóylew hám til kórinislerine iye bolıwı tiyis;
tórtinshiden, olar háme tiller ushın bir qıylı universal bolıwı kerek.