Tema; Qábilettiń psixologiyalıq dúzilisi. Reje: Kirisiw

TEMA; Qábilettiń psixologiyalıq dúzilisi.

Reje:

1. 
   Kirisiw; Qábiletler haqqında túsinik.
   
2. 
   Tiykarǵı bólim;
   

1. 
   Qábilettiń shaxs iskerligindegi roli.
   
2. 
   Qábilet boyınsha psixologik teoriyalar.
   

3. 
   Juwmaqlaw;
   

Qábilet insannıń sonday psixologiyalıq ózgeshelikidirki, bilim, kónlikpe, ilmiy tájriybelerin iyelew sol ayrıqshalıqlarǵa baylanıslı boladı. Lekin, bul ayrıqshalıqlardıń ózi bul bilim hám kónlikpelerge tiyisli bolmaydı. Ilmiy tájriybe, kónlikpe hám bilimlerge salıstırǵanda adamdıń qábiletleri qanday da múmkinshilik formasında kórinetuǵın boladı. Qábiletler múmkinshiliklerden ibarat bolıp, qandayda bir bir ishdagi uqıp dárejesi haqıyqat bolıp tabıladı. Balada kórinetuǵın bolatuǵın muzıkaǵa qábileti onıń muzıkashı bolıwı ushın múmkinshilikler, arnawlı tálim beriliwi, qatańlıq, salamatlıǵınıń jaqsı bolıwı, muzıka ásbapı, notalar hám basqa kóplegen sharayatlar bolıwı kerek. Bularsız qábiletler taraqqiy etpey turıpoq so'nib ketiwi múmkin.

Qábiletler tek iskerlikte kórinetuǵın boladı. Sol sebepli de tek áne sol qábiletlersiz ámelge asırılıwı múmkin bolmaǵan xızmetlerdagina kórinetuǵın boladı. oqıwshında da zárúrli kónlikpe hám ilmiy tájriybe sisteması hám de bekkem bilimler quram tabıw usılları joq ekenligine tıykarlanıp, saldamlı tekserip ko'rilsa, asıǵıs túrde ol jaǵdayda qábiletler joq, dep juwmaq shıǵarıw pedagogdıń saldamlı psixologiyalıq qátesi boladı.
Mısalı, Albert Eynshteyn orta mektepte onsha jaqsı o'qimaydigan oqıwshı esaplanǵan jáne onıń keleshekte danıshpan bolıwınan hesh nárse dárek bermas edi.
Qábilet bilim hám ilmiy tájriybelerdiń ózinde kórinbeydi, bálki olardı iyelew sistemasında kórinetuǵın boladı yaǵnıy, basqasha etip aytqanda usı iskerlik ushın zárúrli bolǵan bilim hám kónlikpelerdi ózlestiriw processinde túrli sharayatlarda qanshellilik tez, tereń, jeńil hám bekkem ámelge asırıwında kórinetuǵın boladı.
Qábiletler individual psixologiyalıq ayrıqshalıqlar bolıwı menen aqıl sapaları yad qásiyetlerine, sezimiy ayrıqshalıqlar hám sol sıyaqlılardı keri qoyıp bolmaydı, hám de qábiletlerdi shaxstıń bul qásiyetleri menen bir qatarǵa qoyıw da múmkin emes. Eger sol sapalardıń qandayda-birı yamasa olardıń jıyındısı iskerlik talaplarına juwap bersa yamasa bul talaplar tásiri menen quram tapsa bul shaxstıń usı individual qásiyetlerin qábiletler dep esaplawına tiykar boladı.
Qábilet kisiniń psixologiyalıq hám fiziologikalıq dúzilisi ózgesheligi bolıp tabıladı. qábilet bilim alıw ushın zárúrli shárt-sharayat bolıp, sonıń menen birge ol málim dárejede bilim alıw jemisi ham bolıp tabıladı. Ulıwma hám arnawlı bilimlerdi ózlestiriw, sonıń menen birge, kásiplik kónlikpelerdi iyelep alıw processinde qábilet mukamallashib hám rawajlanıp baradı. qábiletke jaqınlaw turatuǵın túsinikler kónlikpe hám ilmiy tájriybe bolıp tabıladı. Olar iskerlik mexanizmin quraydılar. qamda olar qábilet menen birgelikte uqıpǵa erisiwdi támiyinleydilarki, bunıń nátiyjesinde miynette úlken tabıslar qolǵa kiritiledi. qábiletli, biraq noshut insan kóp zatqa erise almaydı. qábilet kónlikpede ámelge asadı.
Haqıyqattan da, qábiletli kisiniń kónlikpe hám ilmiy tájriybeleri kóp qırlı hám tolıq jetilisken boladı. Sonıń menen birge kónlikpe hám malalakalar jetiwmegen qábiletti bir muncha toltırıw yamasa odaǵı kemshilikti tamamlaw múmkin. Kónlikpelerdi ulıwmalasqansı moxirlik dep ataladı. Moxirlik bul endi qábilettiń o'zginasi bolıp tabıladı. Sonday eken, qábilet kónlikpe hám ilmiy tájriybelerdiń payda bolıwı processinde qáliplesedi.
Psixologiya páninde qábiletler tómendegishe xarakterlenedi:
1. Tábiyiy qábiletler adamlar hám haywanlar ushın tán bolıp, aqıl qılıw yadta saqlaw, ápiwayı baylanıske kirisiwa alıw usılar gápinen bolıp tabıladı. Biologiyalıq tárepten tiykarlanǵan bul qábiletler tiykarın shártli reflekslar payda bolıw procesi quraydı. Insan daǵı hám joqarı dárejede rawajlanǵan haywanlar daǵı bul qábiletler bir-birinen parıq etedi.
2. Arnawlı insaniy qábiletler social -tariyxıy tábiyaatqa iye bolıp, socialliq ómir hám rawajlanıwdı támiyinleydi. Arnawlı insaniy qábiletler óz gezeginde ulıwma hám menshikli qábiletlerge bólinedi.
3. Ulıwma qábiletler insannıń túrli xızmetleri tabıslı bolıwın támiyinleytuǵın intellektual qábiletler yad hám sóylewdiń rawajlanǵanlıǵı, qol háreketlerin anıqlıǵı hám basqa ayrıqshalıqlardan ibarat. Menshikli qábiletler bólek alınǵan bir iskerliginiń tabıslı bolıwın támiyinleydi. Bul qábiletler bólek baylanıstiń bóliniwin talap etedi. Mısalı, matematika, texnika, kórkem dóretiwshilik, sportqa bolǵan qábiletler usılar gápinen bolıp tabıladı.
Ayırım ádebiyatlarda ulıwma qábiletler mánisi túrlishe aytinadi. Atap aytqanda, ulıwma qábilet degende tabıslı túrde bilim alıwdı támiyinleytuǵın shaxstıń joqarı intellektuallıq rawajlanıwı túsiniledi. Biraq bunday túsinik tar hám nadurıs bolıp tabıladı, sebebi intellektuallıq rawajlanıw tek qálegen iskerlik ushın ulıwma talap etiledi, tek. Ulıwma qábilet iskerliginiń hámme túrlerine atap aytqanda ámeliy iskerlikke de tásir etedi, dep esaplaytuǵın psixologlar
tapildi. Biraq bul pikirde qarama-qarsılıq ámeldegi, eger ulıwma qábilet universal áhmiyetke iye bolǵan eken, ol jaǵdayda qanday da arnawlı qábiletler haqqında sóylep otırıwdıń hájeti joq.
Aqır-aqıbetde, sonday psixologlar da bar, olar tek arnawlı qábiletlerdi tán aladılar. Ulıwma qábilet haqqında sóylegende de arnawlı qábiletler jıyındısı tásirin názerde tutadılar. Kisiniń hár túrli xızmetleri arasında birewi tiykarǵı yamasa jetekshi iskerlik sharayatında shaxstıń arnawlı rawajlanıwın belgileytuǵın iskerlik bolıp ajralıp turadı. Bul iskerlik tug'ma spesifik zeyin nıshanalarına uyqas túsiwi múmkin.
Hámme arnawlı qábiletlerdi, insan iskerliginiń tiykarǵı túrlerin úsh túrge: pán, kórkem óner, ámeliyatqa ajıratıw múmkin. Soǵan qaray qábiletti milliy, kórkem hám ámeliy dep klassifikasiyalash múmkin. Bul túrlerdiń hár biri óz gezeginde mayda túrlerge bólinedi.
Ilimiy qábilet abstrakt, evristik pikirlewdiń joqarı rawajlanǵan bolıwın, awızsha logikalıq yadtı, qatańlıq hám taqattı talap etedi. Bul qábiletke tómendegi mayda qábiletler kiredi: fizikalıq, matematikalıq qábilet, ximiya, filosofiya, tariyx, biologiya pánlerine salıstırǵanda bolǵan qábiletler.
Kórkem qábilet sensor obrazlı pikirlewdiń bólek rawajlanǵan bólimin, ótkir emosional tásirlilik hám reaktivlikti talap etedi. Bul qábiletke súwretlew, muzıkalıq, artistik hám kórkem ádebiyatqa baylanıslı qábiletler kiredi.
Ámeliy qábilet praktik aqılń joqarı dárejede rawajlanǵanlıǵın, pám-parasattıń kúshliligi, shıdamlılıq hám jetik kirisiwuvchanlikni óz ishine aladı. Ámeliy qábiletke konstruktiv-texnikalıq qábilet, basqarıwchanlik qábileti, sonday-aq shólkemlestiriwshilik hám basqalar kiredi.
Teoriyalıq hám ámeliy qábiletler de insan qábiletlerinen bolıp, teoriyalıq qábiletler abstrakt, logikalıq háreketlerge beyimlikte kórinetuǵın boladı.
Oqıw qábiletleri bilim, kónlikpe hám ilmiy tájriybelerdi ózlestiriw, shaxs - qáliplesiwi, pedagogikalıq tásirinler natiyjeliligin artpaqtasında unamlı rol oynaydı.
Dóretiwshilik qábiletler materiallıq hám ruwxıy mádeniyat dóretpelerin jaratıw, jańa ideya, jańa ashılıw hám jańalıqlar sheshiwde kórinetuǵın boladı.
Adam iyeleytuǵın iskerlik onıń qásiyetlerine joqarı talaplar qóyadı. Bul talaplardı qanday da bir sapa rawajlanıwınıń júdá joqarı dárejesinde sonda da qandira almaydı. Qábiletler quramalı dúzılıwǵa iye bolǵan psixik sapalar jıyındısınan ibarat esaplanadi. Qábiletler quramı anıq iskerlik talabı menen belgilenedi hám hár túrdegi xızmetler ushın túrlishe boladı. Mısalı, matematikalıq qábilet, kórkem ádebiyatqa baylanıslı qábilet, pedagogikalıq, muzıkalıq, oylap shıǵarıw hám shıpakerlik qábiletleri dúzilisi arnawlı quramǵa iye. Anıq qábiletler quramın quraytuǵın shaxstıń páziyletleri arasında ayırımları jetekshi orındı iyelese, ayırımları járdemshilik rolin iyeleydi. Mısalı, pedagogikalıq qábiletler quramında jetekshi sapa pedagogikalıq ırǵaq, gúzetiwshenlik, balalardı súyiw, olarǵa salıstırǵanda joqarı talap etiwshilik, bilimlerdi beriwge mútajlik, járdemshi tárzde shólkemlestiriwshilik qábileti esaplanadı. Hár túrli qábiletlerde bir emes, bálki bir neshe túrdegi iskerlik túrleri talaplarına juwap beretuǵın anaǵurlım ulıwma sapalardı ajıratıwımız múmkin, bunnan tısqarı, usı iskerlikti bir muncha torroq sheńberi ushın juwap beretuǵın arnawlı sapalardı ajıratıwımız múmkin. Bul zat olarda hár tárepleme qábiletler bar ekenligi, hár túrli kásipler, shınıǵıwlardıń keń tarawlarına tiyisli ulıwma qábiletler bar ekenligi haqqında sóylew imkaniyatın beredi. Bul ekinshi signallar sisteması haqqındaǵı táliymat menen baylanıslı.
Shaxs iyelewi shárt esaplanǵan iskerlik, ol qale tálim, qale miynet, qale oyın, qale sport bolıwınan qaramastan onıń biliw processlerine, intellektual páziyletlerine, sezimiy-shıdamlılıqlik iskerlik tarawılarına, sensomotor tarawına, xarakterologik qásiyetlerine muayyaan talaplar qóyadı hám olardıń sherikligidegi sa'i-háreketi sebepli tabıslarǵa eriwiladi. Psixologiyalıq maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda, insan daǵı joqarı kórsetkishke erisken sapa qanshellilik ústin turatuǵınlıqqa iye bolmaydıin, ol talaplardı qandırıw múmkinshiligine iye bolmaydı. Ayırım jaǵdaylarda bólek kórinetuǵın bolǵan psixik ózgeshelik (páziylet) iskerliginiń joqarı jemisdorligi hám natiyjeliligin támiyinlew qurbiga iye, ol qábiletlerdi uddalay alatuǵın múmkinshilik menen teppe-teń kúsh-quwat jol menende payda boladı, degen boljaw ózin oqlamaydi. Sol sebepli qábiletler quramalı dúzılıwǵa iye bolǵan psixik sapalar (páziyletler) kompleksi bolıp tabıladı deyiw júdá orınlı bolıp tabıladı.
Qábiletler retinde ámelge asatuǵın psixik páziyletler kompleksiniń dúzilisi ayqın hám bólek iskerlik talabı menen belgilengenlik sebepli hár qaysı túrdegi xızmetler ushın ayriqsha tárzde qoyılıwı áyne haqıyqat bolıp tabıladı. Onıń ushın ayırım mısallardı analiz etip ótemiz.
1) Matematikalıq qábilet matematikalıq materiallardı ulıwmalastırıw, oy-pikir júrgiziw procesin kemeytiw, matematikalıq jumıs ámellerin kemeytiw, máseleni aqıl qılıw menen nátiyjesi ortasında baylanıs ornatıw, tuwrı hám teris oylaw daǵı jeńillik, ónimlilik, másele sheshiwde oylawdı epshilligi sıyaqlılar.
2) Kórkem ádebiyatqa baylanıslı qábilet nafosat sezimleriniń joqarı rawajlanıwı dárejesi yadta jaqtı kórgezbeli obrazlardıń janlıgini, " til zehni", behisob qıyalda ruwxıylıqǵa qızıǵıwshılıq, intiluvchanlik hám basqalar. Ajıratıp kórsetilgen qábiletler quramınan kórinip turıptı, olda, matematikalıq hám kórkem ádebiyatqa baylanıslı qábiletler óz-ara bir-birine uqsamaǵan dárekleri menen ayırmashılıqǵa iye esaplanadı. Bunnan sonday juwmaq shıǵarıw múmkin, pedagogikalıq, muzıkalıq, texnikalıq, konstruktorlıq, medicinalıq qábiletler hám soǵan uqsas qábiletler dúzilisi arnawlı ózgeshelikke iye bolıp kásiplik áhmiyetke iye bolıwı múmkin.
Orıs alımı I. P. Pavlov óz táliymatında " kórkem", " pikirlovchi", " orta" tiplarga ajıratılǵan adamlardıń áne sol ush tipdan birewine taallu? li ekenligin xarakteristikalap beredi. Avtor bul tipologiyani jaratıwda joqarı nerv iskerliginiń birinshi hám ekinshi signal sistemasınan ibaratlıǵı tuwrısındaǵı táliymatqa tiykarlanadı. Birinshi signallar sisteması obrazlar, emosiyalardan hám ekinshi signallar sisteması bolsa obrazlar? a? ida sózler arqalı signal beriwden ibarat esaplanadi. Ekinshi signal sisteması I. P. Pavlov tárepinen " signallardıń signalı" dep atalǵan edi. Bul tipologiyani ańsatlaw
etip tómendegishe túsindiriw múmkin:
1) shaxs iskerliginde birinshi signallar sistemasınıń signalları salıstırǵanda ústinlik qilsa, bul insan " kórkem" tipga tiyisli bolıp tabıladı;
2) mabada " signallardıń signalı" salıstırǵanda ústin turatuǵın bolsa, bul shaxs " pikirlovchi" tipga tiyisli bolıp tabıladı;
3) egerde hár eki signallar aralasıp ketken bolsa (qandayda-birınıń ústinligi sezilmasa) bul insan " aralas" tipga tiyisli adam bolıp tabıladı.
Tipologiyaning ayriqsha tárepleri qısqasha kórsetilgende yamasa xarakteristika etilgeninde tómendegiler kórinetuǵın boladı :
1. " Kórkem tip" ushın tikkeley ol tásirler janlı oyda sawlelendiriw, jaqtı aqıl, qis-sezimler (emosiyalar) nátiyjesinde payda bolatuǵın obrazlardıń jaqtılıǵı xos bolıp tabıladı.
2. " Pikirleytuǵın tip" ushın abstraktlardıń, logikalıq sistemalardıń, teoriyalıq oy-pikirlerdiń, metodologik mashqalalardıń ústinligi muwapıq bolıp tabıladı.
Kórkem tipning bar ekenligi intellektual iskerliginiń zaifligi yamasa aqılń jeńilmesligin bildirmeydi, lekin bul orında gáp psixika obrazlı iskerlik tarawıların pikirleytuǵın tárepleri ústinen salıstırǵanda ústinligi haqqında beredi. Biraq sonı atap ótiw kerek, shaxstıń ekinshi signallar sistemasınan ústinlik etedi jáne bul ústin turatuǵınlıq absolyutlıq ózgeshelikine iye esaplanadı. Ekenin aytıw kerek, insanlardıń turmıs hám xızmetlerinde til menen oylawdıń ornı sheshiwshi áhmiyetke iye boladı, shaxs tárepinen bolmıstıń sáwlelendiriw procesi sózler, pikirlov jardeminde ámelge asariladi.
Qábiletlerdiń tábiyiy tiykarları
Ádetde qábiletler insanǵa shaxstıń barlıq individual psixologiyalıq qásiyetleri sıyaqlı tábiyaat tárepinen tug'ma túrde tayın halda berilmaydi. Bálki turmıs dawamında hám iskerlik processinde qáliplesedi. Ilimiy psixologiya qábiletlerdiń tug'maligi teoriyasın biykarlap shaxs qábiletleriniń belgisiz tábiyiy faktorlar tárepinen ázeliy belgileniwi tuwrısındaǵı qıyallarǵa qarsı zarba beredi.
Qábilettiń tug'maligini biykar qılıw absolyut tábiyaatqa iye emes. Psixologiyada qábilettiń tug'ma ekenligin tán alinbas eken, bunıń menen miydiń dúzilisi menen baylanıslı bolǵan differensial ayrıqshalıqlardıń tug'maligini biykar etpeydi. Qábilet rawajlanıwınıń dáslepki tábiyiy shárti retinde kórinetuǵın bolatuǵın mıy dúzilisiniń sezim aǵzalarına hám funksional qásiyetlerine uqıp dep ataladı. Uqıp kóp qırlı bolıp tabıladı. Shaxs tárepinen qoyılǵan talaplardıń tábiyaatına baylanıslı túrde áyne birdey uqıplar tiykarında hár túrlı qábiletler rawajlanıwı múmkin.
F. A. Gallning pikrine qaraǵanda, adamdıń hámme qábiletleri " aql" hám " qábilet" sapaları mıy yarım sharlarida óziniń arnawlı qatań oraylarına iye, yaǵnıy bul sapalardıń rawajlanıw dárejesi mıy tiyisli bólimleriniń muǵdarına tuwrıdan-tuwrı baylanıslı. Sol sebepli adamdıń gelle súyekine bir qaraw yamasa bası daǵı dombıqchalarni jaysha paypaslab kóriw arqalı go'yo adamdıń qábiletlerin anıqlasa boladı. Uqıptıń mıy muǵdarı, massası hám salmaǵına baylanıslılıǵı haqqındaǵı boljaw da biykar etilgen. Úlken jas daǵı adam miyasining ortasha salmaǵı 1400 grammga jaqın boladı. Ol. S. Turgenev miyasining salmaǵı 2001 gramm, D. G Bayronniki 1800 grammni, ataqlı ximik Yu. Libixniki 1360 grammni, jazıwshı Afransniki 1017 gramni shólkemlestirgen. Eń úlken mıy intellektual tárepten nuqsanı bar adamǵa tiyisli ekenligi anıqlanǵan.
1675 jılda F. Galtonning " Talantning genetikaǵa baylanıslılıǵı nızamları hám aqıbetleri" degen kitapı baspa etildi. Bunda avtor bir neshe júzlegen ataqlı adamlardıń aǵayınlıq baylanısların úyrenip, talant ata-anadan genetika jolı arqalı ótedi degen juwmaqqa kelgen. Biraq Galtonning juwmaqları ilimiy tárepten tiykarlanmagan edi. Baxlar shańaraǵında muzıkaǵa bolǵan talant barinen burın 1550 jılda málim bolǵan. Bul talant 1800 jıllarda jasaǵan qanday da Regina Susanadan keyin tamam bolǵan. Ulıwma Baxlar shańaraǵında 57 den kóp muzıkashı bolǵan. Olardıń 20 tasi ataqlı bolǵan.
Bend degen skripkachilar shańaraǵında 9 ataqlı muzıkashı bolǵan. Goydon shańaraǵında 2 ataqlı muzıkashı bolǵan. Kópshilik qallarda ataqlı adamlardıń atateklerin úyreniw biologiyalıq genetikadan emes, bálki turmıs sharayatınıń nasdan naslge ótiwinen, yaǵnıy hobiliyatlar rawajlanıwına járdem beriwden ekenligi málim boladı.
XX ásirdiń ekinshi yarımında payda bolǵan uqıptı miydiń mikrotuzilishi hám sezim aǵzaları menen baylaw boljaw jemisdor bolıp esaplanadı. Mıy kletkaların izertlew uqıplı nerv kletkalarınıń morfologiyalıq hám funksional qásiyetlerinde parq bar ekenin anıqlaw múmkinligi shama menen oylainadi. Uqıplar menen nerv processleriniń ayırım differensial qásiyetleri hám de joqarı nerv iskerliginiń tipleri ortasında baylanıslılıq bar ekenligi tuwrısında boljaw da haqıyqatqa jaqın bolıp tabıladı.
Orıs psixologı B. M. Teplov jáne onıń shákirtleri jumıslarında joqarı nerv iskerligi tipleriniń páziyletleri tásiri sebepli shaxs qábiletleriniń dúzilisinde qanday da sapa qásiyetleri payda bolıwın ani? lashga urınıwǵan. Atap aytqanda, nerv sistemasınıń bólek bayqaǵıshlıǵı málim qábilet nıshanası retinde payda bolıwı múmkin.
Qábilettiń tábiyiy shárti, uqıpı nerv sistemasınıń dúzilisi hám funksiyalarınıń qásiyetleri quramında ekenligi haqqındaǵı barlıq morfologiyalıq hám funksionallıq sapalar sıyaqlı umumgenetika nızamlarına baǵınıw boljawınıń shınlıǵın dálilleydi. F. Galtonning genetika nızamları tuwrısındaǵı ideya qábilettiń tábiyiy shártlangan qásiyetleri xarakteristikaın ashıp bere almaydı. Sebebi ol jaǵdayda dálilge mútáj júdá kóp orınlar bar bolıp tabıladı. Sol sebepli qábilet tábiyaatın biologiyalıq genetikadan emes, bálki turmıs ortalıǵınıń naslden naslge ótiwinen qıdırıw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı, egerde insannıń rawajlanıwı social -tariyxıy nızamlar menen basqarilishi tán olinar eken, qábilettiń rawajlanıwı biologiyalıq genetika nızamlarǵa baǵınıwı múmkin emes.
Joqarıdaǵı oy-pikirlerge tiykarlanǵan halda juwmaq qılıw múmkin, qábilet hám uqıplar tábiyiy jayge baylanıslı bolsa -de, lekin olar tek tábiyaattıń sawǵası emes, bálki insaniyat tariyxıy rawajlanıwınıń bahasız maqsuli bolıp tabıladı. Tap sol sebepli qábiletlerdiń kórinetuǵın bolıwı shaxslar tárepinen social mútajliklerdi qandırıw dawamında social shártlangan bilimler hám kónlikpelerdi quram taptırıwdıń ayqın usıllarına tikkeley baylanıslı. Sol sebepli qábiletler rawajlanıwınıń úzliksiz tálim sistemasına baylanıslı ekenligin aytıp ótiw zárúrli áhmiyetke iye.
Talantning payda bolıwı hám rawajlanıwı
Talantning social -tariyxıy, tábiyiy kózqarastan talqini qábiletler rawajlanıwınıń joqarı basqıshı ekenliginen dárek beredi. Talant grekshe qımbat bahalı, kem ushraytuǵın zat, násillik tábiyiy páziylet degen mánisti anglatib, arnawlı bir iskerliginiń tabıslı hám dóretiwshilik túrde orınlanıwın támiyinleytuǵın qábilet hám de uqıplar kompleksinen ibarat individual ózgeshelik bolıp tabıladı. Psixologiyalıq ádebiyatlarda oǵan túrlishe tariyp beriliwine qaramay, olarda tiykarǵı belgiler aytıp ótiledi, mısalı shaxsqa qanday da quramalı miynet iskerliginiń tabıslı, ǵárezsiz hám original tárzde orınlaw imkaniyatın beretuǵın qábiletler kompleksine talant dep ataladı.
Talantning tiykarǵı belgileri:
a) tabıstı támiyinlew;
b) iskerlikti ǵárezsiz orınlaw ;
v) originallik elementiniń bar ekenligi qábilet hám de uqıplar yiqindisidan ibarat ekenligi;
d) individual psixologiyalıq páziyletliligi;
e) ijtmoiy turmıstı ózgertiriwshi jaratıwshılıq múmkinshiligi sıyaqlılar.
Psixologiyalıq maǵlıwmatlardı ulıwmalastırǵan halda eki qıylı ózgeshelikli pikirdi bólek aytıp ótiw talant dúzilisin jaqsılaw túsiniw múmkinshiligin jaratadı.
1) talant - bul shaxs psixik páziyletleriniń sonday birikpesidirki, onı a) bólek birden-bir arnawlı qábilet menen; b) yaddıń joqarı jemisdorligi arqalı ; v) xatto kem ushraytuǵın sapa jol menende ólshep bolmaydı.
2) shaxsda ol yamasa bul qábilettiń ámeldegi ekenligi hám de jetkilikli dárejede taraqqiy etkenligi talantning quramalı quramına kiretuǵın basqa qábiletlerdiń jedel rawajlanıwlashuvi arqalı olardıń ornın basıp jiberiwi (konsensasiya qılıw ) múmkin.
Moskvanıń ulıwma hám pedagogikalıq psixologiya institutı xızmetkerleri tárepinen oqıwshılardıń talanti, uqıp túsinigi úyrenilgen. Anıqlanǵan zárúrli qábiletler jıyındısı aqıl uqıp dúzilisin vujudga keltirilgen. Ilimiy izertlewshilerdińdiń pikrine qaraǵanda, joqarı uqıp tómendegishe basqıshlardan ibarat bolıwı múmkin:
A) bunday shaxstıń birinshi ózgesheligi ziyreklik, shaylik, saldamlı iskerlikti orınlawǵa tayın turıw bolıp tabıladı.
B) shaxstıń ekinshi ózgesheligi onıń miynetke tayınlıǵı (miynetke beyimligi, miynetke umtılıwı, miynettiń mútajlikke aylanıwı ) bolıp tabıladı.
v) insannıń úshinshi ózgesheligi ol jaǵdayda oylaw qásiyetleri hám oylawdıń tezligi, aqılń tártipligi, analiz hám ulıwmalastırıwdıń joqarı múmkinshilikleri, aqılń jemisdorligi. Maǵlıwmatlar analiziniń kórsetiwishe, arnawlı uqıp dúzilisi joqarıdaǵı sapalardan tısqarı anıq iskerlik talaplarına muwapıq keliwshi bir qatar qábiletler menen toldırıladı.
Talant óziniń ulıwma hám arnawlı sapaları jıyındısı menen dóretiwshilik tabıs múmkinshiliginiń teńligi bolıp tabıladı. Talant uqıptıń dáslepki shárti esaplansa -de, lekin olar bir-birlerinen arnawlı bir dárejede ayırmashılıqlanadı. Talant - úlken dóretiwshilik hám zor miynet jemisi bolıp tabıladı. Miynet bolsa turmıslıq tájiriybe kónlikpelerdiń zárúrli kompleksi dáregi bolıp tabıladı. Dóretiwshilikotning shárti hám turmıslıq tájiriybe zárúrli kónlikpe ilmiy tájriybeler jıyındısınıń bar ekenligi bolıp tabıladı. Dóretiwshilik iskerlik talantning ajıralmaytuǵın bólegi esaplanıp, bunda jigerleniw dep atalǵan psixologiyalıq jaǵday bólek áhmiyetke iye boladı. Jigerleniw bolsa iskerlik jemisdorligi artıwına qaratılǵan dóretiwshilik zamatdan ibarat esaplanadi. Talant múmkinshilik jol menende psixologiyalıq hádiyse esaplansa, ol halda uqıp haqıyqatqa aynalǵan múmkinshilik gewdeleniw bolıp tabıladı. Psixologiyalıq kózqarastan haqıyqıy uqıp bul shaxs talantining iskerlikte kórinetuǵın bolıwı bolıp tabıladı.
Eger jámiyet rawajlanıwı bunday adamlarǵa mútáj bolsa bunday adamlardıń payda bolıw múmkinshiligi tuwıladı. Uqıp qábiletler jıyındısınan, olardıń kompleksinen ibarat esaplanadi. Bólek alınǵan jalǵız qábiletler eger ol rawajlanıwdıń júdá joqarı dárejesine erisken hám jaqtı kórsetilgen sonda da uqıp menen teńlestirip bolmaydı. Bul haqqında oǵada ótkir fenomenal yadqa iye bolǵan kisiler haqqında ótkerilgen izertlewler dárek beredi.
Moskvalıq psixologlar bir neshe jıllar dawamında baqlaǵan shaxslar ózinde yaddan basqa qábiletlerdi rawajlantirmadi hám sol sebepli ol óziniń ájayıp qábiletlerge sáykes keletuǵın unamlı muvaffa? iyatga erise almadı.
Sonday etip, uqıp shaxs psixik sapalarınıń oǵada quramalı birikpesidirki, ol qanday da qandayda-bir birden-bir qábilet menen bul qábilet yaddıń joqarı jemisdorligi sıyaqlı zárúrli áhmiyetke iye.
Orıs psixologı A. G. Kovalev óz izertlewlerinde qábilettiń tábiyaatı hám kesellikti anıqlaw qılıw jolların tekseriwge muvaffaq bolǵan. Avtordıń tariyplewishe, qábilet degende qandayda-bir ózgesheliktiń ózi emes, bálki insan shaxsınıń iskerlik talaplarına juwap bere alatuǵın hám sol iskerlikte joqarı kórsetkishlerge erisiwdi támiyinley alatuǵın ayrıqshalıqlar ansamblı yamasa sintezini túsiniw kerek. Onıń atap ótiwishe, qábilettiń dúzilisinde tayansh hám jetekshi ayrıqshalıqlardı hám aqır-aqıbetde, arnawlı bir fondı yamasa járdemshi ayrıqshalıqlardı parıq etiw kerek. Hámme qábiletler ushın tiykarǵı tayansh ózgesheligi-gúzetiwshenlik kóre biliw kónlikpesi bolıp tabıladı. Onıń jetekshi ózgesheligi dóretiwshilik oyda sawlelendiriw bolıp tabıladı. A. G. Kovalyov járdemshi ayrıqshalıqlar qatarına yadtı kiritedi, ol iskerlik talaplarına muwapıq túrde ayriqsha iykemlesiwge iye, emosional yaǵnıy sezim-sezimge beriluvchanlik ózgesheligi shaxstıń aktivligin asıradı.
Avtordıń atap ótiwishe, ilimiy abstraktlaw qábilettiń tómendegi dárejesin parıqlaw imkaniyatın beredi, reproduktivlik sáwlelendiriw dárejesi hám dóretiwshilik sáwlelendiriw. óz qábileti rawajlanıwınıń birinshi dárejesinde turǵan shaxs bilimlerdi júdá sheberlik menen ózlestiredi, iskerlikti úyrenip aladı jáne onı qandayda bir úlgi arqalı ámelge asıradı. Ekinshi dárejede turǵan insan bolsa jańalıq jaratılıwma ılayıq boladı. Psixologiya páninde qábilet tuwrısında pikir ketkende ush konsepsiya bar ekenligi aytnadı. A. G. Kovalyov shıǵarmasında bayanlainishicha, olardan biri, qábilet shaxstıń biologiyalıq tárepten determinlashgan, yaǵnıy biologiyalıq tárepten baylanısqan qásiyetleri bolıp tabıladı qábilettiń ámelge asıwı hám rawajlanıwı bolsa birotala násillik fondga baylanıslı dep tusintiriledi. XIX asirde F. Galton XX asirde Kotslar talant násillik bolıp tabıladı, tek jeńillikli klasslardıń wákillerigine bay násillik miyraslarǵa iye boldı, degen juwmaqqa keldiler.
Ekinshi koncepciyanıń wákilleri qábiletti pútkilley turmıs hám tárbiyanıń social sharayatı belgileydi, dep ol? tiradilar. Mısalı, Gelvesiy óz dáwirinde tárbiya járdeminde geniy jaratsa boladı, degen edi. Amerikalıq alım Ol. Eshbi insannıń qábileti jasap turǵan dáwirinde stixiyali túrde ózinden ózi hám sanalı tárzde tálim-tárbiya processinde qáliplesedi, solardıń nátiyjesi bolıp esaplanıw máselelerdi sheshiw ushın tiyisli dáslepki jobalar hám programmalar payda boladı. Fiziolog
ilimpazlar miydiń dúzilisinde individual ayrıqshalıqlar bolsa, bul qal miydiń funksiyalarında óz hákisin tapmasligi múmkin emes, dep belgilengenler etediler.
A. G. Kovalyov atap ótiwishe, qábilettiń úshinshi konsepsiyası tárepdarları talay nadurıs pozisiyada turadılar. Sońǵı teoriyada aytılıwısha, tábiyiy kúshler, zeyin nıshanaları hám qábilettiń rawajlanıwı ushın qolay social sharayat ámeldegi bolıwı kerek. Avtor zeyin nıshanaları degende, anatomik-fiziologikalıq ayrıqshalıqlardan kóre, kóbirek psixologiyalıq -fiziologikalıq páziyletlerdi túsiniw kerekligini uqtiradi. Zeyin arnawlı bir bir iskerlikke (arnawlı qábilet) yamasa hámme zatqa salıstırǵanda ústin turatuǵın qızıǵıwshılıqta (ulıwma qábilet), beyimlikte hám umtılıwda kórinedi.
A. G Kovalyov Edikson pikirine tıykarlanıp (" bunda tek 1 protsentgine geniy bolsa, 99 procent ter tógiw bolǵan"), hámme ullı kisiler kútá miynetsevarlikka hám úlken ıskerlikke iye bolǵanları halda hátte nerv sisteması tábiyiy kúshsiz bolsa -de, sub'ektiv túrde jetiskenliklerin qábiletten emes, bálki miynetten dep bahalaǵanler.
A. G. Kovalyovning tariypicha, kórkem ádebiyatqa baylanıslı ijodga qábilet shaxs uqıpınıń kórkem tipiga tiyisli bolıp, kórkem tipdagi qábilettiń hámme kórinislerinen onı ajıratıp turatuǵın ayriqsha sapalarǵa da iye esaplanadı. Onıń atap ótiwishe, ulıwma qábilet hám atap aytqanda kórkem ádebiyatqa baylanıslı ijodga tán qábilet quramalı bolıp, onıń dúzilisinde hár túrlı ayrıqshalıqlar yamasa quramlar bar. Bul iskerlik tarawılardıń biri etakchi, basqaları tayansh ayrıqshalıqlar, úshinshileri bolsa ónimli iskerlik ushın zárúr bolǵan arnawlı bir bir fondı quraydı. Kórkem ádebiyatqa baylanıslı qábilette úsh tárepti sáwlelengenlestiriw zárúrli áhmiyetke iye, yaǵnıy ótkir gúzetiwshenlik, kúshli dóretiwshilik oyda sawlelendiriw, til jardeminde kórgen hám ayqın oyda sawlelendiriw etken zatlardı suwretlay alıw.
Avtor oy-pikirine kóre kórkem ádebiyatqa baylanıslı qábilettiń tayansh ózgesheligi jumsaq valantyorlıq hám tásirlilik bolıp tabıladı. Tásirlilik degende aqıldıń janlılıǵı hám ótkirligin emosional sıpayıshılıqgo'ylikning qanshelli kúshliligin túsiniw kerek. Dóretiwshilik ushın jalǵız kóre biliw qábiletiniń ózi kemlik etedi, kórgenlerdi qayta ózgertira biliw, kuzatilayotgan zattı basqa turmıslıq tásirler menen pikiran baylanıstıry alıw da zárúrli bolıp tabıladı. Kuzatilayotgan zatlar ásirese jaratılıp atırǵan obrazlardı anıq hám ayqın kóz aldına keltiriw qábiletinde kórinetuǵın boladı hám de bul ádebiyatda kóbinese ishten kóriw qábileti dep ataladı.
Kórkem ádebiyatqa baylanıslı qábiletti tekseriw sonı kórsetedi, oqıwshılardıń qábiletleri uqıpsızlarınan, v. P. Yagunkovaning maǵlıwmatları boyınsha aqıl qılıwdıń anıqlıǵı hám yadı menen, jańa original obraz hám syujetlar dúziw degi oylaw kúshi hám oyda sawlelendiriw menen, dóretiwshilik jaǵdaydıń jeńilgine júzege keliwi menen, sóz baylıǵı hám til sezimsi menen parıq etediler. Birparalarında haqıyqatlıqqa oy-pikirli, logikalıq munasábette bolıw ústin tursa, basqalarında obrazlı emosional munasábet ústin bolıp tabıladı, úshinshilerinde bolsa bulardıń hár ikkisi da sáwlelengen bolıp tabıladı. v. P. Yagunkova sinaluvchilarning kórkem ádebiyatqa baylanıslı qábiletin kesellikti anıqlaw qılıwda tómendegi kórsetkishlerdi kriterya jol menende aladı, mısalı a) aqıl etiw hám yaddıń anıqlıǵı ; b) emosional tásirlilik; v) oyda sawlelendiriwdiń kúshi hám janlı tildi sezim qılıw sıyaqlılar.
S. P Kudryavseva izertlewinde dáslepki óspirimdiń kórkem ádebiyatqa baylanıslı qábileti eki tipga ajratıladı, yaǵnıy kórkem ádebiyatqa baylanıslı -sın kózqarastan tip hám kórkem-dóretiwshilik. Birinshi tipda shıǵarmalardı túsinikler tiykarında analiz? ilishning ósińkiligine itibar etiledi. Ekinshi tipda kórkem ádebiyatqa baylanıslı dóretpelerdi oqıw waqtında hám kórkem ádebiyatqa baylanıslı temaǵa bayan jazıwda qızıw, dóretiwshilik jantasıwǵa áhmiyet qaratıladı.
v. A. Kruteskiy matematikalıq qábilet dúzilisine tómendegilerdi kiritedi:
1) Qábilette balalardıń matematikalıq materialdı qabıllaw boyınsha qábiletine matematikalıq ob'ektler, munasábet hám ámellerdi forma holiga keltirip aqıl qılıw matematikalıq materialǵa ayriqsha " jıynama" analitik-sintetik qayta islew qábileti dizimnen ótkeriw kerek
2) Qábiletli oqıwshılardıń pikirlewi tómendegiler menen: a) muǵdarlıq hám keńislikdegi munasábetler, sanlar hám belgiler simvolikasi tarawlarında logikalıq pikirlew qábileti; b) matematikalıq materialdı tez hám keń ulıwmalastıra alıw ; v) matematikalıq oy-pikirler processinde qısqasha intellektual juwmaqlar járdeminde pikirlewge beyimlik; g) pikirlew processleriniń asa maslasıwshı hám jıldamlıǵı ; d) sheshiwde ayqınlıq, ápiwayılıq, rasionallik hám ıqshamlıqqa umtılıw
3) Matematikalıq informaciyanı yadta saqlaw hám taǵı basqa.
Matematikalıq qábilettiń bar ekenin shama etiwge tiykar bolatuǵın sırtqı belgilerdi belgilew múmkin. Avtor shamaınsha bular tómendegiler bolıp tabıladı:
1) oqıwshınıń matematikaǵa tiyisli ashıq -oydin qızıǵıwshılıǵın kórsetiwi, hesh kim májbúr etpesten, óziniń bos waqıtın sarplap, matematika menen ıqlas penen shuǵıllanıwǵa beyimlik;
2) arnawlı bir matematikalıq kónlikpe hám ilmiy tájriybelerdi ádetdegidan kishilew jasda ózlestiriw qábileti;
3) matematikanı ózlestiriw salasında tez jıljıb barıw ;
4) matematikalıq rawajlanıw hám tabıslardıń joqarı dárejesi.
Mámleketimiz psixologı M. G. Davletshin texnikalıq qábilet ústinde izertlew jumısları alıp barǵan jetekshi qánige esaplanadı. Avtor texnikalıq qábilet degende shaxstıń individual psixik qásiyetlerinen dúzilgen sonday ayriqsha birikpelerdi túsinediki, ol shaxstıń texnikalıq iskerlikke jaramlılıq dárejesin hám ol menen tabıslı túrde shuǵıllana alıwın anıqlaydı.
M. G. Davletshin da dástúriy joldan barıp, texnikalıq qábiletlerdi eki sol nomdagi tipga ajratadı hám de jetekshi tayansh qásiyetlerin ózgeriwsiz qaldıradi. Lekin basqalardan ayrıqsha bolıp esaplanıw, bunda jetekshi ayrıqshalıqlar rawajlanǵan texnikalıq pikirlew hám keńislikdegi oyda sawlelendiriwden ibarat esaplanadi. Onıń talqinicha, texnikalıq uqıplı shaxs bolıw ushın ol jaǵdayda a) ámeliy tárepten
sezgir; b) texnikalıq úskenelerdi analiz ete alıw qábileti; v) zatlardı montaj etip bólimlerden pútkil payda eta alıw qábileti bolıwı shárt.
M. G. Davletshin texnikalıq uqıp kórsetkishlerin dástúriy bahalawdı moyinlay otirip (kóz menen shamalaw, keńislikdegi oyda sawlelendiriw, texnikalıq analiz, konstruksiyalaw qábileti) óziniń original jantasıwın islep shıqqan. Texnikalıq qábilet dárejesin kesellikti anıqlaw qılıw ushın tekseriwlerde islep shıǵılǵan eksperimental máselelerdiń toǵızta ceriyasidan paydalanadı.
Keyingi jıllar ishinde Ózbekstan psixologiyasida da qábilet hám uqıp máseleleri boyınsha bir qansha psixologlar jumıs aparıp atırlar. Bul tarawda B. R. Ílayıqov, B. S. Sadıqov, E. G'. G'oziev, v. A. Júzimareva, Z. Nıshanovalarning izertlew jumısları málim bolıp, qábilet, uqıp túsiniklerine óz tariyplerin bergenler.
B. R. Ílayıqovning pikrine qaraǵanda : " Málim bir iskerlikke qızıqmay turıp qábilet haqqında sóylep bolmaydı. hám óz gezeginde hár qanday qábiletli bala ele uqıplı degeni emes. Kóp qırlı hám rawajlanǵan qábiletler uqıplı bala shaxsınıń materiallıq tiykarın quraydı, tek. Kerisinshe, uqıplı bala uqıpsız bolıwı múmkin emes. Bul pikirlerden kórinip turıptı, olda, uqıplı bala sap pikirli, hár túrlı qábiletke hám ulıwma intellektual rawajlanıwǵa tayın turǵan házirjavob, kemde-kem ushraytuǵın jeke ayrıqshalıqlarǵa tolıq bala bolıp tabıladı.
Shaxs iyelewi shárt esaplanǵan iskerlik, ol qale tálim, qale miynet, qale oyın, qale sport bolıwınan qaramastan onıń biliw processlerine, intellektual páziyletlerine, sezimiy-shıdamlılıqlik iskerlik tarawılarına, sensomotor tarawına, xarakterologik qásiyetlerine muayyaan talaplar qóyadı hám olardıń sherikligidegi sa'i-háreketi sebepli tabıslarǵa eriwiladi. Psixologiyalıq maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda, insan daǵı joqarı kórsetkishke erisken sapa qanshellilik ústin turatuǵınlıqqa iye bolmaydıin, ol talaplardı qandırıw múmkinshiligine iye bolmaydı. Ayırım jaǵdaylarda bólek kórinetuǵın bolǵan psixik ózgeshelik (páziylet) iskerliginiń joqarı jemisdorligi hám natiyjeliligin támiyinlew qurbiga iye, ol qábiletlerdi uddalay alatuǵın múmkinshilik menen teppe-teń kúsh-quwat jol menende payda boladı, degen boljaw ózin oqlamaydi. Sol sebepli qábiletler quramalı dúzılıwǵa iye bolǵan psixik sapalar (páziyletler) kompleksi bolıp tabıladı deyiw júdá orınlı bolıp tabıladı.
Qábiletler retinde ámelge asatuǵın psixik páziyletler kompleksiniń dúzilisi ayqın hám bólek iskerlik talabı menen belgilengenlik sebepli hár qaysı túrdegi xızmetler ushın ayriqsha tárzde qoyılıwı áyne haqıyqat bolıp tabıladı. Onıń ushın ayırım mısallardı analiz etip ótemiz.