Tema: qarιm-qatnas psixologiyasi pániniń waziypalari metodlari

2-sxema. Pikirdin` payda bolıw modeli ha`m so`ylewdin` ju`zege keliwi.
So`ylewdin` o`zine ta`n tu`rleri bar sırtqı, ishki awizeki, jazba, monologiyalıq, diaologiyalıq, aktiv-passiv ha`m t.b. Kommunikativlik protseste o`z-ara mu`na`sibetke kirisiwshilerdi bir-birin tu`siniwleri ju`da` za`ru`r. Bunda so`ylewdin` to`mendegi za`ru`r o`zgeshelikleri payda boladı.
Mazmunlıq, tu`sinerlilik, ma`nililik, ta`sirshen`lik.
Ullı frantsuz jaziwshısı Antuan Sent Ekzyuperi (1900-1944). «Qarım-qatnas bul sonday azıq, ol arqalı adam «la`zzetlenedi» dep jazg`an edi.
So`zdin` ma`nisi haqqında Sa`diy (1210-1292) «Aqıllımısan` yamasa aqmaq, u`lkenbisen` ya kishi bunı qanday da bir so`z aytpag`anın`sha bile almaymız» degen edi. Elimizde sonday hikmetli ibara bar: «Adamnın` aqıl parasatı onın` so`ylewinin` anıqlıg`ında ko`rinedi». Noverbal komunikatsiyag`a belgilerdin` optikalıq-kinetikalıq dizimi kirip, olarg`a jestler (qol ha`reketleri) mimika (ju`z ha`reketleri) ha`m pantomimika (qol ayaq dene ha`reketleri).
Jestler adamnın` qol ha`reketleri bolıp, ol arqalı adamnın` ishki jag`dayı, ha`r bir obektke mu`na`sibeti sırtqı du`nyag`a bag`darlang`anlıg`ı menen sa`wlelenedi. Ol yamasa bul xalıqlarda jestler tu`rlishe qabıl etiledi.
Ιtaliyalıqlar ha`m frantsuzlar o`z qarım qatnasların jestlersiz ko`z aldına keltire almaydı. Bilerde so`ylewde jestlerden ko`p paydalanıw jaqsı a`det sıpatında qabıl etilmeydi. Biraq sonı da aytıp o`tiw kerek, noverbal kommunikatsiya awızeki so`ylewde aytılmay qalg`an pikirlerdi sa`wlelendiriw imka`niyatın beredi.
Mimika adam ju`z ha`reketlerinin` bir bo`legi bolıp ol arqalı adamnın` oyları, is ha`reketleri, ko`z-qarasları, este saqlawları ha`m t.b. ko`rinedi.
Pantomimika adam denesi yamasa onın` bo`lekleri ja`rdeminde sa`wlelenetug`ın ha`reketler dizimi. Ιzertlewler sonı ko`rsetedi, ku`ndelikli Qarım-qatnas protsesinde so`zler 7% ti, dawıslar ha`m intonatsiya 38% ti, so`ylewsiz qarım qatnas bolsa 55% ti quraydı.
Publitsiy aytqanınday «biz awız benen so`yleymiz, dene menen sa`wbetlesemiz». Noverbal kommunikatsiyanın` basqa belgiler dizimin ko`rip shıg`ayıq.
Paralingvistikalıq ha`m ekstralingvistikalıq belgiler dizimi bul vakolizatsiya dizimi bolıp, ol awiz sıpatında onın` diapazonı so`ylewdegi pawzalar, jo`tel, jilaw, ku`liw, so`ylew tempinde ko`rinedi.
Qarım qatnas protsesinde qarım- qatnasqa kirisiwshilerdin` bir-birlerine qarama qarsı jaylasıwlarıda za`ru`r a`hmiyetke iye.
Mısalı auditoriyada jaylasıw qarım qatnas ushın qolaysız. A`sirese seminar protsesinde oqıtıwshı ha`m bayanatshı qarım qatnası jasaw imkaniyatina iye emes. Seminarlardı yamasa usı sıyaqlı sa`wbetlerdi «T» formasında jaylastırılg`an stol stullarda o`tkeriwde paydalı, biraq domalaq formada jaylastırılg`an stol stullarda qarım qatnaslar ju`da` na`tiyjeli. Vizual qarım qatnasta «ko`z kontaktı» belgiler sisteması da qollanıladı. Usı sistema pedagoglardın`, is xızmetinde za`ru`r a`hmiyetke iye.
Qızıqlı belgiler dizimi sıpatında Qarım-qatnas protsesinde gu`l fotosu`wret ha`m basqalardin` paydalaniliwi mu`mkin. Gu`ller arqalı adamlar ma`lim bir mag`lıwmatti jiberiw imkaniyatina iye. Bul jag`day o`z tariyxina iye.
Gu`ller tili qa`dimde shıg`ısta payda bolg`an. Onı hayallar jaratqan. O`z ju`zlerin ashıw imkaniyatına iye bolmag`an hayallar, o`z emotsiyaların ha`m keyiplerin gu`ller arqalı ko`rsetiwge ha`reket etken.
Assotsiatsiya sıpatında payda bolg`an belgiler qatan` a`detlerge aylang`an. Mısalı azaliya gu`li sag`ınısh, jalg`ızlıq, gnatsint gu`li g`unshalarının` sanı ushırasıw ku`ni, qon`ıraw gu`ller sanı ushırasıw waqtın an`latqan.
XΙX a`sirde gu`ller tili Frantsiya, son` Angliya ha`m pu`tkil ja`ha`nge tarqalg`an. A`ste aqırın gu`ller tili menen ren`ler tili de ju`zege keldi.
Evropanın` ko`p ma`mleketlerinde sıya ren` doslıq tımsalı bolsa, Yaponiyada g`am, awırıw belgisi bolg`an. Ha`r qanday ren` ma`lim jag`day, keyip ma`nisti an`latadı.
Qızıl ren` o`mir, muhabbat, ashıq qızıl jaslıq, sarı-baxıt, quyash, toy, kewilxoshlıq; jasıl tınıshlıq, ko`k-isenim, wapa; qara- qayg`ı; aq-pa`klik, tınıshlıq tımsalı sıpatında tu`siniledi. O`zbekstan Respublikasının` bayrag`ı da o`z tımsalına iye: hawa ren` aspan ha`m tınıq suw jer ha`m aspan tımsalı.
Hawa ren` Amir Temur da`wirinin` tiykarg`ı belgisi.Aq ren`  ken`lik, tazalıq, qızıl ren` o`mir ha`m ana topıraq; jasıl ta`biyat oyanıw belgisi sıpatında sa`wlelengen.