Tema: Miyweli tereklerge ziyan keltiretuǵin shibin

 
 

1.2.
 
Shıbın-shirkeylerdiń miyweli terekler menen aziqlaniwi
 

---

14 
Entodermaniń ishine burılıp kirey baslaǵan jayları awız hám anal tesigine 
aylanadı, keyinirek embrion segmentlerge bólinedi hám usınıń menen bir waqıtta 
yamasa azmaz ótkennen keyin ayaqlar, murt hám awız apparatları payda bola 
baslaydı. Embrion 20 ta, geyde 19 bolimga bolınıp, olardan 6 tasi bir-birine qosılıp, 
3 tós hám 10 yamasa 11 qarın bólekti payda etedi. Qarın bóleginiń ayırım 
segmentleri kem bolıwı múmkin. Bas bolimlardan shıqqan o'simtalardan keyinirek 
murt hám awız shólkemleri payda boladı. Qarın segmentiniń o'simtalari keyinirek 
joǵalıp ketedi yamasa jalǵan ayaqlar hám qarındıń hár túrlı o'simtalari, teri jáne onıń
o'simtalari ektodermadan payda boladı. Sonnan keyin aldınǵı hám arqa ishekke 
aylanatuǵın dıǵırıqlar arasında ósip ketken entodermadan orta ishek ónim bóle 
baslaydı. Ektodermadan ajralıp shıqqan kletkalar embriondıń orta jolında eki sabaq 
payda etedi, bular ortasında ektodermatereńrekqa túsedi hám dáslepki jiyek payda 
etedi. Bul jiyekler astında orta nerv sabaǵı ajraladi`. Bul strukturalardıń barlıǵınan
keyinirek nerv sisteması payda boladı. Ishga burılıp kirgen ektodermadan dem alıw 
sisteması teri bózi hám jınıslıq organlardıń toq jolları, arqa ishek diywalidıń batip 
kiriwinden malpigi kanalları, mezodermadan bolsa kushllar, gemolimfa, jelke qan 
tamırı (júrek), may deneshalari perikard kletkaları, máyek jolları hám urıw jolları 
hám de jınıslıq bózniń epiteliysi payda boladı. Keyinirek máyek hám spermatozoid 
payda etiwshi kletkalar embrion qabatlarınıń payda bolishidan ilgeri, yaǵnıy máyek 
bóliniwiniń dáslepki dáwirlerinde yamasa embrion jolınıń arqa ushındaǵı
blastodermalardan payda boladı. Kletkalar amyobasimon háreketlenip, jıljıydı, 
rawajlanıp atırǵan embriondıń arqa bólegine kiredi hám jınıslıq perde payda etiwshi 
mezoderma strukturaları formasında qorshap turadı. Ayırım parazitlar, mısalı, 
perdesimon qanatlılarda (Hymenoptera) bir máyekte bir neshe embrion yetilishi 
múmkin, hátte 100 den artıq lishinkalar shıǵadı (poileembrion).Embrion tolıq 
rawajlanıp bolǵandan keyin lishinkaga aylanadı hám tez háreketlenip, omnitik 
suyıqlıqlardı yutib, kólemin úlkenlestiredi hám keyinirek máyek po'shog'ini 
kemirib, tısqarına shıǵadı. Ayırım shıbın-shirkeyler máyekiniń rawajlanıwı gúzge 
tuwrı kelse, lishinka qislash ushın máyekte qaladı. Shıbın-shirkeylerdiń máyeklik 
fazasında rawajlanıw múddeti kópshilik jaǵdaylarda bir neshe kún, háptege, geyde 

---

15 
bir neshe ayǵa sozılıwı múmkin.
Arnawlı fermenti járdeminde olardıń nerv 
sisteması, jelke qan tamırı (júrek), jınıslıq bózi hám imaginal disklar ajralmaydi,
bálki olar qaytaldan dúziledi. Kletkalardıń plastinka, halqa yamasa qapshıqlar 
formasında toplanıwınan payda bolǵan imaginal disklar kelesinde payda bolatuǵın 
qanatlar ornına teriniń traxeal sisteması awqat as sińiriw qılıw kanalınıń ayırım 
jaylarına o'rnashadi. Imaginal toqımalardıń yetilishi, yaǵnıy gistogenez imaginal 
disk hám halqalar kletkasınıń kóbeyiw jolı menen júz boladı. Quwırshaq dáwiri 
tamam bolǵandan keyin quwırshaq qabıqı yoriladi hám odan jetilgen jetken shıbın-
shirkeyler shıǵadı ; olar úlkenlashmaydi hám sırtqı kórinisi ózgermeydi. Shala 
ózgeriwshen shıbın-shirkeylerde qosımsha ózgeris – gipermetamorfoz júz bergeni 
sıyaqlı, tolıq ózgeriwshen shıbın-shirkeylerde ózgerislerdiń birpara quramalılashuvi 
júz beredi. Shıbın-shirkeyler qosımsha ózgergende (gipermetamorfozda) bir yamasa 
bir neshe qosımsha dáwirdi ótedi, bunday jaǵday tolıq ózgeriwshen shıbın-
shirkeylerde bolmaydı. Kópshilik shıbın-shirkeylerdiń hár túrlı jas daǵı lishinkasiniń 
sırtqı kórinisi birdeyde boladı hám olar az-azdan ózgerip baradı. Mısalı, máyekxo'r 
(Platygaster) dıń birinshi jas daǵı lishinkasi siklosimon boladı, ekinshi jas daǵı 
lishinkasi qurtsimon boladı (erukosimon) boladı. Mayka (Meloidae) shańaraǵına 
kiretuǵın qo'ng'izlarniń birinshi jas daǵı lishinkasi kampodesimon, ekinshi jas daǵı 
lishinkasi bolsa erukosimon boladı. Ayırım jaǵdaylarda gipermetamorfoz
quwırshaqtan ilgeri keletuǵın qosımsha dáwirdi otawdan ibarat. Bunda, atap 
aytqanda, qumırsqalar (Formicidae), pal hárreleri (Apidae) lishinkasi yarım 
quwırshaqqa aylanadı. Bul dáwirde olardıń ayaǵı, murtiniń baslanǵıshları payda 
boladı, awız apparatı ózgeredi, tós menen qarın ortası tegis bolmaydı hám pútkil 
dene ulıwma qabıq ishinde boladı, keyinirek, yaǵnıy qabıq taslaw tawsılǵannan 
keyin eskipo'st shıbın-shirkey denesinen sidirilib túsedi hám shıbın-shirkey erkin 
quwırshaqqa aylanadı. Mayka (Melodae) shańaraǵına tiyisli qo'ng'izlarniń eki qıylı 
lishinkasi kompodesimon hám erukosimon bolıwı menen tiyis.