Tema: Kredittiń áhmiyeti hám waziypalari, kredit turleri. Joba

Kredittiń obiekti - bul (kreditor) qarız beretuǵınnan qarız alıwshına beriletuǵın baha bolıp tabıladı. Basqasha aytqanda kredit áyne qaysı maqset ushın berilsa, sol kredit obiekti esaplanadı. Awıl xojalıǵında bankler dıyxanshılıq hám sharashılıq ǵárejetleri - mineral tógin, janar may hám maylaw materialları hám basqa ǵárejetler kreditlanadi. Kredit munasábetleriniń subektleri bolıp (qarız beretuǵın ) hám qarızdar (qarız alıwshı ) lar esaplanadı.
Basqasha aytqanda kreditlaw subektleri bolıp mámleket kárxana hám shólkemleri, qurılıs shólkemleri, sawda shólkemleri, fermer hám shirkat xojalıqları, jalǵız miynet iskerligi menen shuǵıllanatuǵın isbilermenler, qospa kárxanalar, mikro firmalar, birlespeler, kommerciya bankler hám basqalar esaplanadı.
Joqarıdaǵı subyektlar kredit alıwshı retinde iskerlik kórsetsa, kommerciya bankleri yamasa basqa kredit mákemeleri kredit beretuǵın subyekt retinde kórinetuǵın boladı.
Kredit munasábetleri rawajlanıwınıń tiykarǵı basqıshları. Kredit resursları.
Óziniń tariyxıy rawajlanıwda kredit tómendegi basqıshlardı basıp ótken:
Baslanǵısh qáliplesiw. Bul basqıshdıń tiykarǵı belgisi ssuda kapitalı bazarında arnawlı dáldalshılardıń joq ekenligi. Kredit munasábetleri, bos pul qarjlarınıń iyesi hám qarız alıwshı ortasında tikkeley ámelge asırılǵan. Bul jerde kredit sútxorlıq kapitalı retinde kórinetuǵın boladı. Onıń xarakterli ózgesheligi bolıp :
- Qarız beretuǵın hám qarız alıwshı ortasında tuwrıdan-tuwrı shártlesiwge tiykarlanǵan qarız munasábetleriniń tolıq oraylashmaganligi.
- Aqshalardı bólistiriwdiń shekleńenligi.
- Qarız qarjlarınan paydalanǵanligi ushın júdá joqarı procent normalariniń belgileńenligi hám basqalar.
Bul basqıshdıń tamamlanishiga óndiristiń barǵan sayın rawajlanıp barıwı sebepli qarız resurslarına bolǵan mútajlikti keskin asqanlıǵı hám bólek alınǵan sútxor kapitalın bul talaplardı qandırıwǵa jetkilikli bolmaǵanlıǵı.
Strukturalıq tárepten rawajlanıw. Bul basqısh ssuda kapitalı bazarında kredit-finans shólkemleri sıyaqlı arnawlı dáldalshılardıń payda bolıwı menen xarakterlenedi.
Kapital sútxorlıq hám aqsha almastırıwshılıq keńseleri jayinde payda bolǵan dáslepki bankler keyinirek kredit institutlarına dástúriy bolıp qalǵan tómendegi funksiyalardı óz moynına aldı :
- bos finanslıq aqshalardı waqıtında procent menen tólew minnetlemesi tiykarında qarız alıwshına beriw.
- yuridikalıq hám fizikalıq shaxslar ushın hár túrlı tólew hám esap -kitaplar boyınsha xizmet kórsetiw (keyinirek mámleket ushın da ).
- qatar arnawlı finanslıq operasiyalarni ótkeriw (weksel hám basqalar ).
Bul basqıshdıń tiykarǵı belgisi - ekonomikada kredit munasábetlerin mámleket tárepinen oraylasqan halda basqarilishi bolıp tabıladı.
Mámleket mikiyosida kredit munasábetleriniń oraylashuwi hár bir mámlekettiń Oraylıq banki járdeminde ámelge asıriladı. Dáslepki milliy mámleket kredit institutlarınıń payda bolıwı naq pulsiz esap -kitaplardı aparıw ushın qol keldi, hám de kommerciya bankleriniń operasiyalari hám xızmet kórsetiw kóleminiń keńeyiwine alıp keldi.
Kredit munasábetleriniń rawajlanıwlashuwi. Bazar ekonomikası sharayatında kredit munasábetleri jańa sapa dárejege kóterilip bul ekonomikada informasion texnologiyanıń rawajlanıwı, global bank tarmaqlarınıń kompyuter texnologiyaları hám maǵlıwmatlar bazalarınıń qáliplesiwiniń, klientke xizmet kórsetiwiniń jaqsılanıwı hám kredit munasábetlerin xalıq aralıq bazarǵa da tarkalishi hám basqa sapa ózgerisler menen baylanıslı.
Kreditlashniń tiykarǵı dárekleri (resursları ) bolıp, tómendegi waqtınshalıq bos pul qarjları esaplanadı :
1. Towarlardı satıw hám kerekli materiallıq bahalardı satıp alıw waqıtlarınıń bir-birine uyqas kelmewi sebepli júzege keletuǵın bos pul qarjları.
2. Esaplanǵan jumıs xaki menen onı tólew waqıtları arasındaǵı waqtınsha bos pul qarjları.
3. Keńeytirilgen tákirar islep shıǵarıw processinde jıynalatuǵın hám kapitallastırıw ushın mólsherleńen aqshalar.
4. Jeke sektor dáramatları, fondları.
5. Kárxanalar iskerligi nátiyjesinde júzege keliwshi taksimlanmagan payda yamasa odan paydalanıw processinde payda bóliwshi bos pul qarjları (tólenbegen dewident hám basqalar ) hám basqa bos pul qarjları.
Kreditlawdiń kólemi hám rawajalanishi kredit resurslariniń kolemine baylanıslı.
3. Kredittiń tiykarǵı principlerı.
Kredit munasábetleri málim principlerge tiykarlanadı. Ekonomikalıq kategoriya retinde kredit tómendegi principlerge iye:
1. Kredittiń qaytarılıwı. Bul princip kredittiń ulıwma belgisi esaplanadı, lekin ol óz-ózinen wujudga kelmeydi. Ol materiallıq processlerge, baha aylanıwınıń tawısıwına tiykarlanadı. Biraq dóńgelek aylanıwdıń tawısıwı - bul qaytarıp beriw emes, qaytarıp beriw ushın jay tayarlaw esaplanadı. qaytarıp beriw obiektiw belgi esaplanadı jáne bul princip basqa ekonomikalıq kategoriyalardan, sonday-aq finansdan parıq etedi.
Kredittiń bul principi ámeliyatda kredit hám odan paydalanǵanlik ushın procent summasın kredit bergen shólkem esabına kóshiriw jolı menen tolıqnadı. Sol jol menen bankler kredit resurslarini qayta tikleniwin támiyinleydi. Burınǵı birlespe dáwirinde «qaytarilmaydigan ssuda» túsinigi ámeldegi bolıp, ol awıl xojalıǵında da keń tarqalǵan edi. Bul banklerdi kárxanalar finanslıq jaǵdayın esapqa almaǵan túrde berilip, tiykarınan ol byudjet subsidiyasiniń qosımsha forması retinde kórinetuǵın boladı.
2. Kredittiń múddetliligi. Bul kredittiń málim múddetke beriliwin ańlatib, ol qısqa hám uzaq mudatli kreditga bólinedi. Bul múddet qarızdar ushın xoxlagan múddette emes, bálki ol shártnamada belgileńen múddet esaplanadı. Kreditni waqıtında qaytarılıwı eki tárep ushın da zárúrli esaplanadı. Qarız bergen tárep ushın kreditni waqıtında procent menen kaytarilishi onı taǵı kreditga beriw múmkinshiligin jaratadı, qarızdardı bolsa shártnamada názerde tutılǵan jaza ilajlarınan qutıltiradi.
Kredittiń múddetliligi kelip tushuwshi baylıqlardı qolaylı hám qayta isletiw múddetine, islep shıǵarılǵan ónimdi jıberiw múddetine, towarlardı satıw múddetine hám sońı nátiyjede aylanba aqshalardı dóńgelek aylanıwın tezligine baylanıslı.
3. Kreditti tawar -materiallıq baylıqlar menen támiyinleńenligi. Bul principtiń moxiyati mınada, bunda xojalıq aylanbasında qatnasıw etiwshi bank qarjlarınıń bir swmiga arnawlı bir baylıqlardıń hár bir sumi keri turıwı kerek. Berilgen kreditler tawar -materiallıq baylıqları hám málim ǵárejetler menen támiyinleńen bolıwı kerek. Támiyinlenbegen kreditlerdiń beriliwi kreditlerdi bankke qaytıp kelmewine tiykar esaplanadı.
Onıń ushın házirgi sharayatta qarız alıwshılar bankke tawar yamasa tawar hújjetlerin, mulkni girewge qóyadı. Kredit warrant (girew ushın xızmet etiwshi hújjet) yamasa úshinshi shaxs kepilligi tiykarında da beriliwi múmkin.
Kredittiń bul principi qarız alıwshı ózine alǵan minnetlemelerin buzıw sharayatında qarız beretuǵındıń mal-múlklilik máplerin ximoya etiwdi támiyinleydi hám óziniń ámeliy hákisin kredittiń qandayda bir girew yamasa finanslıq kepillik tiykarında beriwde tabadı. Bul umumekonomikalıq bárkámalikka erisiw dáwirinde zárúrli bolıp tabıladı.
4. Tólewlilik. Bul principke tiykarlanıp kárxanalar paydalanılǵan qarız qarjların esaplanǵan procenti menen tolıq ótkerediler. Kredit ushın xak tólewdiń ekonomikalıq moxiyati qarız beretuǵın hám qarız alıwshı ortasındaǵı qosımsha alınǵan paydanıń bólistiriliwin dizimnen ótkeriwde kórinetuǵın boladı. Házirgi sharayatta ssuda procenti mikdori shártnamada óz hákisin tabadı hám ol kreditlashniń ortasha norması hám bank marjasidan dúziledi.
5. Kredittiń maqsetliligi. Bul usınıń menen baylanıslıki, qarız alıwshı alınǵan kreditni málim maksadga (tawar materiallıq baylıqlar satıp alıw, islep shıǵarıw ǵárejetlerin koplash hám basqalar ) jóneltirilgen bolıwı zárúr. Bul maksadlar kredit beretuǵın hám kredit alıwshı ortasında dúzilgen shártnamada óz hákisin tabadı. Kárxana alǵan kreditni tek ǵana kredit shártnamasında kórsetilgen jumıstı orınlawǵa (satıp alıwǵa hám basqalar ) jumsawı kerek.
6. Kredittiń natiyjeliligi. Bul princip tekǵana kredit hám procent summasın bankke qaytarıp tólewdi, bálki sol kredit járdeminde kreditlanadigan yamasa finanslashtiriladigan tarawdıń, tarmaq, kárxana kansha nátiyjelililikke jetiwin ańlatıwı zárúr. Sol sebepli hár bir proekt kredit esabına atqarılatuǵın basqa ilajlar nátiyje beretuǵın bolsaǵana olarǵa aqsha ajaratilishi kerek.
Sonlıqtan samardorlik kredittiń zárúrli principlerıden biri bolıp oǵan ámel qılıw kredittiń basqa principleriniń orınlanıwı ushın tiykar esaplanadı.
4. Kredittiń formaları hám túrleri
Jáhán ámeliyatında kreditlerdi birden-bir, ulıwmalasqan klassifikaciyası joq. Sebebi kreditlerdiń hár qıylı formaları hár bir mámlekettiń ekonomikalıq rawajlanıw dárejesine, onıń úrp-ádetlerine, xalıq arasında kreditlerdi beriw hám qaytarıw buyisha tariyxan qáliplesken (tawar formasında, pul formasında, basqa sırtqı kórinisler hám shártlerde) usıllarına baylanıslı boladı.
Ulıwma kredittiń formaları onıń túri hám usıllarına kóp tárepten baylanıslı.
Kredittiń tiykarǵı túrleri:
1. Bank krediti.
2. Mámleket krediti.
3. Tutınıw krediti.
4. Kommerciya krediti.
5. Liziń krediti.
6. Xalıq aralıq kredit.
Ekonomikada keń tarqalǵan kredit munasábetleriniń biri bank krediti bolıp tabıladı. Bank kreditini beretuǵın kredit mákemeleri kreditlash procesin ámelge asırıw ushın Oraylıq bankten arnawlı lisenziya alǵan bolıwı zárúr. Bunda kredit munasábetleriniń tiykarın kredit shártnaması quraydı.
Bank kreditleri tómendegi belgileri boyınsha gruppalarǵa bólinedi:
1. Kreditlaw obiektleriniń ekonomikalıq mánisine kóre
a) tawar -materiallıq baylıqlar ushın beriletuǵın kredit.
b) islep shıǵarıw ǵárejetleri (sheki onim hám basqalar ) ushın beriletuǵın kredit.
2. Tólew múddetine kóre (qısqa, orta hám uzaq múddetli)
a) Múddetli
b) Múddeti keshiktirilgan
c) Múddeti ótken.
3. Kreditni tólew dáreklerine kóre.
a) Qarız alıwshınıń óz qarjları esabına.
b) Garant qarjları esabınan
c) Jańa kreditler tartıw esabınan.
4. Támiyinleńenlik principiniń ámel etiwine qaray.
a) Tikkeley tuwrı támiyinleńen (óz múlki hám aqshası esabına ).
b) Tikkeley bolmaǵan támiyinleńen kreditler (úshinshi shaxs kepilligi)
c) Támiyinleńen kreditler (qamsızlandırıw hám joqarı shólkemler)
5. Tolıqnatuǵın procent dárejesine kóre
a) Tómen procent stawkalı.
b) Orta procent stawkalı
c) Joqarı protsentli
d) Protsentsiz (húkimet sheshimine kóre ayırım tarawlardı rawajlandırıw yamasa ilajlardı ámelge asırıw ushın ).
Bank krediti qaytarıw múddetine kóre qısqa, orta hám uzaq múddetli kreditlerge bólinedi. Bul kriterya túrli mámleketlerde túrli múddetti óz ishine aladı. Atap aytqanda :
Qısqa múddetli kreditler tiykarlanıp aylanba aqshalardı finanslıq támiynlewge, orta hám uzaq múddetli kreditler tiykarǵı kapitaldı finanslıq támiynlewge beriledi.
Mámleket kreditiniń tiykarǵı ózgesheligi kredit munasábetlerinde mámlekettiń qatnasuwi bolıp tabıladı. Mámleket kreditida mámlekettiń bir tárepden qarız beretuǵın hám ekinshi tárepden qarız alıwshı retinde qatnasıwı, qarız beretuǵın wazıypasın atqara turıp mámleket mámleket kredit institutları, atap aytqanda Oraylıq bank arqalı ekonomikanıń hár túrlı tarawların kreditlashni óz moynına aladı. Bul oraylasqan kreditler ekonomikanıń ústiwor tarmaqların kreditlash, mámleket áhmiyetine iye bolǵan anıq tarmaq hám tarawlarǵa, eger byudjetten finanslıq támiynlew múmkinshiligi bolmaǵanda waqtınsha paydalanıwǵa aqsha ajratılıwı múmkin.
Odan tısqarı kommerciya banklerine banklararo kreditler bazarında kredit resurslarini kim asdı sawda jolı menen yamasa tuwrıdan-tuwrı satıw processinde mámleket tárepinen aqshalar waqtınsha paydalanıw ushın beriliwi múmkin.
Mámlekettiń qarızları kóbeygen jaǵdaylarda mámleket byudjeti kemislikin finanslıq támiynlew maqsetinde mámleket qarız alıwshı retinde mámleket qarızların jaylastırıw procesin ámelge asıradı.
Mámleket ǵáziyne minnetlemelerin shıǵarıw, finans bazarlarında mámleket qımbatlı qaǵazların jaylastırıw, mámleket zayomlarini shıǵarıw hám satıw jolı menen banklerdiń, xalıqtıń hám basqa finans-kredit institutlarınıń pul qarjların yig'adi hám olardı mámleket qarızı hám byudjet kemislikin orawǵa sarplaydı. Mámleket óz qarızınan waz keshiwi de múmkin.
Bunnan tısqarı mámleketti ishki hám sırtqı qarızları, mámleket kepil adam hám kreditor retinde de bolıwı múmkin.
Tutınıw kreditiniń ózgesheligi ol fizikalıq shaxslarǵa beriledi. Kredittiń bul formasında kredit beretuǵın retinde arnawlı kredit mákemeleri menen birge sawda hám xızmetlerdi satıwdı ámelge asıratuǵın fizikalıq shaxslar da bolıwı múmkin.
Tutınıw krediti eki formada : pul formasında hám tawar formasında beriliwi múmkin. Fizikalıq shaxslarǵa bunday kreditler kóshpelis mulkka iyelik qılıw ushın, hár túrlı tawar hám xızmetler, úy buyımların satıp alıw hám basqa mútajliklerdi qandırıw ushın beriledi.
Ózbekstanda házirgi waqıtta bunday kreditler turaq-jay satıp alıw hám qurıwǵa, awtomobil satıp alıwǵa hám basqa maqsetlerge berilip atır. Mámleketimizde 2001-2002 oqıw jılınan baslap studentlerge oqıw xızmeti ushın «Altın dáwirim» krediti berilip atır.
AQShda bul tarawǵa kem protsentli jılına 2500 dollar, aqırǵı kursda 5000 dollar muǵdarında kredit berilip student onı oqıwdı tugatib islew dawamında úzedi.
Kommerciya krediti ekonomikada kredit munasábetleriniń payda bolıwınıń dáslepki formalarınan esaplanadı. Kommerciya kreditiniń obiekti bolıp satılatuǵın towarlar, subyekti bolıp buyım jetkezip beretuǵın hám buyım satıp alıwshı kárxanalar esaplanadı. Bul kredittiń tiykarǵı maqseti towarlardı satıwdı tezlestiriw hám sol arqalı payda alıwdan ibarat.
Tariyxan kommerciya kreditiniń tómendegi usılları ámeldegi:
1. weksel usılı
2. Ashıq sshyot arqalı
3. Shegirma beriw.
4. Máwsimiy
5. Konsignasiya
Weksel bul qarız minnetlemesi bolıp, qarız alıwshı óz moynına qarızdı kórsetilgen swmmada, kórsetilgen shártlerde, belgileńen múddette tólew minnetlemein aladı.
Ámeliyatda wekselni ápiwayı hám ótkerme túrleri bar.
Ápiwayı wekselni qarız alıwshı kárxana qarız beretuǵın kárxanaǵa beredi hám towarlar hám kórsetilgen xızmetler ushın oǵan tólew minnetlemein óz moynına aladı.
Ótkerme wekselda (bul hújjet tratta da dep ataladı ) kreditor tárepinen belgileńen tawar hám xızmetler swmmasi onıń tapsırig'iga tiykarlanıp úshinshi shaxsqa yamasa wekselni kórsetiwshine ótkeriliwi kerek hám taǵı basqa.
Ashıq sshyot arqalı esaplawilganda qarıydar tawarǵa buyırtpa beriliwi menen júklep jónetiledi, tólew bolsa ornatılǵan múddetlerde kelisim summa shegarasında waqtı -waqtı menen ámelge asırılıp barıladı. Bunda qarıydar hár gezek tawar alıwda kreditni rásmiylestirip o'tirmaydi, yaǵnıy kreditga shaqırıq etpeydi.
Shegirma beriw usılında qarıydar tólew hújjetleri jazılǵannan keyin, shártnamada kelisim málim dáwir ishinde tólewdi ámelge asırsa tólew jıyındısınan shegirma beriledi. Eger bul dáwirde tóliy almasa, ol jaǵdayda belgileńen múddette tólewdi tolıq ámelge asıradı.
Máwsimiy kredit ádetde oyınshıqlar, suwenirlar hám basqa xalıq tutınıw buyımların satıwda qollanıladı. Mısalı, oyınshıqlardı waqtından aldın alıp jańa jıl ótkennen yanwar -fewral ayında tóliydi. Bunı óndiriwshiler ushın qolaylıǵı olar oyınshıqlardı bazalarda saqlaw ǵárejetlerinen tek boladılar.
Konsignasiya usılında tawardı satıp alıwshılar hyesh qanday minnetlemesiz satıp aladılar, yaǵnıy towarlar sotilganidan keyin aqshası tolıqnadı, eger ol sotilmay qalsa iyesine qaytarıp beriledi.
Shet el mámleketlerde kommerciya kreditidan keń paydalanıladı. MDH mámleketleri ámeliyatında kommerciya kreditidan kem paydalanıladı. Ulıwma jaxon ámeliyatında da kommerciya kreditiniń ashıq sshyot, konsignasiya, shegirma beriw usılları keńlew paydalanıladı.
Kommerciya kreditiniń unamsız tárepi bolıp towarlardı kreditga bergen shólkem oǵan pul tushguńa shekem aqshaǵa mútáj bolıwı, onı ózi kreditga shaqırıq etiwge májbúr bolıwı múmkin. Sol sebepli de kárxanalardı kommerciya kreditidan paydalanıwı bank kreditidan paydalanıwdı biykar etpeydi.
Joqarıda kórsetilgen kemshiliklerdi esapqa almaǵan halda kommerciya krediti towarlar satıw procesin tezlestiriwde hám kárxanalardıń aylanba qarjların xojalıq iskerliginen tezirek bosanıwın támiyinlewde úlken áhmiyetke iye.
Kredittiń xalıq aralıq kredit forması menen pánniń «Xalıq aralıq kredit jáne onıń sırtqı ekonomikalıq munasábetleriniń riojlantirishdagi ornı» temasında, liziń krediti menen pánniń «Bankler hám bank sisteması» temalarında tolıq tanısıw múmkin.
5. Kredittiń shegaraları. Kredit procenti hám oǵan tásir etiwshi faktorlar.
Kredit munasábetleriniń subyektlarga yamasa kreditlerdiń túrlerine salıstırǵanda anıq kórsetkishler formasında belgilep qoyılatuǵın kreditdan paydalanıwdıń qatań shegarası kreditlash shegarası dep ataladı. Mısalı, kredittiń kólemi hám jalpı social ónim kólemi ortasındaǵı koefficientten paydalanıp kredit shegarasın belgilew múmkin. Bul kórsetkishtiń optimal dárejesi kárxananı kreditga uqıplıgini esapqa alǵan halda kreditlash bolıp tabıladı. Buǵan hár túrlı normatiwliklerdi qóllaw, bir klientke beriletuǵın kredit muǵdarın sheklew sıyaqlı ilajlardı kirgiziw múmkin. Kredittiń tómendegi shegaraları ámeldegi:
Kredittiń ishki shegarası - kredittiń túrli sırtqı kórinislerge iye ekenliginen kelip shıǵadı (bankler, kommerciya hám basqalar ). Kredittiń ishki shegarası muǵdar tárepten kredittiń hár bir formasına bolǵan talapǵa, kárxana hám xalıq xojalıǵınıń mútajligine hám kredit resurslariniń bar ekenligine baylanıslı
1. Kredittiń qayta bólistiriw shegarası ekonomikada ámeldegi kredit resurslariniń kólemi menen belgilenedi.
2. Kredittiń antisipasiyawiy shegarası. Kredit járdeminde pul fondların payda etiw múmkinshiliklerin sońǵı shegarası antisipasiya dep júritiledi jáne bul múmkinshilik onıń barlıq formalarında kórinetuǵın boladı.
Kredittiń tiykarǵı shárti - bul qarız ushın aqsha tólew. Bul xaq qarız summasınıń jıyındısına salıstırǵanda procent esabında alınǵanınan onı qarız procenti yamasa kredittiń procent stawkası dep júritiledi. Procent muǵdarı kredittiń túri, onı tólew múddeti, alınǵan qarızdı waqıtında úzilisine baylanıslı. Mısalı, kommerciya kreditiniń procent stawkası ádetde, bank kreditiniń procent stawkasınan tómen boladı.
Ózbekstan Respublikası aymaǵında bankler tárepinen xojalıq subektlerin qısqa múddetli kreditlashni shólkemlestiriw tártibi tuwrısındaǵı Qaǵıydaǵa qaray (Tashkent, 2001 y) procent stawkası bank boyınsha esap beriw ayı basına bolǵan ortasha procent stawkasına Oraylıq bank tárepinen tártiplestiriletuǵın payda normasın esapqa alǵan halda belgilenedi.
Ádebiyatlarda kredittiń nominal hám real procent stawkaları túsinikleri bar. Nominal procent stawkası degende kredit shártnaması - de názerde tutılǵan procent stawkaları túsiniledi.
real procent stawkası ═ nominal procent stawkası - inflyasiya dárejesi.
Bunnan tısqarı kredittiń qatań belgileńen hám júzip juretuǵın procent stawkaları túsinikleri de bar.
Qatań belgileńen procent stawkaları kredit shártnaması atqarılguńa shekem ózgermeytuǵınnan qaladı. Bunda bank óziniń aktiwlerin málim bólegin joytıwı múmkin. Júzip juretuǵın stawkada procent stawkalarına tiyisli ózgerislerdi esapqa alǵan halda ózgertiwler kiritip barıladı.
Xalıq aralıq kreditler boyınsha procent stawkaları jaxon ssuda kapitalları bazarında anıqlanıp, bul bazarlardıń tiykarǵı bólegi London, Tokıo, Nyu York, Frankfurt-na-Mayne, Parij, Bryussel qalalarında jaylasqan.
Ulıwma kreditler boyınsha procent stawkaları túrli faktorlar tásirinde ózgerip turadı. Sonday faktorlardıń túpkiliklileri bolıp tómendegiler esaplanadı :
1. Oraylıq banktiń qayta finanslash stawkası.
2. Pul bazarındaǵı talap hám usınıstıń qatnası. Talap oshsa, procent artadı, usınıs oshsa ol azayadı.
3. Qarızǵa alınatuǵın pulni isletiwden kútiletuǵın payda dárejesi. Kóbirek payda keltirsa, procent joqarı hám kerisinshe.
4. Qarzdı tólew múddeti hám shárti. Qarız uzaq múddetke berilip onı az-azdan kishi bólimler menen qaytarılsa, qarızdar joqarı procentke razı boladı hám kerisinshe.
5. Qarızdı qanday pul menen beriliwi. Qarız erkin konwertirlańan walyutada berilsa procent joqarı hám kerisinshe.
6. Inflyasiya dárejesi. Bunda procent dárejesi inflyasiya dárejesine salıstırǵanda tuwrı sáykeslikte ózgeredi.
7. Pulni qarız beriwden kóre basqa tártipte isletiwden túsetuǵın dáramat. Bunda pul iyesiniń ábzal kóriw Principi ámel etedi. Mısalı, eger aksiya boyınsha diwidend joqarı bolsa procent pasayadi hám kerisinshe.
8. Qarız beriwdiń qawipli dárejesi. Eger qarızdıń qaytıp keliwi kepilliklense procent tómen, eger onı qaytıwı shubxali bolsa procent joqarı boladı hám basqa faktorlar;

Paydalanilǵan ádebiyatlar

1. 
   Sh.Sh.Shodmanov , U.V.Ǵafurov , WO. Nazarbaev , L.P.Seytova, A. Dawletmuratov Ekonmikaliq teoriya
   

Internet saytlar

1. 
   www. Ziyo.net
   
2. 
   www. Aim.uz
   
3. 
   www. Arxiv.uz