Tema: Oratorlıq kórkem óneri tariyxin úyreniw. Reje

Tema: Oratorlıq kórkem óneri tariyxin úyreniw.
Reje

1. 
   Oratorlıq kórkem óneri túsinigi.
   
2. 
   Oratorlıq kórkem óneriniń kelip shıǵıw hám rawajlanıw tariyxı.
   
3. 
   Batıs hám Shıǵısda oratorlıq kórkem óneriniń rawajlanıwına úles qosqan alımlar.
   
4. 
   Oratorlıq túrleri.
   
5. 
   Oratorlıq kórkem óneri tariyxin úyreniw
   

Oratorlıq kórkem óneri túsinigi.
Oratorlıq kórkem óneri awızsha hám jazba sóylewdi tıńlawshılarǵa janlı, ańlatpalı hám tásirli jetkiziw mamanlıǵın iyelew bolıp tabıladı. Oratorlıq kórkem óneri quramalı kórkem óner bolıp, onı iyelew kisiden qunt hám shıdam, ilmiy tájriybe hám tájiriybe talap etedi.
Oratorlıq kórkem óneriniń social poziciyasi oǵada keń hám sertarmaqki, onı hár bir tarawda norması, mazmunı hám forması, ayriqshalıǵı, tásir kúshi hám tárepleri tárepinen bólek - bólek kórip shıǵıw ushın málim bir waqıt, múmkinshilik talap etiledi.
Oratorlıq kórkem óneri túrleri
I. Siyasiy-sociallıq oratorlıq :

• 
  Siyasiy-sociallıq hám siyasiy ekonomikalıq tema daǵı sóylew.
  
• 
  Sessiya, konferensiya daǵı sóylew.
  
• 
  Siyasiy sóylew.
  
• 
  Diplomatik sóylew.
  
• 
  Siyasiy túsindiriw.
  
• 
  Áskeriy patriotlıq sóylewi.
  
• 
  Miting sóylewi.
  
• 
  Ilimiy-kópshilikke arnalǵan sóylew.
  

II. Akademikalıq oratorlıq

• 
  Oqıw orınları lekciyaları.
  
• 
  Ilimiy sóylew (lekciyalar ).
  
• 
  Ilimiy túsindiriw.
  
• 
  Ilimiy informaciya
  

III. Sud oratorlıǵı :

• 
  Qaralawshi (prokuror) sóylewi.
  
• 
  Jámiyetshil-qoralovchi sóylewi.
  
• 
  Advokat (advokat ) sóylewi.
  
• 
  Jámiyetshil-advokat sóylewi.
  
• 
  Óz - ózin qorǵaw sóylewi.
  

IV. Social -xojalıq oratorlıq :

• 
  Maqtaw qosıǵı (yubiley yamasa maqtaw sóylewi
  
• 
  Ta'ziya (motam sóylewi).
  
• 
  Qutlıqlaw sóylewi (tost).
  

V. Diniy oratorlıq :

• 
  Neke qıyǵanda oqılatuǵın pátiya
  
• 
  waz
  

Grekiston - jáhán oratorlıq kórkem óneriniń iri wákillerin jetkezip berdi. Perikl, Lisiy, Demosfen, Aristotel áne usılar gápinen bolıp tabıladı.
Perikl iri siyasiy ǵayratkergine bolıp qalmay, kózge kóringen orator da edi. Perikl sóylewleriniń qandayda-bir teksti de bizge shekem jetip kelmegen. Lekin onıń usta, kózge kóringen orator bolǵanlıǵı haqqında grek tariyxshisi Fukidid maǵlıwmat beredi. Perikl sóylewi pikirdiń tereńligi, formanıń ápiwayılıǵı, shın júrektenligi menen, tıńlawshılar ruwxıylıqın itibarǵa alǵanlıǵı menen xarakterlener edi.
Áyyemgi Grekistonning ullı oratorlarınan taǵı biri Demosfen bolıp tabıladı. Demosfen eramızǵa shekem 384 - jılda tuwılıp, 322 - jılda opat etken. Ol daslep ózin qorǵaw etiwshi sud notig'i retinde belgili. Keyinirek ol logograflik etedi.
Demosfen oratorlıq kórkem ónerin úyreniw ushın júdá kóp waqıt sarplaydı. Ol jaǵdayda fizikalıq kemshilikler bar edi, dawısı tómen hám diksiyasi jaman bolǵan, kifti asabiy túrde titrab turǵan. Maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda Demosfen dawısın ósiriw ushın awızına mayda taslardı salıp, teńiz qirg'og'ida sóylew sózlerdi hám tolqın shawqım - súrenin basıp ketiwge háreket qılatuǵın edi. Kiftnin’ titirewinen qutılıw ushın shiftga semserdi sonday ildiradiki, onıń ótkir ushi kiftga jaqın turadı hám kifti titragudek bolsa, semserdiń ushi tiyip og'ritardi. Sol tártipte alıp barılǵan úzliksiz shınıǵıwlar Demosfenga fizikalıq kemshiliklerdi jónge salıw etiwge múmkinshilik bergen. Tınımsız miynet sebepli ol ataqlı orator bolıp jetiwdi.
Aristotel sóylew usılına bólek itibar beredi. Aristotelning orator usılı haqqındaǵı pikirleri házirgi kúnde de óz áhmiyetin joǵatǵan emes. Ol orator sóylewi usılınıń uqıplılıǵı, onıń anıqlıǵı menen belgilenedi, dep júdá tuwrı kórsetedi. Eger sóylew anıq bolmasa, orator óz maqsetine erise almaydı, tıńlawshılarǵa kereklishe tásir ete almaydı. Belgili filosof, ayırım oratorlar sóylewinde epitet, uqsatıw, metafora hám basqalardıń jónsiz qollanıwın qaralaydı hám olardı tuwrı qollay biliw sóylewdiń tásirliligin asırıwda zárúrli áhmiyetke iye ekenligin aytadı.
Rim oratorlıǵı. Greciyada bolǵanı sıyaqlı, Rimde de oratorlıqtıń, tiykarlanıp, úsh túrin kórsetiw múmkin: sud oratorlıǵı - advokat hám qoralovchi, siyasiy oratorlıq, maqtaw oratorlıǵı. Bulardan tısqarı, Greciyada bolǵanı sıyaqlı, oratorlıq kórkem ónerin oqıtıw ushın xızmet etiwshi oqıw - shınıǵıw oratorlıǵı da bar edi. Rimde urıstıń kúsheyip ketkenligi áskeriy sarkardalar sóylewiniń rawajlanıwına da múmkinshilik berdi. Rimlik oratorlardan biri eramızdan ilgeri III - II ásirlerde jasap ótken mámleket ǵayratkerlerinen Mark Partius Kato yamasa Katon bolıp tabıladı. Katon orator retinde sóylew kórkem óneri teoriyası hám ámeliyatı máseleleri menen arnawlı shuǵıllanǵan.
Keyinirek Rimde ájaǵa -úke Tiberiy hám Kay Grakx, Mark Antoniy, Mark Tulliy Citseron sıyaqlı belgili qatar oratorlar jetisip shıǵadı, bular ishinde eń ullı hám sóylemsheki orator Citseron edi. Citseron hám Demosfen áyyemgi oratorlardıń eń ullıları edi. Demosfen kóbirek óziniń siyasiy oratorlıǵı menen maba tapqan bolsa, Citseron sud oratorlıǵı menen teńildi. Álbette, Citseron sóylewleri siyasiy tárepten de kúshli edi. Rimde, ulıwma, siyasiy tárepti chetlab ótken qandayda-bir de jaqsı orator bolmaǵan.
Citseron tımsalında oratorlıq kórkem óneriniń teoriyası turmıs tájiriybesi hám teoriyası menen tabıslı túrde qosıp alıp barıldı. Ol oratorlıq kórkem óneri teoriyasınıń ayırım táreplerin islep shıǵıpǵana qalmay, óz oratorlıq shıǵıwları menen bunı tájiriybede tastıyıq etdi.
Oratordıń ózine isenimi bekkem bolıwı kerek. Onıń ushın bolsa orator óz sóylewinde alǵa jıljıtılatuǵın pikirge tolıq isenim payda etiwi kerek. Sóylew tolıq tastıyıqlı dálillerge ıyelewi kerek. Materialdı toplaw sóylewqa tayarlıqtıń tiykarı bolıp tabıladı. Materialdı tuwrı jaylastırıw -ekspozitsiyaga bólek itibar beriw kerek. Jaylastırıw sonday bolsınki, ol materialdı pútkilley ózlestirip alıwǵa jeńillik jaratsin. Onıń ushın bolsa sóylewdi anıq bólimlerge bolıw kerek.
Hár qanday tarawda da sóylewdiń tabıslı bolıwın biliw hal etedi. Eger orator óz sóylewi qaratılǵan tarawdı jaqsı bilmese, ol qanshellilik artist bolmaydı, óz tıńlawshısın qosolmaydi. Siseronnin’ oratorlıq kórkem óneri teoriyası hám tariyxına tiyisli ush shıǵarması málim: «Oratorlıq haqqında», «Orator» hám «Brut» (yamasa «Belgili oratorlar haqqında»).
Rim oratorlıq kórkem óneriniń ullı teoretiklerinen biri Kvintilian bolıp tabıladı. Mark Fabiy Kvintilian oratorlıq kórkem ónerinde iri orator hám teoretik retinde maba qazanǵan. Onıń «Orator bilimi haqqında» atlı shıǵarması bar bolıp tabıladı. Kvintilian Citseron hám basqa Rim oratorları pikirine qosılǵan halda, hámme orator birinshi náwbette bilimli bolıwı kerekligin aytadı. Sonıń menen birge, ol orator etikalıq ullı bolıwı kerek, busiz hesh qashan haqıyqıy orator dárejesine kóterile almaydı, dep biladi. Kvintilian Rim degi oratorlıq mektebiniń tiykarlawshisi esaplanadı. Oǵan deyin oratorlıq bilimin beriw menshikli mekteplerde ámelge asırılǵan.
Ulıwma áyyemgi Grekiston hám Rimdiń oratorlıq kórkem óneri tájiriybeleri orta ásir hám keyingi dáwir oratorlarınıń payda bolıwında zárúrli rol oynaydı.
Orta Aziya xalıqları, atap aytqanda, IX-Xv ásirlerde dúnya mádeniyatı rawajlanıwınıń eń aldınǵı, jetekshi saplarında turıw dárejesine kóterile aldı. Orta ásir páni, mádeniyatı Xorezmiy, Farg'oniy, Forobiy, Ibn Sino, Beruniy, Koshg'ariy, Jomiy, Navaiy, Bobur sıyaqlı ullı kelbetlerdiń atları menen xarakterlenedi.
Bul oyshıl, shayır, artistler jasaǵan dáwir Shıǵıs tariyxında Oyanıw dáwiri dep ataldı. Bul dáwirde mádeniyat, kórkem óner, ılım - pán gúlleniw taptı. Pán hám mádeniyat úgitshileri - waz sóylewshiler jetisip shıqtı. sheshenlikti qadrlovchi pikirler payda boldı.
Abu Ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma Forobiy Abu Ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma Muhammad ibn Muhammad ibn Uzlug' ibn Tarxon Forobiy 872-873 - jıllarda (260 musılmansha jıl esabı jılında ) Aris suwı Sirdaryoga quyılatuǵın erdagi Forob degen orında tuwılǵan. XIII - XIV ásir tariyxchilarining gúwalıq beriwishe Forob Shoshning (Tashkenttiń) arqarog'ida jaylasqan. Sonıń menen birge, dereklerde Forob qasındaǵı Táwliknt qalası haqqında da maǵlıwmatlar ushraydı.
Abu Ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma Forobiy da IX - X ásirlerde - ekonomikalıq hám siyasiy qarama-qarsılıqlar kúshaygan bir dáwirde jasap dóretiwshilik etdi. Ol ilmning túrli tarawların jetilisken bilgen hám olar haqqında ǵárezsiz pikirler bayanlaǵan ullı oqımıslı bolıp tabıladı. Sóylew hám aqıl tárbiyasına tiyisli ılımlar tuwrısında Forobiy qımbatlı pikirler aytqan.
Forobiydin’ aytiwina qaraǵanda, logika sonday bir kórkem ónerki, kisi oratorlıqtan adasıp qalatuǵın bolsa, tuwrı pikirlewge alıp keliwshi hám aqıl járdeminde qandayda bir juwmaq shiǵarılatuǵın bolsa, qátelerdiń aldın alıwshı zatlardı óz ishine aladı. Onıń aqlga munasábeti grammatika kórkem óneriniń tilge munasábeti kabi bolıp tabıladı.
Orta ásir Shıǵısınıń ullı oqımıslıları arasında ataqlı táwip, filosof, shayır Abu Ali ibn Sino bólek orın tutadı. Onıń túrli tarawlar menen birge tálim - tárbiya, etika hám sóylew haqqında da pikirleri barki, olar menen jaqınnan tanısıw oratorlıq kórkem ónerin jetilisken úyreniwge járdem beredi. Jaqsı dos qaysı jol menen etikalıq kemshiliklerdi ońlawda basqalarǵa járdem beriwi múmkinligi máselesine ibn Sino bólek itibar beredi hám orator tómendegilerge ámel etiwi kerek dep biladi:
Násiyxat (Sóylew - B. O' hám A. S) qopal sesler uyǵınlıǵında beriliwi kerek emes. Sáwbetlestiń ılım dárejesin esapqa alıw zárúr.
Násiyxatqa (waz sóylewshilikke) kóp berilmaslik kerek, onı joralıq sáwbeti formasında aparıw kerek.
Elementulmaoliy Kaykovus Kaspiy teńiziniń qubla qirg'og'ida jasaǵan Gilon qáwiminen bolıp tabıladı. Ol 412 - musılmansha jıl esabı, 1021-1022 - eramizǵa shekemiy jılında mayda feodal shańaraǵında tuwıldı. «Qobusnoma»ni 475-musılmansha jıl esabı, 1082-1083 eramizǵa shekemiy jılında jarattı. Bul haqqında Kaykovus shıǵarmasında : «Sáne 475 te basladım» dep maǵlıwmat beredi. Bul dáwirde Kaykovus 63 jasda bolıp, ádewir ǵarrıyib qalǵan edi, ol balasına : «Pisaram, qadaǵan pir shudam»- dep óziniń qariganligidan maǵlıwmat beredi hám óz shıǵarması «Qobusnoma»ni balasına baǵıshlaydı. «Qobusnoma» 44 baptan ibarat bolıp, bulardan tórt bapı diniy xarakterde bolıp tabıladı, qalǵan 40 bapı turmıslıq waqıyalardı ańlatpa etedi. Kaykovus óz shıǵarmasında jaslardıń qulıq - atvoriga bólek itibar berdi. Olarǵa adamgershilikli bolıwdı, xalqqa shıyrın mámile etiwdi aytıp ótdi. Sonıń menen birge, dos hám dushpanǵa qanday munasábette bolıw sıyaqlı máselelerdi da shıǵarmasında yoritdi.
Dúnya mádeniyatı hám ruwxıylıqı rawajlanıwına úlken úles qosqan, pán tariyxında kútá úlken ız qaldırǵan qomusiy ilimpazlarımızdan taǵı biri Abu Rayhon Muhammad ibn Ahmad al Beruniy bolıp tabıladı. Abu Rayhon Beruniy, Ol. I. Karimovdin’ atap ótiwishe, eramizǵa shekemiy 973 - jıldıń 4 - sentyabrinde (musılmansha jıl esabı 362-jıl zulxijja ayınıń 2 - kúninde) Xorezmdiń áyyemgi paytaxtı Qiyatda tuwılıw taptı. 1009 -1017 - jıllarda Xorezmshoh Abu -l-Abbos Ma'mun ibn Ma'mun sarayında xızmet etip, úlken abıray - itibar qazanǵan. 1017 jılda Mahmud Gáziynexanalıq Xorezmdi basıp alǵannan keyin Xorezm degi bir qansha ilimpazlar qatarı Beruniy de Gáziynexanaǵa jol alıwǵa májbúr boldı hám omiriniń aqırına shekem bulmanda dóretiwshilik etdi. Ol óz dáwirindegi barlıq pán tarawları boyınsha qálem tebratib, 150 den artıq dóretpe qaldırdı. Bizgeshe etip kelgen dóretpeleri arasında «Xronologiya», «Indiya», «Geodeziya», «Mineralogiya», «Baxıtlı nızamı» hám de «Saydana» atı menen ataqlı bolǵan «Kitap as-saydana fi-t-tibb» dóretpeleri izertlewshilerdiń tárepinen arnawlı úyrenildi hám arab, orıs, ingliz, nemis hám basqa tillerge awdarma etilip, baspa etildi.
Filologiya tariyxında Mahmud Koshg'ariy salmaqlı orın iyeleydi. Ol filologiyanıń júdá kóp tarawları boyınsha qálem tebratdi. Salıstırıwiy- tariyxıy filologiyanıń ákesi, fonetist - fonolog, leksikolog, leksikograf, turkiy tiller sarp etiw hám sintaksis ilmining tiykarlawshisi esaplanadi. S. Mutalibov aytıp ótkeni sıyaqlı, Mahmud Koshg'ariy jaratqan «Toplamu lug'otit turk» shıǵarması tek sol dáwir ushınǵana úlken waqıya bolıp qalmay, búgingi turkologiya páni ushın da óz qımbatın saqlap kelip atır. Ol haqılı túrde turkologiya pániniń tiykarlawshisi esaplanadı. Mahmud Koshg'ariyning turmısı haqqında júdá az maǵlıwmatqa egamiz. Onıń tolıq atı Mahmud Ibn-ul Husayn Ibn Muhammadal-Koshg'ariy bolıp tabıladı. Mahmud Koshg'ariyning tuwılǵan jılı anıq emes. Lekin «Toplam»dıń aqırında bul «kitob omirin aqırına etkazganini» tómendegi qosıqtıń bir qatarılarda bayanlaydı : «Kúshendi bilagim, eg'udi tilegim, Tilindi bilagim, tegrab angar jartilur».
Sózlik jazılǵanda avtordıń ǵarrıyib qalǵanlıǵın esapqa alsaq, ol XI ásir baslarında tuwılǵan dep esaplaw múmkin.
Mahmud Koshg'ariyning turkiy tillerge arnalǵan eki dóretpe jazǵanlıǵı málim. Olardan biri «Jawharun sintaksis pıl sózligit turk» («Turkiy tillerdiń (sintaksisi) jawharlari» dep, ekinshisi bolsa «Toplamu sózligit turk» («Turkiy sózler kompleksi») dep ataladı.
Onıń semasiologiya salasındaǵı pikirleri de júdá qımbatlı. Ol sózlerdiń mánislerin anıqlama berbgina qalmay, mánis ózgerisleri maydanınan da názik baqlawlar alıp barǵanlıǵı málim. Mánistiń keńeyiwi, torayishi hám mánis kóshiw usılları menen birge sózler degi omonimiya hám sinonimiya hádiyseleri de shıǵarmada tilge alınadı.
Mahmud Koshg'ariyning basqa tillerden sóz alıw máselesindegi pozitsiyasi onı biziń dáwirimizge jaqınlastıradı. Sebebi Mahmud Koshg'ariy turmısda isletiletuǵın ásbap hám basqa zatlar, kiyimler, awqatlar, dáriler atları retinde kirgen shet sózlerdi zárúr hám paydalı dep esaplaǵan, bunday sózlerdi óz shıǵarmasına kirgizgen. Biraq ana tilinde ámeldegi bolǵan sózler ornında shet sózlerden paydalanıwdı zıyanlı dep esaplaǵan. Mısalı, o'g'uzlarning dúmshe sózi ornında parsısha qumǵan sózin isletiwlerin ol sın pikir etedi.
Onıń tolıq atı Abu -l-Qosim Mahmud ibn Umar ibn Muhammad (birpara dereklerde Ahmad) bolıp, ol musılmansha jıl esabı 467 sáne erejep ayınıń jigirma jetinshisinde shárshembi kúni (eramizǵa shekemiy esapta 1075 -jıldıń 19 - martında ) Xorezmdiń úlken awıllarınan biri Zamahsharda tuwılıw tapqan hám sol sebepten da az Zamaxshariy tahallusini alǵan. 3 Az-Zamaxshariyning ákesi onsha bay emesdi. Lekin óz dáwirdiń sawatlı, talay taqıwa, ar-namıslı kisisi bolǵan, akser waqtın Quranı saqıy quran oqıwı hám toat sıyınıw menen ótkerip, Zamaxshardagi bir meshitte imomlik da etken. Ol qulıq - atvori jaqsı, dilwar hám oǵadada reyimli kisi bolıp, bul pazıyleti menen el, xalıq arasında úlken abıray - itibar tapqan. Az - Zamaxshariyning anası da oǵadada taqıwa hám dindor áyellerden esaplanǵan. 3 Abul. Qosim Mahmud az Zamahshariy. Názik sóz dizbegiler, T. 1992. 4-bet.
Az-Zamaxshariy dáslepki bilimdi ana jurtı Zamaxsharda óz dáwirdiń oqımıslı adamlarınan sanalgan atasınan aladı. Onıń jeke turmısına tiyisli maǵlıwmatlardan taǵı sol zat ekenin aytıw kerek, onıń bir ayog'i bolmay, aǵash ayaqta júrgen. Dereklerde aqsaqlıǵınıń sebepleri haqqında da túrli - rayon ráwiyatlar keltiriledi. Tariyxchilardan geyparaları, qáhárli qısda suwıq alǵanlıgınan, dep jazsa, ayırımları, balalıǵında otdan yiqilgan deydi, taǵı basqası jaslıǵında bir qılmıs etip qoyǵanlıǵı ushın onasining shirkinine dus kelgen, dep jazadı. Biraq jaslıgınan ilmga háwesmand Mahmud aldınǵa Xorezmde - medresede, keyinirek Buxarada hám de dong'i ketken medreselerde oqıadı.
Az-Zamaxshariy óz dáwirdiń ullı alımı dárejesine kóterildi. Ol filologiya, ádebiyat, jo'g'rofiya, túsindiriw, ádis, fikh hám ilmi alqiroatga tiyisli ellikten artıq dóretpeler jarattı. Olardıń kópi bizgeshe jetip kelgen.
-- Eger tilingning artıqsha sóylewine iye bola almasań, ol jaǵdayda dizginiń jılawın shaytanǵa tapsırǵan bo'lasan.
-- Men ruwzadorman deysan-ol, biraq óziń bolsa biradarıń góshini eysan, (ǵıybatlar hám xo'rliklardan sóyleysan).
-- Tilingdan shıqqan sadaqa (yaǵnıy fandi-násiyatıń hám mav'izayu hasanang) geyde qolıngdan (buyım-dúnyangdan) shıqqan sadaqangdan kóre iygiliklilew bolıp tabıladı.
-- Kóp sóz-sóz dizbegiler bar, adamlarǵa olar dilwarlıqlı ko'rinsa-de, Alla nazdida olar qabıl etiwge bolmaytuǵın bolıp tabıladı - sózlovchini da, esituvchini da tartısta jeńilgen qilur.
-- Kóp artıqsha sóylesiw esituvchini ranjitar.
-- hújdan azabıyu minnet gápden tuwrı bolmaǵan adamdı (gey birewdi) tálimtarbiya hám qiynash da tuwrılashi orınlanıwı qıyın is.
-Tiliyu dili tuwrı hám haqıyqatshıl bolǵan adamdıń qateyu nuqsanı kem bo'lur.
Óz wádesinde túrmegende hár túrli sıltaw karsonlar kórsetiwshi gey birew hesh qashan márt hám saqıy insan bo'lolmaydi.
Yusuf Tán Hojib XI ásirdiń ataqlı shayırı, oyshılı hám mámleket ǵayratkeri bolıp tabıladı. Onıń turmısı hám iskerligi haqqında maǵlıwmat beretuǵın birden-bir derek onıń «Qutadg'u bilig» («Saodatqa yo'llovchi bilim») dástanı bolıp tabıladı. Bul dástan musılmansha jıl esabı jıl esabı menen 462- (eramizǵa shekemiy 1069 -70) jılda jazılǵan. Avtor dástandıń kirisiwinde jası ellikten asqanın aytıp otedi. Soǵan qaray Yusuf Tán Hojib XI ásirdiń 20 - jılları Ramazan yaki Qurban hayttan aldıńǵı kúninde tuwılǵan, dep ayta alamız.
Yusuf Tán Hojibning watanı - Balasog'un (Quz orda ) XI-XII ásirlerdiń iri sawda-satıq hám de materiallıq orayları -den biri edi. Bul qala eki ret qoraxoniylarning paytaxtı da bolǵan edi. «Qutadg'u bilig»dıń úsh qo'lyozma nusqası málim. Bul nusqalar «vena» (yamasa «Hirot»), «Qohira» hám «Namangan» nusqaları dep júritiledi. Birinshi nusqası XIX ásirdiń 20 jıllarında Istambulda tapildi.- Hirot nusqası. Ekinshi qo'lyozma nusqası 1896 jılda Qohirada tapildi.- Qohira nushasi, 1913 jılda Namanganda tapildi - Namangan nusqası.
Ahmad Yugnakiy uqıplı shayır hám oyshıl tárbiyashı bolıp tabıladı. Odan saqlanıp qalǵan birden-bir kórkem ádebiyatqa baylanıslı miyraslar «Hibatul - haqoyiq» («Haqıyqatlar sawǵai»), kórkem sóz kórkem óneri hám kórkem ádebiyatqa baylanıslı tildiń júdá qımbatlı hám de kemde-kem ushraytuǵın esteligi bolıp tabıladı. Avtor Ahmad Yugnakiyning jeke turmısı hám tuwılıp ósińki jeri haqqında maǵlıwmatlar kem. Ayırım dereklerde adibning turmısı haqqında berilgen maǵlıwmatlar tolıq emes. «Hibatul - haqoyiq»dıń kim tárepinen jazılǵanı, avtordıń atı, ákesiniń atı, onıń qay jerde jasaǵanı, basqa jazıwshılarǵa salıstırǵanda tutqan poziciyasi, fizikalıq zaifligi haqqında shıǵarmada qısqasha maǵlıwmatlar ámeldegi:
Avtor Ahmad otim, ádep, pánt sózim,
Sózum munda qolur, barur bul o'zum.
Otim - avtor Ahmad, sózim-pánt, ádep beriwden ibarat, sózim bolsa bul dúnyada qalıp, ózim ol dúnyaǵa ketaman. Shayırdıń ákesi Mahmud Yugnakiy ekenligin shaxsan ózi aytıp ótiwi Ahmad Yugnakiy shınında da Yugnak degen qalada tuwılıp ósińkiligi hám onda dóretiwshilik etkenligine hesh qanday shubha qaldırmaydi. Bunnan tısqarı Alisher Navaiy «Nasoyimul - muhabbat» degen shıǵarmasında avtor Ahmad Yugnakiy haqqında maǵlıwmat beredi.
Alisher Navaiy 1441-jıl 9 -fevralda Hirot qalasında tuwıldı. Shıǵıs mádeniyatınıń salmaqlı zerbaraqların quraytuǵın oratorlıq kórkem óneri tariyxına tiyisli ádewirgine derekler bar bolsa -de, olardan hesh biri Alisher Navaiy qaldırǵan miyraslar sıyaqlı qımbatlı hám bay emes.
Navaiy óz dáwirdiń ullı oyshılı, sóz ustası bolıw menen birge, adamlarǵa jaqsı sóz menen tásir eta biliw kórkem ónerin júdá qadrlovchi, ullılaytuǵın, bunday kórkem óner ustalarına itibar etip, sıylasıq kórsetiwshi bir shaxs edi.
Navaiydıń pikrine qaraǵanda, waz sóylewshi tómendegi ayrıqshalıqlarǵa ıyelewi kerek:
Woiznin’ sózleri tásirli hám paydalı bo'lmog'i kerek. waz sóylewshi kerek «qolalloh» sóz aytsa. Sóylew tıńlawshı ushın jańalıq bilimler hám ózgerisler xabarshısı bo'lmog'i kerek. «va'z bir murshid hám agah ishidur hám aning násiyxatin qabıl etken maqul túsetuǵın kisidur». Oratordıń ózi qandayda bir tarawdı iyelegen bolıwı hám odan keyin waz arqalı adamlarǵa tásir etiwi kerek. Orator alım hám bilgir hár zattan xabarlı kisidur. «Voizkim, bo'lg'ay alım hám muttaqiyaning násiyxatidin shıqqan shaqiy». Oratordıń sózi menen jumısı bir bo'lmog'i kerek. Keri jaǵdayda sóylewdiń tásiri bolmaydı. «Ulki buyırip ózi etpeg'ay, hesh kimga payda hám dóretpe aning sózi etpeg'ay».
Alisher Navaiy qadrlaǵan waz sóylewshilerden biri - Xoja Muayyad Mehnagiy ataqlıǵana emes, bálki orator, oyshıl, joqarı bilim iyesi bolǵan, ámeldegi bilimlerdi úyrenip qalmastan, olardı rawajlanıwlastırǵan, toldırǵan. Ol mazarda shayıqlıq qilsa - de, ózin xalqqa júdá jaqın tutqan hám óz bilimin olarǵa beriwge intilgan: «va'z kúsh-quwatisi kútá garm hám pursho'r voqe' bo'lur erdi».
Xo'ja Mehnagiy tabısları hám sheberliginiń gilti bilim sheńberiniń keń, mazmunan tereń ekenliginde edi. Navaiy sóz dizbegi menen aytsak, ol «zohir ulumin» bolǵan, yaǵnıy sol dáwirde babalarımız toplaǵan bilimlerdiń derlik hámmesin puqta ózlestirgen, bunıń ústine olardı boyitgan da.
Mehnagiy óz dáwirdiń zor diktorlerinen biri, hokisor shayıq bolıwına qaramay, benazir oyshıllıǵı, zor sheshenlik ziyrekligi sebepli hátte taj-taxt, hámeldarları mámleket belgili adamların da tájim etdira alatuǵın orator edi.
Alisher Navaiydıń jazıwısha : «va'z aytıp, minbarda óz qosıqlarin o'qur, yig'lab wajdi hal qilur». Usıdan ayqın boladı, Matematik sóylew sóylegende, onıń tásirliligin támiyinlewde, atqarıwshılıqtı birinshi orınǵa qóyadı. Kerek bolǵanda, óz sóylewin kisiler kewiline jaqın alıp, olar menen birshilikti, qayǵısına, tınıshsızlanıwına seriklikti bildiriw maqsetinde yıǵlawge shekem barıp etediki, bul sóylew atqarıwshılıǵıdaǵı úlken qábiletten dárek beredi.
Ullı adamlar ismi menen qosıp aytılatuǵın sózler Matematiktiń xalqqa jaqınlıǵın, sóylewiniń tásirli hám emotsionalligini támiyinlewde, onıń social kelip shıǵıwı hám jaǵdayı da zárúrli rol oynalıǵi kózge taslanadı. Matematik aldın Zova wálayatında qazı boladı. Juwmaq mınada, bay ılım iyesi, turmıs - mamot ushın ayawsız gúres órtında taplanǵan hám sheshenlik kórkem ónerinde maba qazanǵan Matematik óziniń dárbedar, xokisor táǵdiri menengine emes, bálki ideologik iygilikli ámelleri, atqarıwshılıq usılları, tárbiyashılıq uqıpı menen de zamanlasları arasında ayqın ajralıp turǵan. Laqapınan da, sezilib turıptı, olda, ol úzliksiz awır miynet shetn, biraq mashaqatlı miyneti, mártlershevor qaharmanlıǵı hám benazir sheshenlik uqıpı, bilimparvarligi sebepli ózine máńgi háykel ornatıp ketken diktor bolıp tabıladı.
Kóplegen pánlerdiń besigi bolǵan áyyemgi Gretsiya oratorlıq kórkem óneri salasında da jáhán mádeniyatı tariyxınıń eń jaqtı betlerin jarattı. Grek oratorlıǵınıń eń áyyemgi baslamasi haqqında derlik hesh bir jazba maǵlıwmat qalmaǵan. Oratorlıq kórkem óneri haqqındaǵı dáslepki maǵlıwmatlardi bolsa tek ǵana Gomerdin’ (eramızdan aldınǵı XII ásir) «Iliada» hám «Odisseya» atlı dástanlarınan alıw mu’mkin.
Gomer dástanları maǵlıwmatına qaraǵanda áyyemgi Greciya topıraǵında eramızdan aldin, áne sol dáwirlerde, Nestor, Menelay, Odissey, Axill sıyaqlı bir ádewir ataqlı oratorlar bolg’an. Gomer túrli waqıyalar suwreti processinde jol ústinde eslep ótken joqarıdaǵı tórtew oratorlardin’ oratorlıq kórkem óneriniń tórtew jóneliske tiyisliligi, olardan ayırımlarınıń bolsa arnawlı oratorlıq mekteplerinde oqıg’anliqlarin
belgilengen. Atap aytqanda, Axilldin’ Feniks atlı sóz ustası oqıw xanasında sabaq alǵanlıǵın aytadı. Bul pikirler sonı kórsetedi, oratorlıq kórkem óneri sol dáwirlerde tap áskeriy qánigelik hám basqa sol sıyaqlı social - siyasiy zárúr qánigelikler qatarı arnawlı mekteplerge iye bolǵan. Greciyada keyinirek aristokratiya, demokratiya basqarıw princpısınıń ornatiliwi nátiyjesinde mámleketlik jumıslarında, xalıq jıynalıslarında, senat keńesleri hám sud processlerinde mámlekettiń hár bir erkinpuqarası qatnasıw, ko’rilip atirg’an másele maydanınan erkin talqılaw júrgiziw huqıqına iye bolǵan. Bul jag’day keń kópshilik arasında da oratorlıq kórkem ónerinin’ rawajlanıwı ushın júdá qolay sharayat jarattı.
Sebebi oratorlıq kórkem óneri hár bir puqara ushın zárúrli mútajlikke aynalǵan edi. Sol sebepli barlıq mámleket ǵayratkerlerinen tartıp, xalıq jıynalıslarınıń qatnasıwshısı bolǵan erkin fiiqarolar kópshiligi oratorlıq kórkem óneriniń tiykarların iyelew ushın gúresar hám maqsetke erisiw ushın arnawlı ustaz - oqıtıwshılardan sabaq alar edi. Bay shańaraqlar bolsa óz perzentlerin balalıqdan aq sol kórkem óner menen qurallandırıwǵa urınar hám perzentlerin arnawlı oratorlıq kórkem óneri mekteplerine berip oqitar edi.
Óz - ózinen soni aytıw kerek, áne sol ǵalabalıq mútajlik sebepli oratorlıq san" atinin' baslang’ish, orta hám joqarı tálim dárejesindegi mektep ámeldegi bolıp, olarda mıń-mińlaǵan kisiler arnawlı tálim alar edı. Lekin sonı esten shıǵarmaw kerek, Grek demokratiyası qanshelli demokratiya bolmaydı, biraq ol házirgi túsiniktegi eń progressiv ma'nisegi demokratiya emes edi. Gáp sonda, áyyemgi Greciyanin’ mámleket sisteması qul iyelewshilikten ibarat edi. Erkin puqaralardan tısqarı taǵı eki taypa bar edi, olar qullar hám shetten kelgen, kelgindi, dep kemsitilu’wshi kisiler bolıp, olar erkin puqaralar iye bolǵan huqıqlardan paydalanıwǵa ulıwma haqlari joq edi.
Sud jumıslarında ornatilg’an tártip oratorlıq kórkem ónerinin' rawajlanıwına úlken bir dúmpish boladı. Sud processinde dawager de, qorǵawlanıwshı da - hár biri óz mápin qorǵaw ushın gúreser edi. Sud hu’kiminin’ qaysı tárep paydasına sheshiliwi kóbinese sotlaniwshi shaxs yamasa dawago’ydin’ oratorlıq kórkem ónerindegi uqıpına baylanıslı edi. Qaysı ta’rep óziniń logikalıq, tıyanaqlı dálil hám maǵlıwmatları menen sud komissiyasın isentire alsa, húkim sonıń paydasına shıǵarılar edi. Lekin hámme sotlaniwshi yamasa dawagerler de jetik orator bolǵan raxipleriniń qısıwına shıdam beriwleri qıyın edi. Sol sebepli de áyyemgi sud sistemasınıń qaǵıydalarına kóre bunday adamlarǵa ol yamasa bul kisi atınan sózleytuǵın oratorlardan járdemshi alıwǵa ruxsat beriler edi. Sud processinde basqa birew mápin gózlep, sóylew sózleytuǵın áne sol taypadaǵı oratorlarǵa sinegorlar dep atalıp, olardin’ sóylewi sinegoriya dep atalar edı. Bara-bara bolsa áne sol sinegorlar qatlamınan sud komissiyasınıń ajıralmaytuǵın bólegi bolǵan házirgi túsiniktegi advokatlar kelip shıqtıqı, bul mániste sinegorlar institutı anıqına unamlı, demokratiyalıq rol oynadı, dep aytıw múmkin.
Sinegorlar oratorlıq kórkem óneri hám huqıqtanıwdan arnawli tálim alǵan kisiler bolıp, áne sol sud processindegi qatnasuwshılar esabına óz qorǵawlarındaǵı kisilerden xızmet haqi alıp, tirishilik etiwshi professional oratorlar edi. Usı mánisten alıp qaraǵanda olardi qánigelesken oratorlar, dep aytıw múmkin. Sebebi sud oratorlıǵı aldında birewdi aqlaw ushın olar bar bilimlerin hám uqıpların jumısqa salıwǵa májbúr edi. Tek bul emes, olar barinen burın alǵan jumısların basinan ayag’ina shekem úyrenip shıǵıwları hám aqır-aqıbetde janlı sóz kórkem ónerine tiyisli bar uqıpların jumısqa salıp, sud processinde utip shıǵıwǵa háreket etiwleri kerek edi. Sol sebepli de sinegorlar sud oratorlıǵı rawajlanıwına úlken úles qosdı.
Logograflar da sinegorlarg’a júdá uqsas kisiler bolıp, tiykarınan olardı da sinegorlardan ajralıp shıqqan arnawlı bir qánigelikli kisiler, dep aytıw múmkin.
Logograflar sóylew tekstlerin dúziwshi yamasa jazıp beretuǵın kisiler edi. Sinegorlar da jazıp, da qorǵaw etken bolsa, logograflar kóbirek jazıp beriw menen shug'ullana edi. Biraq bul olardin’ shaxsan sóylew! arini esaptan tısqarı etpes edi. Bul kásip iyeleri óz qánigelikleri talapsına kóre huqıqtanıw, oratorlıq hám sóylew tekstin jazıwda intalı kisiler bolǵan. Sebebi olar nızamshı qánige, tásirli, logikalıq izbe-iz hám isentiruwshi sóylewlerdin’ jazıwshısı, orni kelip orator retinde óz qorǵawlarındaǵı kisilerdi keń kópshilik aldında, demokratiyalıq sud aldında aqlap shıǵıwları kerek edi. Záberdes oratorlar sóylewine úyrenip qalǵan afinaliqlar hám sud komissiyası aldında bul jumıstı orınlaw júdá qıyınshılıqlı bolǵan. Sonin’ ushın da logografiya menen eń bilgir, zeyini ótkir, isbilermen kisiler g’ana shuǵıllang’an. Sonısı da bar, logografiya menen tabıslı shuǵıllanıp kelgen kisilerdin’ kóbisi bara-bara yamasa iri mámleket ǵayratkeri dárejesine kóterilgen yamasa jaqsıǵana kórkem dóretiwshi-jazıwshı bolıp jetilgen.
Greciya - jáhán oratorlıq kórkem óneriniń iri wákillerin jetkezip berdi. Periki, Lisiy, Demosfen, Aristotel áne usılar gápinen bolıp tabıladı. Perikl iri siyasiy ǵayratkergine bolıp qalmay, kózge kóringen orator da edi. Perikl sóylewleriniń qandayda-bir teksti de bizge shekem jetip kelmegen. Lekin onıń usta, kózge kóringen orator bolǵanlıǵı haqqında grek tariyxshisi Fukidid maǵlıwmat beredi. Perikl sóylewi pikirdiń tereńligi, formanıń ápiwayılıǵı, shın júrektenligi menen, tıńlawshılar ruwxıylıqın itibarǵa alǵanlıǵı menen xarakterlanardi.
Eramızdan aldınǵı V ásir aqırı hám IV ásir baslarında jasap ótken belgili sud oratorlarınan biri Lisiy edi. Ol usta logograf da bolıp, óz qorǵawı daǵı ayıplanıwshılarǵa sóylew tekstin jazıp bererdi. Lisiydıń oratorlıǵına tán ayrıqshalıqlardan biri hámme oratorlar ushın zárúr bolǵan usıl -pikirdi jańasha formaǵa salıwdı júdá ańsat iyelegenligi bolıp tabıladı. Ol sóylewi kerek bolǵan kisiniń xarakterin, social jaǵdayın oǵırı anıq suwretlab beretuǵın sóylew tekstin islep shıǵıwǵa usta ediki, bul sóylew tek sol sózleytuǵın ga kek tán bolar edi.
Lisiydin’ orator retindegi ekinshi ózgesheligi, gúrrińshilik kórkem ónerin iyelep alǵanlıǵı bolıp tabıladı. Ol hár qanday haqıyqatlıqtı ápiwayı, janlı, qızıqlı formada gúrriń etiwge usta edi. Onıń oratorlıq kórkem ónerindegi úshinshi ózgeshelik usılındaǵı anıqlıq, ápiwayılıq vatabiylik edi.
Áyyemgi Grektiń ullı oratorlarınan taǵı biri Demosfen bolıp tabıladı. Demosfen eramızǵa shekem 384 - jılda tuwılıp, 322 - jılda opat etken. Ol daslep ózin qorǵaw etiwshi sud notig'i retinde belgili. Keyinirek ol logograflik etedi.
Demosfen oratorlıq kórkem ónerin 0'rganish ushın júdá kóp waqıt sarplaydı. Ol jaǵdayda fizikalıq kemshilikler mayjud edi, dawısı tómen hám diksiyasi jaman bolǵan, kifti asabiy túrde titrab turǵan. Maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda Demosfen dawısın ósiriw ushın awızına mayda taslardı salıp, teńiz qirg'og'ida sóylew sózlerdi hám tolqın shawqım - súrenin basıp ketiwge háreket qılatuǵın edi. Kiftning titirewinen qutılıw ushın shiftga semserdi sonday ildiradiki, onıń ótkir ushi alaqanina jaqın turadı hám alaqani titragudek bolsa, semserdiń ushi tiyip awiritar edi. Sol tártipte alıp barılǵan úzliksiz shınıǵıwlar Demosfenga fizikalıq kemshiliklerdi jónge salıw etiwge múmkinshilik bergen. Tınımsız miynet sebepli ol ataqlı orator bolıp jetisdi.
Demosfen sóylewi onıń xarakterin sáwlelendiriwshi ayna edi. Odaǵı kúshli patriotlıq sezimi sóylewlerinde óz ańlatpasın tabar edi.
Paydalanilģan ádebiyatlar.

1. 
   Abdulla Avloniy Turkiy guliston yoxud axloq. T.: 1992.
   
2. 
   A.Ibrohimov, X.Sultonov, N.Jo‘rayev. Vatan tuyg‘usi T.: 1996.
   
3. 
   B.O‘rinboyev A.Soliyev. Notiqlik mahorati. -T.: 1984. 17-bet.
   
4. 
   B. O'rinboyev, A.Soliyev. O‘sha asar, 18 - bet.
   
5. 
   Mahmudov T., Estetika i duxovnie sennosti, T., 1992.