Tema: Qolda keste tigiw óneri Joba

Kestelengen kiyim-kenshek atamalari. Keste tigiw o’neri-erteden kiyatirg’an qol o’nerinin’ bir tu’ri. Kesteshilik penen hayal-qizlar shug’illang’an. Keste biz benen, teben, iyne menen ha’r tu’rdegi jipek sabaqlardan paydalanip kiyimlerge, hayal-qizlardin’, yer adamlardin’ kiyimlerinin’ jag’alarina, jen’inin’ ushlarina, qaltanin’ awizlarina, ko’yleklerdin’ jag’alarina ha’m eteklerine tigilgen. Keste so’zi parsi-ta’jik tilindegi «kashta» so’zinen fonetikaliq o’zgeriske ushirawi arqali awisqan. Kashta, ka’shta’ (fors-toj. tartpaq, tartip almaq, sizbaq, su’wret sizbaq, kashidan, kashida, kashta- rus. vishivka demekdir). Tu’rkiy tilinde kashta termininin’ tu’rli fonetikaliq variantlari ushirasadi.
Keste tigiw menen shug’illaniwshi adam kesteshi, keste tigiw ka’sibi kesteshilik dep ataladi.
Qaraqalpaqlardin’ keste tigiw o’nerinin’ ajayip u’lgilerinin’ biri-ko’k ko’ylek. Ko’k ko’ylek- ko’k ren’ge boyalg’an bo’zge sari, qizil, jasil ren’li jipek sabaq penen jag’asi, o’n’iri, jen’inin’ ushi, etegi kestelengen ko’ylek. Basqa xaliqlarda ushiraspaydi. Ko’k ko’ylektin’ «kesteli ko’ylek», «boyaq ko’ylek», «halqali ko’ylek» degen atamalari bar. «Ko’k ko’ylek» dep ataliwinin’ sebebi qoyiw ko’k ren’ge boyalg’an bo’zge jipek sabaq penen 24 kestelenip islengen.
Jegde – jipekten kestelenip tigilgen basina bu’rkenip kiyip ju’retug’in jen’li hayal-qizlardin’ kiyimi. Onin’ jen’i uzin bolip, wol qolg’a kiyilmey bir- 26 birine baylanistirip arqag’a taslanadi. Jegdeni qiz-kelinshekler basina jamilg’an. Jegdenin’ materiali ha’m jas wo’zgesheligine qaray aq jegde ha’m qizil jegde dep ataladi. Qizil jegde – qizil jipekten kestelenip tigilgen qiz-kelinshekler kiyetug’in kiyim, «jipek jegde» dept e ataladi. Aq jegde – u’lken jastag’i hayallar kiyetug’in aq bo’zge nag’islar kestelengen kiyim. Jegde baw – ha’rqiyli ren’degi jipek sabaqlardan islenip jegdenin’ jag’asina tag’ilatug’in po’pek.
Beshpent – ko’ylektin’ sirtinan kiyetug’in jen’i bar astarli kiyim. Bul so’z qaraqalpaq tilinde «ba’shpent» tu’rinde de qollaniladi. Bul kiyimdi yer ha’m hayal-qizlar da kiyedi. Hayal-qizlar kiyetug’in beshpentler jen’li ha’m jen’siz bolip bo’linedi. Qaraqalpaq hayal-qizlarinin’ milliy beshpentleri qanday materialdan boliwina qaramastan wonin’ jag’alari, jen’inin’ ushi, qaltalarinin’ awizlari tu’rli nag’islar menen kestelengen boladi.
Kamzol - hayal-qizlardin’ sirtqi kiyimi, siyrek nag’isi boladi.
Jen’siz – jen’i joq kelte jiyekleri, qaltasi kestelengen hayal-qizlardin’ u’stki kiyimi. Misali; U’stinde aq ko’ylek, qara jen’siz qizdin’ shegip wotirg’an kestesi dizesinin’ u’stinde ko’rinip tur. (G.Yesemuratova)
Jag’a – kiyimnin’ joqarg’i jag’indag’i moyindi aylanip turg’an bo’legi, al kesteli jag’a- kestelenip nag’is saling’an jag’a.
Jen’se – ko’ylektin’, tonnin’, shapannin’ jen’ine merekege bararda jalg’aytug’in kesteli kiyim bo’legi. Qizil, qara ushig’adan, ko’kke boyalg’an bo’zden boladi. Ushig’adag’i nag’islar ko’binese o’simlikke yamasa zergerlik buyimlarina usas boladi, al bo’zden nag’islar geometriyaliq figuralarg’a usas boladi. Misali: Men kishkene waqtimda geyde tu’yinshigin aqtarip, la’ttesi shiqqan go’ne-ko’ksilerin, bizlerge a’hmiyeti joq buyimlardi– shayqalta dey me, belbew, jen’ush dey me, jen’se dey me-aw, go’ne shapannin’ jiyegi dey me, a’ytewir toziwi jetken taqiya ma quday-aw, qullasi ha’rqaysisin bir siypap ko’rip, in’ildap otirg’anlari ko’z aldima keledi. (G.Yesemuratova).
Jen’senin’ qollaniliw wornina baylanisli ton jen’se, shapan jen’se degen atamalari bar.
Jen’ush – ko’ylektin’ jen’ine tag’atug’in jen’senin’ kelte tu’ri. Misali: - Sheshe, bizin’ biykeshtin’ jen’ushinin’ bir jeri shala qalip tur.
Oramal – basqa tartatug’in to’rtmu’yeshli materialdan islengen bas kiyim. Qaraqalpaq tilinde «sharshi» degen atamasi da bar. O’zbek tilinde rumol- hayallar bas kiyimi, to’rtmu’yeshlik formasindag’i material ju’n, jip, jipek, sintetik material ha’m t.b. lardan toqiladi.
Oramal so’zi kestelenen buyimlarg’a baylanisli qol woramal, shashaqli oramal tu’rinde qollaniladi.
Shapan – ha'rtu’rli gezlemelerden jiyekleri, qaltalari kestelenip tigilgen hayal- qizlardin’ ha’m yerlerdin’sirtqi kiyimi. Qaraqalpaqlarda shapanlar hayallar ushin da, yerler ushin da bir formada bolip keledi. Burinlari shapanlarg’a wonsha na’is salip kestelenbegen. Ha’ziri da’wirde shapanlardin’ jag’asina, jiyeklerine, qaltalarina nag’islar salinip tigiledi.
Shapanlar materialina, isleniw texnikasina qaray bo’linedi. Qaraqalpaq tilinde shapang’a baylanisli pashshayi shapan, aydilli shapan, qazma maqpal shapan, zer shapan, duwxat shapan, sirma shapan, paxtali shapan atamalari bar.
Shapannin’ bo’lekleri: boy, yetek, jen’, shalg’ay, shabiw, qaptalindag’i kesilgen jeri – jirmash. Misali: Qizdan alisiraqta basinda aq degeleyi jaltirag’an bir jigit qizil mo’r shapaninin’ shalg’ayi jelbirep keste tigip wotirg’an qizg’a na’zerlep adimlap kiyatir.
(G.Yesemuratova).
Belbew – sirtqi kiyim jiynaqli bolip turiwi ushin ha’rqiyli gezlemelerge nag’is salinip kestelengen belge buwatug’in sharshi. Belbewdi yerler de, hayal-qizlar da baylaydi. Belbewdin’ teriden islenip ko’rkem yetip bezelgen tu’ri – qamari, degment belbew dep ataladi. Yekinshi ati- qayis.
JUWMAQ
Qol wo’neri leksikasi’ qarqalpaq tilindegi ka’siplik leksikani’n’ bir bo’legi si’pati’nda so’zlik quramda ayi’ri’qsha wori’ndi’ iyeleydi. Qol wo’neri leksikasi’ ishinde kesteshilik wo’neri qaraqalpaq xalqi’ni’n’ milliy miyrasi’ boli’p, wo’zinin’ uzaq da’wirlik tariyxi’na iye. Qaraqalpaq tilinde kesteshilik wo’neri atamalari’ bir neshe da’wirler dawami’nda qa’liplesti. Woni’n’ rawajlani’w basqi’shi’ qaraqalpaq xalqi’ni’n’ tariyxi’ ha’m materialli’q ma’deniyati’ni’n’ rawajlani’wi’ menen baylani’sli’.
Qaraqalpaq xalqi’ni’n’ kesteshilik wo’neri ha’zirge shekem rawajlani’p wo’zinin’ bay milliy nag’i’s u’lgilerine iyr bolg’anli’g’i’ menen, woni’n’ atamalari’ qaraqalpaq til biliminde arnawli’ izertlew obiekti bolg’an joq. Sonli’qtan a’debiy tilimizdin’ bir qa’lipke tu’siw processinde leksikani’n’ bul tarawi’ boyi’nsha ilimiy izertlew jumi’slari’n ali’p bari’wdi’n’ a’meliy a’hmiyeti u’lken.
Tariyxi’y dereklerge qarag’anda, qaraqalpaq kesteshilik wo’neri yerte da’wirlerden baslap rawajlang’an. Hayal-qi’zlar kiyim-kensheklerge, ha’rqi’yli’ tuti’ni’w buyi’mlari’na kestelep nag’i’s tikken, nag’i’slap kesteler toqi’g’an. Usi’g’an sa’ykes ha’rbir kiyim, buyi’m ha’m wolardag’i’ nag’i’slar wo’z atamalari’na iye bolg’an. Bul atamalardi’ ji’ynap, sol ji’ynalg’an materiallar tiykari’nda ilimiy-izertlew jumi’slari’n ju’rgiziw teoriyali’q ha’m a’meliy a’hmiyetke iye.