Tema: O'zbekstannin' jaqin shet el ma'mleketleri menen
Download 432.37 Kb. Pdf ko'rish
|
@@@@@Ozbekostan jaqin sirt el
|
5 I BAP. ÓZBEKSTANNÍŃ GEOGRAFIYALÍQ ORNÍ HÁM ADMINISTRATIVLIK-AYMAQLÍQ DÚZILISI 1.1-§. Ózbekstanníń geografiyalíq orní Hár bir mámleket, aymaq, wálayat, qala, rayon, awıl, hátte, úydiń ózine tán ózgesheliklerinen biri, olardıń Jer júzindegi tákirarlanbas ornı bolıp tabıladı. Bular geografiyalıq orın dep ataladı. Geografiyalıq orın mazmunı boyınsha tábiyǵıy geografiyalıq orın, ekonomika-geografiyalıq orın hám siyasiy-geografiyalıq orın túrinde toparǵa bólinedi. Tábiyǵıy geografiyalıq orın, tiykarınan okean, teńiz, dárya, taw, shól,toǵay, adır sıyaqlı iri tábiyǵıy obektlerge salıstırǵanda jaylasqan ornına qaray belgilense, ekonomika-geografiyalıq orın dúnyanın erkin ekonomikalıq aymaqları, jáhánnıń sawda jolları, iri sawda-sanaat orayları hám tábiyǵıy baylıqlardan paydalanıw imkaniyatları menen belgilenedi. Siyasiy-geografiyalıq orın bolsa belgili bir dáwirde óz aldına mámlekettiń áskeriy qarama-qarsılıqlar júz berip atırǵan yamasa júz beriwi múmkin bolǵan aymaq hám mámleketlerge salıstırǵanda qanshelli baylanıslı ekenligine qaray bahalanadı. Geografiyalıq obektler óz ara baylanıslı boladı. Mine usı baylanıslılıq kólemine qaray geografiyalıq orın mikro, mezo, makro kóleminde kórinedi. Endi Watanımız Ózbekstannıń geografiyalıq ornındaǵı ózine tán tárepler, onı belgileytuǵın faktorlardı kórip shıǵayıq. Tábiyǵıy geografiyalıq ornı. Úlkemizdiń hawa-rayı jıldıń ádewir bóleginde ashıq hám qurǵaq boladı. Dıqqat awdarǵan bolsańız, Ózbekstan Respublikasınıń Mámleketlik gimninde «Quyashlı húr úlkem.» dep baslanǵan. Tábiyǵıy geografiyalıq ornına baylanıslı quyashlı hám jıllı kúnlerdiń uzaq dawam etiwi mámleketimiz awıl xojalıǵı, transport hám kúndelikli turmısta miynet hám ekonomikalıq qarejetlerdiń únemleniwine imkaniyat beredi. Bultsız aspanımız astronomiyalıq izertlewlerde de qolaylıq jaratadı. Abu Rayxan Beruniy, Axmed al- Ferǵaniy, Mırza Ulıǵbek sıyaqlı aspandı izertlewshilerdiń bizin elden shıqqanı biykarǵa emes. Ekonomika-geografiyalıq ornı. Hár qanday mámlekettiń rawajlanıwın sırtqı ekonomikalıq qatnassız kóz aldımızǵa keltirip bolmaydı. Sırtqı ekonomikalıq qatnaslar kólemi bolsa, xalıq aralıq miynettiń bólistiriliwi, qalaberse, 6 ekonomikageografiyalıq orınnıń imkaniyatlarına baylanıslı. Adamzat rawajlanıwınıń belgili bir basqıshlarında iri xalıq aralıq sawda jolları áhmiyetli faktor bolǵan. Ekonomika-geografiyalıq orınnıń imkaniyatları dáwirdiń ótiwi menen ózgeriwi múmkin. Buǵan siyasiy waqıyalar, iri tábiyǵıy baylıq zapaslarınıń tabılıwı hám islep shıǵarılıwı, transport qurallarınıń rawajlanıwı sıyaqlılar sebepshi boladı. Bunı elimiz ekonomika-geografiyalıq ornında júz bergen ózgerisler mısalında kórip shıǵamız. Belgili bolǵanınday, biziń eramızǵa shekemgi II ásirden XVI ásirge shekem Shıǵıstı (Hindistan, Qıtay) Batıs (Evropa mámleketleri) penen baylanıstırıp turǵan tiykarǵı sawda jolı – «Ullı Jipek jolı» Orta Aziya arqalı ótken. Nátiyjede Orta Aziya bazarlarında zat almastırıw háwij alıp, ol ónermentshilik hám diyqanshılıqtıń rawajlanıwına, qalalar, ilim hám mádeniyattıń rawajlanıwına úlken túrtki bolǵan. Keyinirek Shıǵıs penen Batıs ortasındaǵı sawda jolları qurǵaqlıqtan teńız hám okeanlarǵa kóshkennen soń, Orta Aziya ekonomika-geografiyalıq ornında qolaylıq bolmaǵan. XIX ásirdiń aqırlarında Orta Aziyada temir jol qurıldı. Nátiyjede Samarqand, Tashkent sıyaqlı iri qalalar temir jol arqalı Rossiyanın oraylıq rayonları menen baylanısıp, Ózbekstan aymaǵınıń ekonomika-geografiyalıq ornı jáne qolaylıqqa iye bola basladı. Biraq sovet dáwirindegi ekonomika-geografiyalıq orınnıń qolaylıqları tiykarınan burınǵı Awqam ushın paydalı edi. Belgili bolǵanınday, Ózbekstan ashıq teńiz (okean)ge tuwrı shıǵıw imkaniyatına iye bolmaǵan, dúnya okeanına shıǵıw ushın az degende eki mámlekettiń aymaǵın kesip ótiw kerek bolǵan dúnyadaǵı eki mámlekettiń biri bolıp esaplanadı. Ekinshisi Lixtenshteyn mámleketi. Sonıń ushın Ózbekstan transport strukturasın rawajlandırıp, dúnya okeanına shıǵıwdıń eń maqul hám isenimli baǵdarların tańlaw barısında ilajlar alıp bardı. Ǵárezsizlik sebepli Ózbekstan sırt eller menen erkin qatnas ornatıw huqıqın qolǵa kirgizgen. Tariyxıy qısqa waqıtta onıń aldınǵı qubladaǵı qońsıları bolǵan Awǵanstan, Pakistan, Iran, sonday-aq, batıstan Túrkiya, shıǵıstan Qıtay hám basqa mámleketler menen baylanıstırıwshı qurǵaqlıq hám hawa jolları ashılıp, Ózbekstannın ekonomika-geografiyalıq ornın jaqsılap aldı. Ásirese 7 Ózbekstannıń «Bir mákán, bir jol» joybarında qatnasıwı nátiyjesinde áyyemgi Jipek jolı ruwxıyatın qayta tiklew, regionlıq ekonomikalıq birge islesiwdi rawajlandırıw, mámleketlerdiń transport infrastrukturasın birlestiriw imkaniyatı kúsheydi. Geyde qońsı mámleketler aymaǵındaǵı ayırım imkaniyatları da mámlekettiń ekonomika- geografiyalıq ornına tásir kórsetiwi múmkin. Mısalı, Túrkmenstan menen Irandı baylanıstırıwshı temir jol qurılǵannan keyin, onnan Ózbekstan sırtqı qatnaslarda paydalana basladı. Demek, hár qanday aymaqtıń ekonomika-geografiyalıq ornın bahalawda onıń iri transport túyinlerine, solardan teńiz jollarına salıstırǵanda qalay jaylasqanı itibarǵa alınar eken. Sonın ushın Ózbekstannın ekonomika-geografiyalıq ornı barǵan sayın qolaylasıp barmaqta. Ekonomikalıq hám sociallıq turmısta mámlekettiń siyasiy-geografiyalıq ornı da áhmiyetli faktor esaplanadı. Ózbekstan suveriniteti dúnya júzinde tán alınıp, onıń menen 130 dan aslam mámleket diplomatiyalıq qatnas lar ornatqan, elshixanalar ashılǵan. Óz ornında kóplegen mámleketlerde Ózbeks tan elshixanaları bar. Ózbekstannıń kóplegen xalıq aralıq shólkemlerge, solardan, Evropa qáwipsizlik hám birge islesiw shólkemi, Shanxay birge islesiw shólkemine aǵza ekenligi, Ózbekstan menen shegaralas, tariyxta ulıwmalıq qatnasları basım bolǵan Qazaqstan hám Tájikstannıń da dál usı xalıq aralıq shólkemlerge aǵza ekenligi mámleketimizdiń siyasiy-geografiyalıq ornın belgileytuǵın unamlı faktorları bolıp esaplanadı. Ózbekstannıń adminstrativ- aymaqlíq dúzilisi, aymaqlardıń kórinisi onı basqarıw hám rawajlandırıwda áhmiyetli rol oynaydı. Ózbekstan Respublikasınıń aymaǵı 448,9 mıń kv. km bolıp, dúnyanıń eń rawajlanǵan mámleketleri esaplanǵan Yaponiya, Germaniya, Ullı Britaniya, Italiya sıyaqlı mámleketler aymaqlarınan úlken. Paytaxtı Tashkent qalası. Ózbekstannıń adminstrativ-aymaqlíq dúzilisi 3 basqıshtan quralǵan. Birinshi basqıshta Qaraqalpaqstan Respublikası, 12 wálayat hám Tashkent qalası jaylasqan. Óz náwbetinde Qaraqalpaqstan Respublikası jáne wálayatlar olarǵa qaraslı rayon hám qalalardan quralǵan. Tashkent qalası bolsa qala ishindegi rayonlardan ibarat. Qaraqalpaqstan Respublikası hám rayonları olarǵa qaraslı qalalar, kishi qalalar, awıl puxaralar jıyınınan ibarat . Mámleketimizdegi wálayatlardıń Andijan, Buxara, Jizzax, Nawayı, Namangan, Samarqand, Sırdárya, Surxandárya, Tashkent, Ferǵana, 8 Qashqadárya hám Xorezm dep atalıwın bilesiz. aymaǵı hám xalqınıń sanı boyınsha birbirinen parıq qıladı. Ǵárezsizlik jıllarında wálayatlardıń sanı jáne atalıwında ózgerisler júz bermedi. Rayon, qala, kishi qalalar hám awıllar sanı jáne atalıwı bolsa aymaqlardaǵı social-ekonomikalıq rawajlanıwǵa sáykes ráwishte barqulla ózgerip bardı. Ózbekstan Respublikasınıń maydanı (2018-jıl halatında). Aziya materigindegi ornı 448,9 mıń kv.km Dúnyadaǵı ornı 55 19 15 Evroaziya materigindegi ornı Ózbekstanda wálayat, rayon, qala, kishi qala, awıllardı qurıw, tamamlaw, olardıń shegaraların ózgertiriw, adminstrativlik oraylardı kóshiriw jáne xalıq qonısların qala, kishi qalalar túrine ótkiziw Nızam tiykarında tártipke salınadı. Wálayat hám rayonlardı dúziw hám tamamlaw, olardıń shegaraların ózgertiw Ózbekstan Respublikası Ministrler Kabineti usınısı menen Joqarǵı Májilis tárepinen ámelge asırıladı. Qaraqalpaqstan Respublikasınıń shegarası tek onıń razılıǵı menen Joqarǵı Keńes qararına tiykarlanıp Oliy Májilis tárepinen ózgertiriliwi múmkin. Qaraqalpaqstan Respublikasındaǵı rayonlardı dúziw hám tamamlaw Qaraqalpaqstan Respublikası húkimetiniń usınısına muwapıq Joqarǵı Keńes tárepinen Ózbekstan Respublikası Oliy Májilisiniń razılıǵı menen ámelge asırıladı (Ózbekstan Respublikası konstitutciyasınıń 69- statyası). Awıllar qurıw hám tamamlaw, shegarasın ózgertiw tiyisli rayon hákimleriniń iltimasnamasına tiykarlanıp xalıq deputatları wálayat keńesleri tárepinen, Qaraqalpaqstan Respublikasına bolsa – Joqarǵı Keńes tárepinen ámelge asırıldı.Mámleketimizdegi qalalar da boysınıwına qaray 3 túr ge: Ózbekstan Respublikasına qaraslı Qaraqalpaqstan Respublikası hám wálayatlarǵa qaraslı; Ózbekstan Respublikasınıń adminstrativ-aymaqlıq dúzilisi. Rayonǵa qaraslı qalalarǵa bólinedi. Mámleketimiz paytaxtı – Tashkent qalası Ózbekstan Respublikasına qaraslı birden bir qala bolıp esaplanadı. Qaraqalpaqstan Respublikası hám wálayatlarǵa qaraslı qalalar qatarına, qaǵıyda boyınsha, keminde 30 mıń xalqı bolǵan, kerekli adminstrativ áhmiyetke iye, keleshegi bar ekonomikalıq hám mádeniy oraylar dep esaplanǵan qalalar kir giziliwi múmkin. Xiywa hám Shaxrisabz qalaları wálayat qaramına ótkizilgen eń jańa qalalar esaplanadı (2017-jıl). Bul ilajlar Ózbekstan 9 aymaǵında jaylasqan usı áyyemgi qalalarǵa sayaxatshılar aǵımın sezilerli dárejede kóbey tiw múmkin. Rayonǵa qaraslı qalalar qatarına, qaǵıyda boyınsha, keminde 7 mıń xalqı bolǵan, sanaat kárxanaları hám rawajlanǵan infrastrukturaǵa iye xalıq qonısları kir giziliwi múmkin. Kishi qalalardı, awıl xalıq qonısların rayonǵa qaraslı qalalar qatarına kirgiziw, olardı qayta dúziw tiyisli wálayat hákimleriniń iltimasnaması boyınsha Ózbekstan Respublikası Ministrler Kabinetiniń usınısına qaray Oliy Májilis tárepinen, Qaraqalpaqstan Respublikasında bolsa – tiyisli rayon hákimleriniń iltimasnamasına qaray Qaraqalpaqstan Respublikasıhúkimetiniń usınısına muwapıq Joqarǵı Keńes tárepinen ámelge as ırıladı. Kishi qalalar qatarına sanaat kárxanaları, qurııslar, temir jol stanciyaları hám basqa áhmiyetli obektler qasında jaylasqan jáne qaǵıyda boyınsha az degende 2 mıń xalqı bolǵan xalıq qonısları kir giziliwi múmkin. Ekonomikalıq hám sociallıq turmısta mámlekettiń siyasiy-geografiyalıq ornı da áhmiyetli faktor esaplanadı. Ózbekstan suveriniteti dúnya júzinde tán alınıp, onıń menen 130 dan aslam mámleket diplomatiyalıq qatnas lar ornatqan, elshixanalar ashılǵan. Óz ornında kóplegen mámleketlerde Ózbekstan elshixanalarıbar. Ózbekstannıń kóplegen xalıq aralıq shólkemlerge, solardan, Evropa qáwipsizlik hám birge islesiw shólkemi, Shanxay birge islesiw shólkemine aǵzaekenligi, Ózbekstan menen shegaralas, tariyxta ulıwmalıq qatnasları basım bolǵan Qazaqstan hám Tájikstannıń da dál usı xalıq aralıq shólkemlerge aǵza ekenligi mámleketimizdiń siyasiy-geografiyalıq ornın belgileytuǵın unamlı faktorları bolıp esaplanadı. |
