Tema: Miyweli tereklerge ziyan keltiretuǵin shibin

Mexanik usıl. Bul usılǵa ósimliklerdiń qurigan bólimlerin kesip taslaw, tereklerge 
hár túrlı tutqis úskeneler ornatıw, egin egilgen maydanlar átirapın taza saqlaw hám 
terekler qabıqlog'idagi zıyankeslerdi joytıw sıyaqlı ilajlar kiredi. Terekler denesin 
ohakli suw menen islew hám taǵı basqalar zıyankesler sanı kóbeyip ketiwiniń aldın 
alıwda jaqsı nátiyje beredi. Ximiyalıq usıl. Ósimliklerdi uyqaslasqan qorǵawda
zıyanlı organizmlerge qarsı ximiyalıq elementlardı isletiw jaqsı nátiyje beredi. 
Ósimliklerdi ximiyalıq qorǵaw universal usıl bolıp, olardı hár túrlı awıl xojalıq 
eginlerindegi júdá kópgine zıyankes hám keselliklerge hám otaqlarǵa qarsı qóllaw 
múmkin. Usınıń menen birge, ximiyalıq qurallar menen telek, ıssıxona hám basqa 
ımaratlardı da islew múmkin. Ósimliklerdi ximiyalıq qorǵaw quralları sanaatda 
islep shiǵarıladı hám qarıydarlarǵa onsha qımbat bolmaǵan bahada satıladı. Olardı 
isletiwden xojalıqlar mápdar bolıp tabıladı. Házirgi waqıtta awıl xojalıǵında 
sarplanatuǵın bir swmga ortasha 4 swm sap dáramat alınıp atır. Awıl xojalıǵında 
kóplegen ximiyalıq elementlar isletiledi. Olardıń onsha uwlı zatlı bolmaǵan, 
nátiyjesi joqarı bolǵan, ekologiyaǵa kem tásir etetuǵın turlerini shıǵarıw ústinde 
jumıs alıp barılmaqta. Pestitsidlarni qóllaw usılları, isletiw jolları, ıssıqanli 
organizmlerge kem tásir etiwshi jolları islep shigılıp atır. Bul usıldıń ayriqsha 
kemshilikleri de bar. Mısalı, kóplegen zıyankeslerdiń shıdamlılıǵın asıradı. Házir 
200 ge jaqın shıdamlı tur málim. Usınıń menen birge, pestitsidlarni isletiw ıssıqanli 
haywanlar hám adam organizmi ushın zıyanlı bolıp, ekologiyalıq ján-jaqqada 
unamsız tásir etedi.
Biologiyalıq usıl. Ósimlik zıyankeslerine qarsı uyqaslasqan 
gúresde biologiyalıq qorǵaw tiykarǵı rol oynaydı. Biologiyalıq usıl bul 
zıyankeslerge qarsı tábiyiy jep joq qılıwshılardı hám olardıń turmıslıq ónimlerin 

---

26 
qóllaw bolıp esaplanadı. Tábiyiy jep joq qılıwshılarǵa jırtqısh hám parazit shıbın-
shirkeyler, kanalar, nematodalar, omırtqalı haywanlardan - qurbaqa, balıq, ilonlar,
qus, yaǵnıy entomofaglar, mikroorganizmlardan bakteriyalar, zamarıqlar hám 
viruslar kiredi. Turmıslıq ónimlerge bolsa feramon, attraktant, repelentlar kiredi. 
Zıyankeslerge qarsı biologiyalıq gúresde tábiyiy jep joq qılıwshılardı qóllawdıń bir 
neshe usılı bar. Birinshi usıl. Natiyjelili bolǵan entomofagni aldın tarqalmaǵan jańa 
maydanǵa alıp kelip maslastırıw. Bul usılı entomofaglarni introduksiyalash hám 
ıqlımlastırıw dep ataladı. Ózbekstanda da bul usıl keń qollanıladı. Mısalı, tut
tereklerine úlken ziyan jetkizetuǵın komstok qurtiga qarsı 1947-jılda alıp kelingen 
Psefdofikus Malinus paraziti, alma tereklerine ziyan jetkizetuǵın qan bitiga qarsı 
subtropik rayonlardan keltirilgen Afeleinius Mali paraziti jaqsı nátiyje berip atır.
Ekinshi usıl. Bul entomofaglarni laboratoriya sharayatında jasalma túrde 
kópaytirib, awıl xojalıǵı eginleri zıyankeslerine qarsı qóllawdan ibarat. Házirgi 
waqıtta respublikamızda 800 den artıq biolaboratoriyalar bolıp, olarda g'o'za hám 
basqa awıl xojalıq eginlerine ziyan jetkizetuǵın gúzgı tunlam hám ǵórek qurtiga 
qarsı gúresde paydalaniletuǵın paydalı parazit shıbın-shirkeylerden trixogramma 
hám brakon kóbeytiriledi. Soriwshi zıyankeslerge qarsı qollanılatuǵın jırtqis shıbın-
shirkey bolǵan altınko'z entomofagi kóbeytiriledi. Úshinshi usıl. Entomofaglarni 
tábiyiy sharayatta saqlaw hám olardıń kóbeyiwine sharayat jaratıwdan ibarat. 
Tábiyiy entomofaglarni qóllaw kúshli uwlı zatlı ximiyalıq preparatlardan waz 
keshiwde jaqsı nátiyje beredi. Olardıń kóbeyiwine sharayat jaratıw maqsetinde 
eginler arasına nektarga bay ósimlikler egiw zárúr. Házirgi waqıtta terekler hám 
palız eginleri eginleri arasına gorshica, urıwlıq geshir, piyaz, sarımsaq, ukrop ekib 
egin maydanlarına parazit hám jırtqısh shıbın-shirkeyler tartinadi, sebebi nektar 
shıbın-shirkeyler ushın qosımsha azıq esaplanadı. Taǵı bir usıl - zıyankeslerge qarsı 
mikroorganizmlarni qóllaw. Házirgi waqıtta shıbın-shirkeylerden ajıratıp alınǵan 
bakteriyalar, zamarıqlar hám viruslar tiykarında mikrobiologik preparatlar islep
shıǵarılıp atır. Mısalı, bakterial preparatlardan dendrobatsillin, bitoksibatsillin, 
lepidotsid, entobakterin mıywe terekleri, palız eginleri eginleri, g'o'za hám basqa 
eginlerdiń kemiriwshi zıyankeslerine qarsı isletiledi.
Házirgi waqıtta 

---

27 
respublikamızda 800 den artıq biolaboratoriyalar bolıp, olarda g'o'za hám basqa
awıl xojalıq eginlerine ziyan jetkizetuǵın gúzgı tunlam hám ǵórek qurtiga qarsı 
gúresde paydalaniletuǵın paydalı parazit shıbın-shirkeylerden trixogramma hám 
brakon kóbeytiriledi. Soriwshi zıyankeslerge qarsı qollanılatuǵın jırtqis shıbın-
shirkey bolǵan altınko'z entomofagi kóbeytiriledi. Úshinshi usıl. Entomofaglarni 
tábiyiy sharayatta saqlaw hám olardıń kóbeyiwine sharayat jaratıwdan ibarat. 
Tábiyiy entomofaglarni qóllaw kúshli uwlı zatlı ximiyalıq preparatlardan waz 
keshiwde jaqsı nátiyje beredi. Olardıń kóbeyiwine sharayat jaratıw maqsetinde 
eginler arasına nektarga bay ósimlikler egiw zárúr. Házirgi waqıtta terekler hám 
palız eginleri eginleri arasına gorshica, urıwlıq geshir, piyaz, sarımsaq, ukrop ekib 
egin maydanlarına parazit hám jırtqısh shıbın-shirkeyler tartinadi, sebebi nektar 
shıbın-shirkeyler ushın qosımsha azıq esaplanadı. Taǵı bir usıl - zıyankeslerge qarsı 
mikroorganizmlarni qóllaw. Házirgi waqıtta shıbın-shirkeylerden ajıratıp alınǵan 
bakteriyalar, zamarıqlar hám viruslar tiykarında mikrobiologik preparatlar islep 
shıǵarılıp atır. Mısalı, bakterial preparatlardan dendrobatsillin, bitoksibatsillin, 
lepidotsid, entobakterin mıywe terekleri, palız eginleri eginleri, g'o'za hám basqa 
eginlerdiń kemiriwshi zıyankeslerine qarsı isletiledi. Biologiyalıq usıldıń basqa 
usıllardan abzallıǵı sonda, bul usıldı qollaǵanda átirap -ortalıqqa ziyan jetpeydi. 
Odan tısqarı, tábiyaatda shıbın-shirkeyler arasındaǵı teń salmaqlılıqtı qayta tiklewge 
járde beredi. Karantin ilaj. Bul mámleket kólemindegi ilaj bolıp, ósimliklerdiń 
qáwipli kesellikleri, zıyankesler hám biygana at tarqalıwınıń aldın alıwǵa 
qaratılǵan. Mıywe terekleri zıyankeslerine qarsı uyqaslasqan gúres sisteması.
Ekenin aytıw kerek, túrli zıyankesler, kesellik qozǵawtıwshılar hám otaqlardıń 
ziyanin waqıtında jónge salıw qılıw baǵlar, júzim baǵılar, palız eginleri, palız 
eginlerinen mol ónim alıw girewi bolıp tabıladı. Ósimliklerdi zıyanlı 
organizmlerden uyqaslasqan halda qorǵawdan maqset - zıyankes hám kesellik
qozǵawtıwshılardıń ekonomikalıq ziyanin norma dárejesinde saqlawdıń 
múmkinshiligi bolǵan barlıq (agrotexnikalıq, fizikalıq, mexanik, biologiyalıq, 
karantin hám taǵı basqa ) usıllarınan nátiyjeli paydalanıwdan ibarat. Uyqaslasqan 
qorǵawdaǵı tiykarǵı wazıypa ónim mol bolıwına erisiw, ekologiyalıq tárepten taza 

---

28 
bolıwına hám isletilingen ximiyalıq qurallardıń ósimlik ónimlerde qaldıq muǵdarı
talap dárejesinde bolıwına erisiw bolıp tabıladı. Bul gúres jolları aldıngilaridan 
usınıń menen parıq etediki, pestitsidlar menen qayta islew kóplegen zıyankeslerdiń
anıq muǵdarın esaplamay turıp qirib taslaw ilajların ótkermaslikni, ol ilajlardı tek 
shıbın-shirkeyler normaınan joqarı bolǵan táǵdirdagina qóllawdı talap etedi. 
BirparaJaǵdaylarda ilajlar atızlardıń tek zıyankes muǵdarı oǵada kóp bolǵan 
jaylaridagina ámelge asıriladı. Ósimlikler zıyankeslerine qarsı gúresde parazit hám 
jırtqis shıbın-shirkeyler hám basqa zıyanlı organizmler sanın basqarib turıwshı 
faktorlardı, álbette, esapqa alıw talap etiledi. Juwmaq etip aytqanda, uyqaslasqan 
gúres ilajlarınıń tiykarǵı waziypası agrobiotsenozdagi populatsiyalar arasındaǵı 
yamasa olar ortasındaǵı munasábetlerdi basqarib barıwdan ibarat. Uyqaslasqan 
gúres ilajların ámelge asırıwda shıdamlı túrler jetistiriw hám qóllaw bólek orın 
tutadı. Ekenin aytıw kerek, bunday túrler zıyanlı organizmlerdiń (zıyankeslerdiń) 
rawajlanıwına jol bermeydi. Ósimlikler zıyankeslerine qarsı shıdamlı túrler jaratıw
olardı qorǵawdıń ximiyalıq quralların qóllawdı 5-15 retge shekem kemeytiwge de 
múmkinshilik beredi. Zamanagóy uyqaslasqan gúres sharası insannıń, 
agrobiotsenozdagi túrlerdiń rawajlanıwına, ekonomikalıq hám átirapmuhit noqatyi 
názerinen norma dárejesinde jantasıwın talap etedi. Ósimliklerdi uyqaslasqan gúres 
sistemasında qorǵawda, ásirese, ximiyalıq gúres ilajların qóllawda zıyankeslerdiń 
ekonomikalıq qáwipli sanın hám paydalı shıbın-shirkeylerge olardıń sanı qatnasın 
esapqa alıw kerek. Baǵ zıyankeslerine qarsı nátiyjeli gúres alıp barıw ushın, áwele, 
olardıń sanın hám qáwiplilik dárejesin esapqa alıw kerek. Onıń ushın jazda hám 
qisda hár bir baqda keminde 30 da terek tekserip kóriledi (qiyiqi boylap 15). Bunda 
hár bir terektiń putaqları dıqqat menen kuzatilib, olardaǵı sanshib soriwshi hám 
kemiriwshi shıbın-shirkeyler hám kanalarniń sanı esapqa alınadı. Alma qurtini
esapqa alıw ushın keminde 10 terektiń tiykarǵı tubisi ko`shgen qabıqloqdan 
tazalanıp, jarıqlarǵa jaylasıp alǵan qurt hám quwırshaqlardıń sanı anıqlanadı. 
Jiynastırıp alınǵan qabıqloq jaǵıp jiberiledi. Naǵız ózi tereklerdiń astında 5-10 sm 
urada 50 sm maydanda 4 den topıraq úlgisi alınıp, elekden ótkeriledi hám olardaǵı 
zıyankeslerdiń g'umbagi hám qurti esaplanadi. 20 -30 sm uzınlıqta kesip alınǵan

---

29 
putaqlar daǵı soriwshi shıbın-shirkeyler (bıytlar, qalqandarlar hám taǵı basqalar ) 
sanı esaplanadi. Baǵ zıyankeslerine qarsı gúres ilajları mıywe terekleriniń 
rawajlanıwı dáwirinde esaplanıp ámelge asıriladı. Ónim jiynastırıp alınǵannan 
keyin hawa temperaturası 10°C ga túskende, alma qurti hám basqa zıyankeslerdi 
jıynaw hám esapqa alıw ushın tutqis belbewlerin jıynap alınadı hám qaynoq suwda 
qaynatib quritiladi. Tereklerdiń qalın shaqi hám tiykarǵı denesi ko`shgen qabıqdan 
tazalanıp, 20% li hák suwı menen aqlanadi. Baǵlar zıyankesler menen qattı 
ziyanlenip, quriǵan terekler hám putaqlardan tazalanadı. Jerler isletilinip, ósimlikler
qaldıg'i joytıladı. Báhárde qurt oyanıwınan aldın hawanıń ortasha táwliklik 
temperaturası +4°C den tómen bolmaǵanda shirelerniń máyekin, kaliforniya hám 
basqa qalqandarlarni, kanalar, alma bıytları, mıywe qaplı kúyeleriniń qıslawshı 
qurtini joytıw ushın jawınsız ashıq kúnlerde mıywe tereklerine nitrofenniń 60% 
pastasidan 2-3% li jumısshı eritpe tayarlanıp purkelenedi yamasa bolmasa, 
gektarına 40 -100 l esabınan №30 preparatiniń neft mayi emulsiyasi isletiledi.
Ónimdi jıynap -terip alıwda isletilingen barlıq yashiklar hám mıywe saqlanatuǵın 
telekler 
jaqsılap dezinfeksiyalanadi yamasa altıngugurt gazı menen 
zıyansizlantiriladi. Alma qurtina qarsı biologiyalıq gúres maqsetinde trixogramma
máyekin qóllaw jaqsı nátiyje beredi. Bunda hár bir terektiń tómengi qalıń shaqları 
tiykarına 1000 dana trixogramma quwırshaqları qóyıladı yamasa jetilgen jetken 
forması tarqatıladı. Bir feromon tutqıshqa alma qurtiniń 5 kapalagi túskende (shama 
menen keshki alma gullep bolǵan) máyekten shıǵıp atırǵan jas qurtga qarsı 
biologiyalıq hám ximiyalıq preparatlarni qóllaw jaqsı nátiyje beredi. 

Agrotexnikalıqa uskeneler (4-suwret) 

---

30