Tema: Natriy elementi Jobasi: I. Kirisiw. II. Tiykarǵi bólim

Tema: Natriy elementi
Jobasi:
I. Kirisiw.
II. Tiykarǵi bólim.
a) Natriy elementi haqqinda túsinik.
b) Natriy elementiniń aliniwi hám isletiliwi.
c) Natriy elementiniń ximiyaliq hám fizikaliq qásiyetleri.
III. Juwmaq.
IV. Paydalanilǵan ádebiyatlar.

Kirisiw.
Natriy (Na, Natrium) - birinshi gruppanıń ximiyalıq elementi, dáwirli dáwirli sistemanıń úshinshi dáwiri, atom nomeri 11. Ápiwayı element formasında gúmis reńli jumsaq metall bolıp tabıladı. Sırtqı energiya qabatında natriy bir elektronǵa iye bolıp, ol ańsatlıq penen elektronı berub, oń zaryadlanǵan Na + katyoniga aylanadıMendeleyev ximiyalıq elementler dáwirli kestesiniń III toparında jaylasqan ústinde bor, alyuminiy, galliy, indiy, hám de, talliy elementleri orın iyelegen. Bul elementler ishinde alyuminiyden tısqarı qalǵan barlıǵı siyrek ushırasatuǵın elementler bolsaplanadi. Lekin, alardıń alyuminiyden parqı tek kambyobligida emes. Mısalı, dáwirli kestede alyuminiydiń tepasida 5-nomer menen bar elementi jaylasqan. Bul elementtiń ústin boyınsha qońsılaslarında, atap aytqanda alyuminiyden keskin parıqlap turıwshı tárepi mınada, bar - metall emes bolıp tabıladı. Al metallmaslar safidagi eń áhmiyetlilerinen biri bolıp, keyingi sáwbetimiz bul element haqqında baladı. 1808-jılda belgili fransuz ximikleri J. Gey-Lyussak hám L. Tenar bar kislotasınan bar elementin tabıwdı. Lekin alınǵan elementtıń quramında bardıń muǵdarı 70% ten aspaǵan. Tek oradan 101 jıl ótkennen keyin amerika ximiki E. Veyntrab 99% li bar ximiyalıq elementi sap halda alındı. Dáwirli sistemanıń III gruppa ximiyalıq elementi, (arabsha “Buqa” sózinen alınǵan ), tártip nomeri 5, atom massası 10, 81. Bordıń kristall hám amorf forma ózgerisleri bar; amorf bar gúgirt untaq, tıǵızlıǵı 2, 34 g/sm3, kristall bar qattılıǵı tárepinen almasǵa jaqınlasıp baradı; elektr júzimın ótkeredi, tábiyatda ushraytuǵın birikpelerr brom kislota H BO3 hám kúlreń qara reńli kristall element.

Tikarǵi bólim
Tábiyatda erkin formada uchramaydi, biraq onı túrli birikpelerden alıw múmkin. Natriy jer qabıǵı daǵı tarqalıw boyınsha altınshı orında turadı Atız shpatlari, sodalit hám tas duzı ( galit, natriy xlorid ) sıyaqlı kóplegen minerallarda ámeldegi.
Natriydiń jańalıq ashiliw tariyxı hám atınıńń kelip shıǵıwı.
Natriy birikpeleri áyyemgi zamanlardan berli málim hám isletilingen. (Latınsha awdarmasında — bul nitroet sózine sáykes keledi) soda yamasa kaliy sıyaqlı elementler atı bolıp, juwıw quralı retinde xızmet qilǵan. Soda (natron) Egipette natron kólining suwında tábiyiy ushraydı. Áyyemgi Egipetlikler tábiyiy sodani, azıq-túlik tayarlaw, boyawlar hám sırlar islep shıǵarıw ushın isletilingen. Al úlken bóleklerde satıwǵa shıqtı, kómir aralaslıǵi sebepli, kúlreń yamasa hátte qara rangga boyalǵan. «Natriy» atı lotin tilindegi natrium sózinen kelip shıqqan (áyyemgi grekshe), Orta Egipet tilinen alınǵan (nṯr), bul jerde basqa zatlar ańlatadı : «soda», «kostik soda», «Na» qısqartpası hám natrium sózi birinshi ret akademikalıqalıq, Shvetsiya shıpakerler jámiyeti tiykarlawshisi Yons Yakob Berzelius (1779 -1848) tárepinen soda quramına kiretuǵın tábiyiy mineral duzlardı belgilewde isletilingen. Ilgeri (elege shekemge shekem ingliz, frantsuz hám basqa bir Katar tillerde) bul element natriy dep atalǵan ( lat. sodium) - bul natriy atı, itimal arabsha «bosh awrıwı» degen mánisti ańlatıwshı suda sózinen kelip shıqqan, sebebi soda sal payıtqa deyin jetkilikli awrıwına dári retinde isletilingen. Metall natriydi birinshi ret ingliz ximiki Xamfri Devi natriy gidroksidi eritpesin elektroliz qılıw jolı menen alǵan. Davi bul xabardı 19 noyabr kúni 1807 jılda Beyker lekciya aytqan (basqa qólyozmada, Davi 6 oktyabrde, 1807 jılda kaliy kashf dep kórsetilgen hám natriyni bolsa bir neshe kún keyin). Jer qabıǵı daǵı natriy Klark 25 kg/T quraydı. Teńiz suwı quramında— 10,5 g/l baladı. Metall Natriydińatomları tas tuzini kók rangga bóyaladigan qospa retinde kirgizildi. Tuzdıń bul reńi radiatsiya tásiri astında baladı.
Alınıwı
Natriy óndiristiń birinshi sanaat usılı bul natriy karbonatın kómir menen qospasın temir ıdısda 1000 ° C ge shekem qızdırıp, qaytarıw reakciyası edi ( Devil usılı ).
Na2 CO3 + 2 C → 2 Na + CO
Kómir ornına kaltsiy karbid, alyuminiy, kremniy, ferrosilikon, alyuminiy kremniy isletiliwi múmkin. Elektr energetikası payda bolıwı menen natriyni óndiristiń taǵı bir usılı payda boldı - eritilgan natriy gidroksidi yamasa natriy xloriddiń elektrolizi:
4 NaOH → 4 Na + H2 O + O2
2 NaCl → 2 Na + Cl2
Házirgi waqıtta elektroliz natriy óndiristiń tiykarǵı usılı bolsaplanadı. Natriyni zirkonyum termal usılı yamasa natriy azidning termik bólekleniwi menen de alıw múmkin.
Fizikalıq qásiyeti.
Natriy metalldı mineral maylarda saqlanıwı hám gúmis-aq reńli metall bolıp, jińishke qatlamlarda biynápshe gúli reń iye, plastik sıyaqlı, júdá jumsaq (pıshaq penen ańsatlıq penen kesilgen), jańa kesilgen natriy jiltiraydi. Natriydiń elektr ótkezgishligi hám ıssılıq ótkezgishligi júdá joqarı, tıǵızlıq 0, 96842 g/sm3 (19, 7 °C de), eriw temperaturası 97, 86 ° C, qaynaw temperaturası 883, 15 ° C. Bólme temperaturasında natriy kub sistemasınıń kristallarini payda etedi, keńislikdegi gruppa parametrleri a = 0, 42820 nm, Z = 2. -268 ° C (5 K) temperaturada natriy gegsanal fazaǵa ótedi, keńislikdegi gruppa P 6 3 / MMC, pánjere parametrlerdi bir = 0, 3767 nm, C = 0, 6154 nm, Z = 2.
Ximiyalıq qásiyetleri.
Siltili metall ańsatǵana natriy oksidine shekem hawada oksidlenedi sol sebepli kislorodınan qorǵaw ushın natriy metallı kerosin astında saqlanadı.
4 Na + O2 → 2 Na2 O
hawada yamasa kislorodta yonayotganda natriy qıshqılanıw payda boladı :
2 Na + O2 → Na2O2
Bunnan tısqarı, natriy NaO3 bar. Suw menen natriy júdá tez reaksiyaǵa kirisiwedi, suwǵa jaylastırılǵan natriy úzindi suzadi, sebebi shıǵıs ıssılıq esabına suzadi, suw maydanı boylap túrli jónelislerde tez háreketlenetuǵın aq topǵa aylanadı, reakciya vodorod shıǵıwı menen birge keledi, bul bolsa janıwǵa alıp keliwi múmkin. Reaksiya teńlemesi:
2 Na + 2 H2 O → 2 NaOH + H2
Barlıq gidroksidi metallar sıyaqlı, natriy kúshli qaytarıwshı element bolıp tabıladı hám kóplegen metallmas elementlar menen ( azot, yad, uglerod, inert gazlar bunnan tısqarı ) tasirlashadi.
2 Na + CL2 → 2 NaCl
2 Na + H2 → 2 NaH
Natriy litiydan aktivlew bolıp tabıladı. Azot menen júdá jaman reaksiyaǵa reakdiyaga kirisiwedi hám júdá biyqarar element payda etinde - natriy nitrid (ańsatǵana payda bolǵan lityiy nitritdan ayrıqsha bolıp esaplanıw ).
6 Na + N2 →2 Na3 N
Ol ápiwayı metall sıyaqlı suyultirilgan kislotalar menen óz-ara tásir etedi:
2 Na + 2 HCl (suy) → 2 NaCl + H2
Konsentrlangan oksidleytuǵın kislotalar menen qaytarılıw ónimleri shiǵarıladı :
8Na + 10HNO3 (kán) → 8NaNO3 + NH4NO3 + 3H2O
8Na + 5H2 SO4 (kán) → 4Na2SO4 +H2S + 4H2O
Suyıq ammiakda eriydi hám kók reńli eritpe payda etedi:
Na + 4 NH3 → Na (NH3) 4
Isitganda gazlı ammiak menen reaksiyaǵa kirisiwedi:
2Na + 2 NH3 →2 NaNH2 + H2
Natriy sınap menen birge ámelgeme payda etedi, ol jumsaq qaytarıwshı retinde isletiledi. Kaliy menen eritilganda ol suyıq eritpe beredi. Artıqsha natriy alkilgalogenidler menen natriyorganik birikpeler payda etiwi múmkin- júdá aktiv elementlar, yaǵniy hawada óz ózinden janı ketedine yamasa suwda jarılǵısh zatlar. Eger metall kem bolsa virus raksiyasi boyınsha ketedi. Natriy spirtler, fenolar hám karbon kislotalar menen reaksiyaǵa aralasıp duzlardı payda etedi. Natriy kraun-efirida organikalıq erituvchilar qatnasıwında eriydi.
Isletiliwi
Natriy metall ximiya sanaatında, sonday-aq metallurgiyada kúshli qaytarıwshı retinde keń qollanıladı. Organikalıq erituvchilarni, mısalı, eferlar keptiriw ushın isletiledi. Natriy joqarı energiya talap etetuǵın natriy-altıngugurtli batareyalar óndiriste qollanıladı. Bunnan tısqarı, ol júk tasıwshı dvigatellerdiń egzoz qaqpaqlarında suyıqlıqtı sholan retinde isletiledi. Geyde natriy júdá joqarı aǵıslarǵa mólsherlengen elektr sımları ushın material retinde isletiledi. Kaliy menen eritpeler, sonıń menen birge rubidiy hám seziy menen joqarı nátiyjeli ıssılıq tasıwshısı retinde isletiledi. Atap aytqanda, natriy eritpe quramı 12%, kaliy 47%, sezyum 41% rekord dárejedegi eriw noqatı -78 ° C bar, ol atom elektr qurılmalar ushın siisqlik tasıwshı hám ionlı raketa dvigateller jumısshı qisim retinde usınıs etildi. Organikalıq elementlardı sapalı analiz qılıwda natriy isletiledi. Natriy hám tekserilip atırǵan elementtıń eritpesi etanol menen neytralanadi, oǵan bir neshe mililitr distillangan suw qosılıp, 3 bólekke bólinedi, J. Lassen (1843) sınaqı, azot, altıngugurt hám galogenlerdi anıqlawǵa jóneltiriledi. Natriy xlorid (NaCl) (palaw duzı) eń áyyemgi xosh iyislilestiriwshi hám konservalaytuǵın qural esaplanadı. Natriy oksid (NaN3 ) metallurgiyada hám qorǵasın azidini óndiriste nitratlaytuǵın qural retinde isletiledi. Natriy(NaCN) gidrometallurgiya usılda altındı taslardan eritiwde, sonıń menen birge polattı nitrokarburizatsiyalashda hám galvanatexmikada (gúmis, altın ) isletiledi. Natriy xlorayit(NaClO3) temirjol jollarında kereksiz ósimlik natriydiń izotoplari 2012-jılda massa sanları 18 den 37 ge shekem bolǵan 20 ta izotop hám 2 yadrolı natriy izomerlari málim. Birden-bir turaqlı izotop 23 Na ni quraydı. Kópshilik izotoplardiń yarım jemiriliw dáwiri bir minutadan kem, tek bir radioaktiv izotop - 22 Na - yarım jemiriliw waqtı bir jıldan kóbirek waqıtqa iye hám bólekleniwge ushraydı, sonı ushın onı pozitron deregi retinde ilimiy tekseriwde isletiledi.
Biologiyalıq qásiyeti.
Natriy barlıq tiri organizmlerdiń bir bólegi bolıp tabıladı. Joqarı dárejedegi organizmlerde natriy tiykarlanıp kletkalararo suyıqlıqta ( kletka citoplazmasına qaraǵanda shama menen 15 teńdey kóp) ushraydı. Konsentraciya parqı kletka membranalarına ornatılǵan natriy-kaliyli nasos járdeminde saqlanıp qaladı, ol natriy ionların sitoplazmadan kletkalararo suyıqlıqqa haydaydi. Kaliy menen birgelikte natriy tómendegi funkciyalardı atqaradı: Membran potencialı hám bulshıq etlerdiń qısqarıwın rawajlandırıw ushın sharayat jaratıw.
Qandıń konsentraciyasın saqlaw.
Kislota siltili teń salmaqlılıqın saqlaw.
Suw teń salmaqlılıqın normallastırıw.
Membrananı tasıwdı támiyinlew.
Kóp fermentlerdi aktivlesiwi.
Úlkenler ushın, Amerika assotsiatsiyasi maǵlıwmatlarına kóre, talap etiletuǵın minimal duz 500 milligrammnan kem, usınıs etilgen doz kúnine 1500 milligrammǵasha (málim keselliklerge shalınǵan nawqaslar hám natriy muǵdarın kóbeytiwdi talap etetuǵın kásip wákilleri bunnan tısqarı). Palaw duzı formasında ¾ shay qasıǵinda 1725 milligramm natriy bar. Basqa dereklerge kóre, saw úlkenler ushın natriy tutınıwın 2300 milligrammǵa, qan basımı hám basqa bir qatar basqa keselliklerge shalınǵan adamlar natriy tutınıwın 1500 yamasa odan kem muǵdarda sheklewleri kerek. Natriy derlik barlıq azıq-túlik ónimlerinde hár túrlı muǵdarda boladı, biraq organizm kóp bólegin palaw tuzidan, sol qatarda konservalar, yarım tayın ónimler, souslar, kolbasalar hám basqalar aladı. Glyutamat monosodyum sıyaqlı azıq-túlik qosımshaları da natriy, soda (natriy gidrokarbonat), natriy nitrit, natriy saxarinat hám natriy benzoat dáregi esaplanadı.. Absorbsiya tiykarlanıp as qazan hám jińishke ishekte boladı. D vitamini Natriydińsıpalishini jaqsılaydı, biraq júdá shor hám belokǵa bay awqatlar normal sıpalishiga tosqınlıq etedi. Awqat menen tutınıw etilgen natriy muǵdarı sidiktegi natriy muǵdarın kórsetedi. Natriyga bay awqatlar ajırasıwdı tezlestiriliwi menen ajralıp turadı. Tuwrı awqatlanıwda adamda natriy etiwmovchiligi payda bolmaydı, biraq ruwza waqtında birpara máseleler payda bolıwı múmkin. waqtınshalıq etiwmovchilik diuretiklarni, diareya, kóp terlew yamasa artıqsha suw tutınıw etiwden kelip shıǵıwı múmkin. Natriy etiwmovchiligining belgileri salmaq joytıw, qusıw, asqazan-ishek traktında gazlardıń qáliplesiwi hám aminokislotalar hám monosaxaridlardiń buzıliwina alıp keledi. Uzaq múddetli bulshıq etlerdiń kramplari hám nevralgiyaga alıp keledi. Artıqsha natriy ayaq hám júzlerde isilliq, sidikte kaliydiń kóbeyiwine alıp keledi, birpara adamlar joqarı qan basımı hám suyıqlıq toplanıwı múmkin. Búyrekler tárepinen qayta isleniwi múmkin bolǵan maksimal duz muǵdarı 20 -30 grammga teń, kóbirek turmıs ushın qáwipli bolıp tabıladı. Sap metall natriy janǵısh. Hawada, óz-ózinen janıwǵa beyim. Suw hám hól ústler menen baylanıs qılıw ásirese qáwipli bolıp tabıladı, sebebi natriy suw menen júdá shiddadli reaksiyaǵa kirisiwedi, kóbinese jarılıw menen gidroksidi payda etedi (NaOH). Laboratoriyalarda az muǵdardaǵı natriy (shama menen 1 kg ge shekem) jabıq shıyshe ıdıslarda kerosin, nafta, benzin yamasa neft astında saqlanadı, sonda suyıqlıq qatlamı barlıq metallardı qoplaydi. Natriyni metall órtga shıdamlı shkafda saqlaw kerek. Natriy pinset yamasa forseps menen alınadı, skalpel menen kesiledi (natriy plastik jáne onı pıshaq menen ańsatǵana kesip alıw múmkin) qurǵaqlay júzege (stol ústine emes, bálki shıyshe stakanga); kerekli muǵdar hám qaldıq asıǵıslıq menen kerosin qatlamı astındaǵı ıdısqa qaytarıladı hám kesilgen bólim kerosinga jaylastırıladı yamasa tezlik penen reaksiyaǵa kirisiedi. Natriy menen islewdi baslawdan aldın, islew qawipsizligi boyınsha brifingdan ótiw kerek. Natriy jumisına jańa kelgenler bul jumıstı bul ishda tájiriybege iye bolǵan xızmetkerler qadaǵalawı astında orınlawları kerek. Ádetde laboratoriya sharayatında reakciyalar ushın bir neshe on grammdan aspaytuǵın natriy muǵdarı isletiledi. Kórsetiw tájiriybeleri ushın, mısalı, mektepte ximiya sabaqlarında siz bir grammdan kóp natriy alıwıńız kerek. Metall natriy menen islegenden keyin barlıq ıdıslar hám natriy qaldıqları suyultirilmagan spirt menen hám payda bolǵan eritpe kúshsiz kislota eritpesi menen zıyansizlantiriladi. Barlıq natriy qaldıqları aldın tolıq zıyansizlantiriliwi támiyinlew ushın bólek itibar beriliwi kerek, sebebi taslandıq quramındaǵı natriy órt shıǵıwına, kanalizaciyasında bolsa jarılıw hám trubaning jarılıwına alıp keliwi múmkin. Natriy menen, sonıń menen birge gidroksidi hám ulıwma gidroksidi metallar menen islew barlıq kóz áynekler yamasa qorǵaw nıqap menen orınlanıwı kerek. Natriyni úyde saqlaw hám ol menen qandayda bir tájiriybe ótkeriw usınıs etilmeydi. Atom ólsheminiń júdá kishiligine kóre, bar alyuminiyden kóre kóbirek uglerodga yamasa, kremniyga uqsap ketedi. Atap aytqanda, sap haldaǵı bar elementi sırtqı kórinisinen tap uglerodqa (kómirge) uqsaydı. Qattı hám qalta -qara dene bolǵan bardıń eriw temperaturası 2300 °C ni quraydı. Kremniy sıyaqlı, bar da uglerod menen túrli birikpeler payda etedi. Bardıń uglerod menen birikpeleri qattılıǵına kóre kremniy karbidiga júdá jaqın boladı. Bar karbidi (B4 C) dep atalıwshı bul elementtı uzaq jıllar dawamında kópshilik tábiyaat daǵı eń qattı element bolsa kerek dep oylawǵan. Onı hátte almazdan da qattı dep esaplawardi. Álbette bul qáte pikir edi. Biraq, 1956 jılda ximikler bor nitridini (BN) alıwǵa muvaffaq boldı jáne onıń qattılıǵı haqıyqattan da almaz menen básekilasha alatuǵın bolıp shıqtı. Bar nitridida da atomlar tap almaz daǵı uglerod hám azot atomlarınıń jaylasıwı sıyaqlı tártipte jaylasqan boladı. Bar nitridining qattıligi olmos menen derlik birdey, lekin onıń almazdan ústinlew etip qóyatuǵın taǵı bir ózgesheligi bar: BN hám almaz birdey qızdırılǵanda, almaz birinshi bolıp erip ketedi. Yaǵnıy, bar nitridning eriw hám tutanıw temperaturası almaznikidan talay biyik boladı. Bardı 1 ge 10000 koefficientte polatqa aralastırıw arqalı metallurglar polattıń shıdamlılıǵın asıradılar. Bor hám fosfor elementleriniń birden atomları óz-ara birikib, bor fosfidi (BP) payda etedi. Bar fosfidi mikroelektronika tarawı ushın benazir birikpe esaplanadi. Sebebi, BP den tayarlanǵan tranzistorlar kremniy, yamasa, germaniydan tayarlanǵan ápiwayı tranzistorlarǵa qaraǵanda joqarı temperaturaǵa shıdamlılıq dárejesi asa jaqsı bolıp, odan tez qıziydigan túrli elektron qurallardı tayarlawda keń paydalanıladı. Bordıń uglerod menen uqsaslıǵı sonıń menen birge, onıń vodorod menen túrli quramalı birikpeler gruppaın payda etiwinde de kórinetuǵın boladı. Bar gidridlari deb atalıwshi bunday birikpeler házirde benzindiń oktan sanın arttırıwda qosımsha retinde qollanıladı. Bunnan tısqarı, bar gidridlari raketalardıń janar maysı quramına aralastıriletuǵın zárúrli element esaplanadi. Sonday ózgesheliklerine kóre, bar óz toparına tiyisli elementlerge onsha uqsamaytuǵın (aytıw múmkin, óz shańaraǵında otning qasqası) ájeplew element bolıp tabıladı. Eki bar atomı hám ush kislorod atomınan tashkil tapuvchi bor oksidi (B2 O3) nesi menen bolıp tabıladı kremniy dioksidiga uqsap ketedi. Bar oksidi hám kremniy dioksidining eritpesidan borosilikatli shıyshe tayyorlash ushın paydalanıladı. Bunday isik sırtqı temperatura tásirine sabırlılıǵı menen ápiwayı shıyshe hám ayna ónimlerinen ábzal bolıp, temperaturanıń keskin ózgerisleri barosilikat shıyshe ushın chót emes bolıp tabıladı. Sol ózgesheligine kóre, bunday shıyshe kóp orınlarda kvarts ornında qollanılıwı múmkin. Boz ústine, barosilikat shıyshege mexanik qayta islew kvartsga qayta islewden kóre ańsatlaw keshedi. Eń tiykarǵısı bolsa, barosilikat shıyshediń tayarlanıw ózine túser bahası kvartsdan kóre talay arzan boladı. Bunday shıyshe sawdada pireks deb ataladı. Házirgi kúnde derlik hár bir shańaraqta pireks ıdıslardı ushıratıw múmkin. Eger tushunmayotgan bolsańız, qaynoq shay quyganda da muzdıń jarıǵı ketpeytuǵın ashıq shıyshe choynak yamasa stakanlarni eslewińiz jetkilikli. Pireksdan tayarlanǵan ıdıstı hátte elektr yamasa gaz plitasına qoyıp awqat tayarlaw da múmkin. Yamasa, tońlatqısh ishinde barosilikat ıdısda saqlangan birar taǵamdı alıp, tezlik penen órtqa qoyıp isitsa da bólaveradi. Barosilikat shıyshelar sonıń menen birge ximiya laboratoriyalarında da keń isletiledi. Ximiya laboratoriyalarında ushıratıw múmkin bolǵan túrli kolbalar, probirkalar hám basqa túrdegi ashıq ıdıslardıń kópshiligi áyne pireksdan tayarlanadı. Sonıń menen birge, bunday shıyshe teleskoplar ushın aynalar soǵıw ushın da jaqsı sheki onim esaplanadi. Mısalı, AQSHning Palomar taw shıńında ornatılǵan diametri 5.08 metr (200 dyum) teleskopning aynası áyne pireksden jasalǵan. Barosilikatdiń jińishke talshıqlarınan bolsa shıyshe talshıq tayarlanadı. Fiberglas deb atalıwshi bunday shıyshe toladan bolsa ótga shıdamlı shúberekler tayarlanadı. Bordıń eń ataqlı birikpesi bul -bura bólsa kerek. Onıń ximiyalıq atalıwı natriy tetraborat boladi, Formulasınan kórinip turıptı, olda, onıń molekulası eki atom natriy, tórt atom bar hám jeti atom kisloroddan ibarat. Usı element insaniyatqa júdá áyyemgi zamanlardan berli málim. Onıń xalıq aralıq keń tarqalǵan atı " bura" arab, yamasa, parsı tilinen kelip shıqqan bolıp, ol jaqın shıǵıs aymaǵında kóp ushraytuǵın mineraldıń atı bolǵan. 1808 jılda francuz ximikleri Gey-Lyussak hám Jak Ternar tariyxda dáslepki bara sap bardı ajıratıp alǵanlarında, ózleri sintez etken bul elementke sol - arabsha -parsısha termin atınıń biriktirip qoyıwǵan. Nátiyjede, bor da sıyaqlı, arab-parsı tilinen túbir alǵan termin esaplanadi.
Juwmaq.
Bor elementiniń sap haldaǵı kristallarini dáslepki bara 1910 jılda alıwǵa erisilgen. Suwdı jumsatiw ushın qollanıladı. Tap kaliy karbonatı sıyaqlı, bura da kalsiy, magniy, yamasa temir birikpeleri menen birikpe payda etedi. Eger suw quramında sonday birikpeler ámeldegi bolsa, bunday suwdı bura menen qayta islense, onıń quramındaǵı usı birikpeler erimeytuǵın shókpe jaǵdayında ajralıp qaladı. Bunnan tısqarı, bura shını hám ılaydan islengen ıdıs ıdıslardıń sırtın sırlaw ushın qollanıladı. Sabıw hám kepserlew jumıslarında da usı mineraldan keń paydalanıladı. Bor elementiniń dáregi - bir zamanlar teńiz hám kól tubi bolǵan hám házirde qaqragan shólga aynalǵan sahralar bolıp tabıladı. Jáhán eń iri bar kánleri Arqa Amerikanıń batısında jaylasqan qurigan kóldan qalǵan tegisliklerde yastanib jatıptı. XX ásir baslarında bar ajıratıp alınatuǵın eń iri jay Kaliforniyadagi ólim oypatlıqsı sánelerdi. Házirde jáhándıń kóplegen basqa jaylarında da Kaliforniyadagidan da bay bar kánleri anıqlanǵan. Mısalı, Rossiya Uzaq Shıǵısında, anıqroǵi, Primore úlkesindegi Dalnegorsk aymaǵında pútkil jáhán bar rezerviniń 3% jıynanganlıgı málim. Bordıń taǵı bir ataqlı birikpesi bul(OH3), yaǵnıy, bor kislotasi bolıp tabıladı. Onıń molekulasında ush vodorod, ush kislorod hám bir bar atomı ámeldegi boladı. Bar kislotası sol dárejede kúshsiz kislotaki, onı kislota dep ataw da ersi túyiledi. Bar kislotası jeńil antiseptik retinde, suw menen qospa formasında medicinada kóz jaraların juwıw ushın qollanıladı. Insan denesiniń eń názik aǵzası bolǵan kózdiń de toqımaları bul kislotaga bemalol shıdam berer eken, sonnan da bul kislotanıń qanshellilik kúshsizligin oyda sawlelendiriw múmkin.

Paydalanilǵan ádebiyatlar.
1. Q. Ahmerov, A. Jalilov, R. Sayfuddinov, <> T. Ózbekistan 2006.j
2. X.X Muhiddinov << Ximiya>>. T. TDTU, 2005 j
3. I.I Ismiolov, X.X Muhiddinov, hám basqalar, - ximiya páninen ámeliy hám laboratoriya ónimleri boyinsha uslibiy qollanba. T.TDTU. 2007. j
4. X.X Muhiddinov Ximiya, leksiyalar toplami. 2004 j