Tema: O'zbekstannin' jaqin shet el ma'mleketleri menen

 
 
 
 

---

13 
 
 
 
1.3-§.Tábiyǵíy sharayat hám tábiyǵíy baylíqlardíń milliy ekonomikadaǵí
áhmiyeti
Mámleketimiz aymaǵın tábiyǵıy sharayatı hám xojalıqtaǵı áhmiyetine qaray shól, 
adır, taw, jaylawlarǵa bóliw múmkin. Ózbekstanda teńiz qáddinen 400 metrge 
shekemgi biyiklikte bolǵan jerler shól zonası esaplanadı. Bul jerlerden jaylaw 
sharwashılıǵında paydalanıladı, biraq shóldiń azıqlıq baylıǵı júda kóp. Bir qoydı 
baǵıw ushın 2-3 gektar otlaq jer talap etiledi. Sol sebepten Ózbekstan shóllerinde 10 
mlnǵa shekem qoy baqsa boladı. Biraq shóllerdiń ónimdarlıǵı hár gektar esabına 
suwǵarılıp egiletuǵın jerlerdegiden 100 ese az. Shól zonasında neft, gaz, sera, altın 
sıyaqlı mineral baylıqlardıń qorları anıqlanǵan (6-súwret). Solardan, gaz qorı 2 
trillion kub metrden asadı. Surxandárya alabında hám Qızılqumda fosforit kánleri 
bar. Sera, natriy hám magniy duz kánleri ximiya sanaatınıń áhmiyetli shiyki zatı. 
Qıyırshıq tas, qum sıyaqlı qurılıs shiyki zatı da júdá kóp ushıraydı. Respublikamızda 
teńiz qáddinen 400-1200 metrge shekem biyiklikte bolǵan bólegi adır zonasın 
quraydı. Adır klimatı shól klimatınan bir jónkilli boladı. Ó simliktiń túri kóp hám 
tıǵız ósken. Topıraǵı shirindige bay. Bul jerlerden, tiykarınan, suwǵarılıpegiletuǵın, 
teńiz qáddinen 1000 metrden biyik jerlerde suwǵarılmaytuǵın diyqanshılıq orın 
alǵan. Adırlar diyqanshılıq ushın eń qolaylı jer bolǵanınan adamlar áyyemnen sol 
jerlerde awıl xojalıǵı menen shuǵıllana berip, onıń jer betin de, ósimlik hám 
haywanat dúnyasın da ózgertirip jiberdi. Taw zonası Ózbekstanda adırdan bálent 
jerlerge, yaǵnıy teńiz qáddinen 1200 metrden biyik bolǵan jerlerge tuwrı keledi. 
Tawlarda jaz salıstırmalı qısqa, jawın-shashın kóp boladı. Topıraǵı júdá shirindige 
bay boladı. Tawlarda betaga (tıpshaq), reven (japıraq), zire (tmin), taw jalpızı, 
joqarıraǵında shipovnik, barbaris, dúkshóp sıyaqlı putalar, onnan da joqarıda badam, 
fistashka, dolana, zárań (klyon), alma, ǵoza, almurt, alsha sıyaqlı miyweli 
tereklerdiń jabayı túrleri ósedi. Reven, taw jalpızı, barbaris sıyaqlılar awqatqa 

---

14 
isletiledi. Badam hám fistashka terip alınadı. Jabayı miyweli tereklerge mádeniy 
miywelerdiń sabılıwı nátiyjesinde tawlardıń xojalıqtaǵı áhmiyeti barǵan sayın artıp 
baratır. Taw zonasınıń shıpalı klimatı hám teńi-tayı joq gózzal tábiyatınan dem 
alıwda paydalanıladı. Tawlardan kóplegen paydalı qazılmalar tabılǵan. Axangaran 
alabınıń átirapındaǵı tawlarda otqa shıdamlı ılay, qońır kómir, mıs rudası, altın 
kánleri anıqlanǵan. Nurata tawlarında mramor (Ǵazǵan mramorı), volfram kánleri 
bar. Ózbekstan aymaǵındaǵı paydalı qazılmalar. Mramor Kaliy duzı Sulfat duzı Hák 
Qum-qıyırshıq materiallar Cement shiyki zatı Granit Dárya hám kanallar Kól hám 
suw saqlaǵıshlar Batpaqlıq hám shor jerler Qumlıqlar Qorıqxanalar Mineral suw 
bulaqları Biyik tawlardıń janbawırlarında, pás tawlardıń joqarısında jaylaw zonası 
bar. Jaylaw zonasında jıl dawamında kóbinese hawa suwıq, jer betin qar qaplaydı. 
Jaz qısqa bolıp, jawın kóp jawadı. Jaylawdıń qolaylı jerlerinen sharwashılıq ta 
paydalanıladı. Suw baylıqları. Ózbekstan awıl xojalıǵı, sanaatı hám turǵınların suw 
menen támiyinlewde tawlardaǵı qarlar tiykarǵı suw deregi xızmet in óteydi. 
Úlkemizdegi dáryalardıń derlik hámmesi tawlardan baslanadı. Dáryalardaǵı jıllıq 
suwdıń 70-95 procenti 3-4 ay dawamında báhár aylarına hám jazdıń basına tuwra 
keledi. Dárya suwları qurılǵan suw saqlaǵıshlarǵa jıynalıp, jıl dawamında únemlep 
jumsaladı. Aǵın suwlardı pataslamaw ushın sanaat jáne xojalıq-komunal xojalıqta 
paydalanılatuǵın suwlar tazalap shıǵarıladı. Ózbekstanda suw tábiyǵıy baylıq bolıp 
esaplanbastan milliy qádiriyat bolıp sanaladı. Dáryalarımız suwǵarıwdan tısqarı, 
elektr energiyası deregi sıpatında da úlken áhmiyetke iye. Házirgi waqıtta dáryalarǵa 
qurılǵan GESlerden jılına ortasha 5 mlrd kW·h elektr energiya alınbaqta. Ózbekstan 
shárayatında jasalma suw saqlaǵıshın qurıw maqsetinde dáryanı bóget penen tosıw 
sebepli birotala GES qurıw imkanınan paydalanılmaqta. Jer baylıqları. 
Ózbekstannıń uluwma jer maydanı 44,4 mln gektardı quraydı. Bunıń derlik yarımı 
awıl xojalıǵına tiyisli maydanlar. Úlkemiz úlken jer maydanına iye bolsa da, onnan 
aqılǵa muwapıq paydalanıw kerek. Bolmasa jerler shorlıqqa, jarlıqa hám shólge 
aylanıwı múmkin. Drenajlar qazıp, jer astı suwların qashırıw, waqtı-waqtı 
menentopıraqtı juwıp turıw, almaslap egiwge itibar beriw sıyaqlı melioraciya hám 
agrotexnikalıq ilajlar jerden durıs paydalanıwdıń áhmiyetli jolları esaplanadı. 

---

15