Tema: qarιm-qatnas psixologiyasi pániniń waziypalari metodlari

3. Qarım-qatnas birgeliktegi o`z-ara ta`sir sıpatında (Qarım-qatnastın` interaktiv ta`repi).
Qarım-qatnas usı xarakteristikası adamnın` o`z-ara is ha`reketleri birgeliktegi xızmetleri menen xarakterlenedi.
Adamlardın` o`z-ara xızmeti ha`m qarım-qatnası sotsial baqlaw tiykarında ju`zege kelip, ol sotsial normalarg`a su`yenedi.
Sotsial baqlaw o`z-ara ha`reket protsesinde qarım qatnasqa kiisiwshilerdin` ma`lim rollerin sa`wlelep beriwde ko`rinedi.
Rol minez qulıqtın` normativ qollanılatug`ın usılı bolıp, ol ha`r bir adamnın` ja`miyettegi ornınan kelip shıg`adı (Mısalı oqıtıwshı-oqıwshı roli, vrach ha`m kesel roli, ata ha`m bala roli ha`m t.b.).
O`z-ara birgeliktegi ha`rekettegi to`mendegi tu`rleri bar kooperatsiya ha`m konkurentsiya.
Kooperatsiya (birge islesiw) xızmetti sho`lkemlestiriw forması bolıp, ma`lim adamlar toparı birgelikte bir ha`m tu`rli bir biri menen baylanıslı xızmet protseslerinde qatnasadı.
Konkurentsiya (ba`seki eki ha`m onnan da ko`p bolg`an birgelikte ha`reketlenip atırg`anlardın` jag`dayı bolsa onda bir maqsetti qollap atırg`an, bir birin qarama qarsı ha`reketlenip atırg`anlar ko`zde tutıladı. Bunda o`z-ara ha`reket protsesinin` buzılıwı adamlar arasındag`ı mu`na`sibetlerde kelispewshliklerdi) ju`zege keltiredi. Qarama qarsılıqtı ju`zege keltiriwshi faktorg`a (tu`rli qaras motiv) mazmung`a (isshen` yamasa shaxsıy) effektke (ta`sir) qarap tu`rlishe bolıwı mu`mkin.
Kelispewshilikti jog`altıw mu`na`sibetlerdin` rawajlanıw jag`dayı bolıp, adam bul xarakteri boyınsha kelisimsiz emes, ol kelispewshilikke tayar bolıwı kerek. Adam kelispewshilikti durıs qabıl etiw ha`m og`an ashıq ju`z benen shıg`ıw kerek. Qarama qarsı jag`daylardın` da o`zine ta`n ta`rbiyalı a`hmiyeti bar.

4. Qarım-qatnas adamlardı o`z-ara qabıl etiw sıpatında
(Qarım - qatnastın` pertseptiv ta`repi)
Ko`p jag`daylarda adamlardı bir-birine qabıl etiwi «sotsial pertseptsiya» sıpatında ko`rinedi. Biraq qarım qatnastın` usı ta`repi haqqında ga`p ketkende sotsial pertseptsiya haqqında g`ana emes, al adamlar arasındag`ı pertseptsiya haqqında aytıp o`tiw kerek.
Rus psixologı A.A.Bodalev «adamnın` adam ta`repinen qabıl etiliwine». Sinonim tu`rde «adamnın` basqa adamdı biliwi» tu`sinigin qollanadı. Adam ja`miyette shaxs sıpatında qabıl etilgeni sayın qarım qatnasta da shaxs sıpatında ko`rinedi.
S.L.Rubinshteyn aytqanınday: «biz adamdı sırtqı minez qulqına qarap onı oqıymız».
«Basqa adamdı bilip turıp u`yrenip atırg`an individtin` o`zi de qa`liplesedi» dep jazg`an edi O.E.Vigotskiy.
Adamnın` adam ta`repinen qabıl etiliwinde en` keminde 2 shaxsqa qaratılg`an bolıwı tiyis bolıp olardın` ekewi de aktiv subekt. Demek o`z-ara qabıl etiw protsesinde eki ta`rep te bir birinin` mu`ta`jlikleri motivleri ha`m jo`nelislerin biliwleri ha`m o`zlerin qarama qarsı ta`rep ornına qoya alıwları kerek. O`zin basqa adam ta`repinen tekseriwdi o`z ishine identifikatsiya ha`m reflektsiyanı kiritedi.
Ιdentifikatsiya bul insannin` basqa adamdi an`lawi arqalı tu`siniw usılı. Ιdentifikatsiya ha`m empatiya ortasinda u`lken baylanis bar.
Empatiya adamdı basqa adam ta`repinen tu`siniliwinin` o`zine ta`n usılı. Bunda adamnın` emotsional mashqalalarına jantasiw tu`isiniledi. Bul basqa adam emotsiyaları ha`m keshirmelerine da`rtles bola alıwı. Bir ta`repten obektti tu`siniw, onın` ornına o`zin qoya alıw, za`ru`r bolsa ekinshi ta`repten onın` ishki emotsiyaların tu`siniw og`an da`rtles bola alıwda za`ru`r. Ol da bul da u`lken a`hmiyetke iye.
Adamlarda qarım- qatnas protsesinde meni qalay tu`siner eken degen sorawda bar bolıp, bunnan o`z-ara ha`reketler na`tiyjesi o`z sa`wleleniwin tabadı. Bul ha`diyse reflektsiya delinedi. Sotsial psixologiyada «reflektsiya» degen ha`reketlenip atırg`an individti ha`reket protsesi ha`m de qarım qatnasta qanday qabıl etiliwi tu`siniledi. Bul endi basqa adam meni qalay tu`siner eken, degen sorawg`a juwap g`ana alıw emes, al ekilengen protses bolıp onda adamnın` ishki du`nyasın teren` tu`siniw ha`m og`an ta`sir etiw.
Adamnın` adam ta`repinen qabıl etiliwinde bag`darlawdın` roli u`lken. Bul a`sirese belgisiz adam haqqında da`slepki pikirlerin alıwda za`ru`r. Bul tuwralı A.A.Bodalevtin` o`tkergen izertlewleri a`hmiyetli. Eki topar talabalarına bir adam su`wreti beriledi «Birinshi su`wrette berilgen adam jinayatshı dep, ekinshi toparda bolsa su`wrettegi adam ullı alım dep aytılıp, olarg`a portretti jazba tu`rde tu`sindirip beriw wazıypası beriledi. Birinshi jag`dayda to`mendegi xarakteristikalar beriledi: ko`zlerinin` ishine kirip ketkeni, ishki da`rt, o`sh, uzın jol baslag`an isi, jınayattı aqırına jetkeriw ekenligi aytıladı. Ekinshi toparda ishine kirgen ko`zler pikirdin` teren`ligi haqqında aytılıp, bunda uzın jol  qıyınshılıqlarg`a shıdamlılıq, erklilik sıpatında» bahalang`an.
Psixologiyada adamlardın` adamlar ta`repinen qabıl etiwdin` «effektler» menen baylanıslı bolg`an jeke ta`repleri de anıqlang`an. Olarg`a: oreol (jaqtılıq) «jan`alıq ha`m birlemshilik» ha`m stereotizatsiya effektlerin kiritiw mu`mkin.
Joqarıda aytılg`an effektlerdi stereotipizatsiya o`zine ta`n tu`rde tolıqtırıp turadı. Stereotip  o`zine ta`n tastıyıqlang`an adam yamasa jag`daydın` obrazı, bolıp ol qarım qatnas protsesinde qanday da bir qısqa pikir juwmaqlarg`a tiykar saladı. Mısalı, oqıtıwshılardın` ha`mmesi o`z pikirin o`tkeriwge ha`reket etse buxgalterlerdin` ha`mmesi wazıypanı waqtında orınlaydı ha`m t.b.
Stereotipizatsiyanın` o`zine ta`n unamsız ta`repleri bar, ol a`sirese etnik toparlarda tarqalg`an bolıp ko`p jag`daylarda kishi etnikalıq toparlardın` kemsitiliwine sebep boladı. (Mısalı usı ku`nge shekem de Amerikada qara deneli kisilerdin` aqılıy-rawajlanıwı to`men degen qaraslar bar).
Qarım-qatnas protsesinde adamg`a ta`sir o`tkeriwdin` psixologiyalıq usıllari bar bolıp, olarg`a ta`sirleniw, iymani ka`millik kiredi.
Ta`sirleniw sanasiz bilmegen, an`lamag`an tu`rde individlerdin` ha`reketi, jag`dayı bolıp og`an tan` qalıw mısal bola aladı.
Tan` qalıw ma`lim bir emotsional jag`day bolıp, ol mag`lıwmattın` jeterli tu`sinikli emesligi yamasa ju`da` ko`pligi na`tiyjesinde ju`zege keledi.
Ιymanı ka`millik adamnın` o`z betinshe pikir ju`ritiw ha`m bir pikirge keliwi bolıp, bunda mag`lıwmat qabıl etiwshi mag`lıwmat qabıl etip g`ana qalmay og`an o`z pikiri, ko`z-qarası ha`m juwmaqların kiritedi. Ιymanı ka`millik bul aqılıy ta`sir, uqtırıw bolsa emotsional erkli ta`sir etken. Ιymanı ka`millik a`zelden xalqımız a`rmanı, ruwxıylıqtın` bir bo`legi bolıp kelgen. Bul ideya ullı oyshillar Abu Nasr Farabiy, Aliysher Nawayı sıyaqlı danıshpanlardın` shıg`armalarında o`z sa`wleleniwin tapqan.
Eliklew adamlardı ja`ma`a`tten tısqarıda bir-birine ta`sir etiw mexanizmi bolıp, a`lbette bunda ja`ma`a`ttin` roli de biykar etilmeydi. Onın` o`zine ta`n o`zgesheligi sonda, adamlar tek o`zgesheliklerge emes ol is ha`reketke eliklewde de ko`rsetiledi.
Eliklew balalıq da`wirine ta`n o`zgeshelik bolıp ol du`nyanı biliw, an`law ha`m o`zlestiriw sıpatında ko`rinedi. Bunda balalarda tuwrıdan tuwrı nusqa ko`shiriw motivlesken eliklew baqlanadı. Ko`p jag`daylarda u`lkenlerde eliklew ta`sirdin` basqa usılına o`tpegen jag`daylarda qollanıladı.