Tema: Satıw (realizatsiya) procesiniń esabı

Tema:Satıw (realizatsiya) procesiniń esabı

Joba:

1. 
   Realizatsiya procesin tuwrı shólkemlestiriw
   
2. 
   „Dáwir ǵárejetleri“ schoti
   
3. 
   Kárxana paydası
   

Hár bir xojalıq jurgiziwshi subyekt óziniń iskerliginen kelip shıqqan halda esap siyasatın islep shıǵadı hám ol jaǵdayda ǵárejetlerdi esapqa alıw hám ónim ózine túser bahasın kalkulat qılıw usılın belgileydi. Ǵárejetlerdi esaplaw islep shıǵarıw ǵárejetlerin esapqa alǵan halda birlik bahaların esaplaw ushın tiykar esaplanadı. Hár bir kárxanada óndiristiń ayriqsha qásiyetlerinen kelip shıqqan halda esaplab shıǵılatuǵın tavar birlikleri qabıl etiledi.
Múlkshiliktiń túrli formalarında iskerlik kórsetip atırǵan kárxana hám shólkemlerdiń xojalıq iskerliginde realizatsiya (satıw ) procesi tiykarǵı process esaplanadı, sebebi hár qaysı mal-múlkli islep shıǵarılǵan ónimin satıwdangina dáramat derekyini qáliplestiredi.
Realizatsiya procesin tuwrı shólkemlestiriw, birinshiden, bazar teń salmaqlılıqına óz tásirin ótkerse, ekinshiden, basqa processler iskerliginiń bir normada alıp barılıwın támiyinlew ushın tiykar jaratadı. Bul processda puxtalıq, ónim sapası, talap hám usınıs, baha tiykarǵı faktorlardan esaplanıp, hár bir faktor process iskerligine óz tásirin ótkerip baradı.
Realizatsiya procesiniń taǵı bir ayriqsha ózgesheligi sonda, bul processda ónimdi satıw hám satıp alıw bahaları kórinetuǵın boladı.
Realizatsiya procesi tómendegi schotlarda óz ańlatpasın tabadı :
„mahsulot (jumıs, xızmet) larni satıw“ schoti;
„davr ǵárejetleri“ schoti;
„olinadigan esapbetlar“ schoti;
„foyda hám záleller“ schoti;
„budjetga tólewler boyınsha qarızdarlıq“ schoti.
„Ónim (jumıs, xızmet) larni satıw“ schoti. Ónim (jumıs, xızmet) larni satıw tikkeley islep shıǵarıw kárxanası menen qarıydar shólkem ortasında dúzilgen shártnama tiykarında ámelge asıriladı. Shártnamada hár eki táreptiń minnetlemeleri, sonday-aq, ónimdi jıberiw tártibi, jo'natayotgan ónimdiń muǵdarı, sapası, summası, jıberiw (kúnleri) múddetleri hám esap -kitap forması tárepler ortasında kelisilinedi. Buxgalteriya esabında sotilgan tavar ónimler summası passiv „M ahsulot (jumıs, xızmet) larni satıw“ schotida júritiledi. Bul schotning kredit 7-Buxgalteriya esabı teoriyası tárepinde sotilgan tavar hám ónimlerdiń satıw bahası, depet tárepinde bolsa sotilgan ónimdiń satıp alıw bahası kórsetiledi. Schotning depet tárepinde bolsa sotilgan ónimdi satıp alıw bahası kórsetiledi. Schotning depet hám kredit táreplerindegi sotilgan tavar ónim summası salıstırıwlanganda kredit tárepinde qaldıq qaladı. Bul qaldıq tavar, ónimdi satıwdan alınǵan, yaǵnıy dáramat summasın ańlatadı (kórsetedi).
Dúzilgen shártnamaǵa tiykarlanıp, qarıydarlarǵa jiberilgen tovarlar summasına depet, „Alınatuǵın esapbetlar“ schoti, kredit „Tayın ónim“ yamasa „Tovarlar“ schoti dep buxgalteriya jazıwı beriledi. Qarıydarlarǵa jiberilgen tovarlar ushın pul tolıqnganda depet „Esap -kitap“ schoti, kredit „Sotilgan ónimler ózine túser bahası“ schoti dep buxgalteriya jazıwı beriledi.
Qarıydarlar tárepinen tavar (ónim) bazaǵa qabıl etilgende depet „Tovarlar“ schoti, kredit „Buyım jetkezip beretuǵın hám jalawshılar menen esap -kitaplar“ schoti dep buxgalteriya jazıwı beriledi.
„Dáwir ǵárejetleri“ schoti. Ónimdi satıw, qarıydarǵa jetkiziw menen baylanıslı ǵárejetler dáwir ǵárejetleri (sawdada mámile ǵárejetleri) dep júritiledi.
Dáwir ǵárejetleri buxgalteriya esabında „Dáwir ǵárejetleri“ jıynap -bóliwleytuǵın schotida júritiledi. H isobot dáwirdiń aqırında dáwir ǵárejetleri alınǵan jalpı dáramattan oraladı. Dáwir ǵárejetlerine tavardı qarıydarǵa jetkiziw menen baylanıslı ǵárejetler, yaǵnıy transport, reklama, tiykarǵı qurallardıń tozıwı, mıynet haqı ǵárejetleri kiredi.
Tarmaq ózgeshelikinen kelip shıqqan dáwir ǵárejetleri sawda shólkemlerinde mámile ǵárejetleri dep júritiledi. Sawda daǵı ǵárejetlerdi esabat dáwirinde orawda olardıń tikkeley sotilgan tovarlarǵa tiyisli hám qalǵan tovarlarǵa tiyisli summaların anıqlaw talap etiledi. Sol sebepli, hár aynıń aqırında sotilgan hám qalǵan tovarlarǵa tiyisli ǵárejetlerdi anıqlaw arnawlı esap -kitaptı talap etedi.
Buxgalteriya esabında „D avr ǵárejetleri“ schoti júritiledi. Bul schotning depet tárepinde tavardı satıw hám satıwǵa tayarlaw menen baylanıslı ǵárejetler kórsetiledi.
Mısal.
Xızmetkerlerge may sheshe ushın 70000 swm mıynet haqıhisoblandi.
Xızmetkerlerge esaplanǵan mıynet haqınan 24000 swmijtimoiy qamsızlandırıwǵa ajıratılǵan.
Xızmetkerler mıynet haqınan 18000 swm salıq summalariushlab qolindi.
Mısalimizga tómendegishe buxgalteriya jazıwları beriledi:
Depet „Dáwir ǵárejetleri“ schotining „Miynetke haqto'lash boyınsha ǵárejetleri“ subschoti — 70000 swm, kredit „Miynet haqi boyınsha xızmetkerler menen esapkitoblar“ schoti — 70000 swm.
Depet „Dáwir ǵárejetleri“ schoti — 24000 swm, kredit „Social qamsızlandırıw boyınsha tólewlar“ schoti — 24000 swm.
Depet „Miynet haqi boyınsha xızmetkerler menen esapkitoblar“ schoti — 18000 swm, kredit „Byudjetke tólewler boyınsha qarızdarlıq“ schoti — 18000 swm.
„Alınatuǵın esapbetlar“ schoti. Bul schotda qarıydar hám buyırtpashılar menen tovarlar, tayın ónim, orınlanǵan jumıslar, kórsetilgen xızmetler boyınsha qarızdarları kórsetiledi.
„Payda hám záleller“ schoti. Bul schot tikkeley kárxana finanslıq jaǵdayın kórsetiwshi tiykarlar qatarına kiredi. Jıllıq iskerlik boyınsha kárxananıń payda yamasa zálelin kórsetedi. Kárxana xojalıq iskerligi boyınsha payda yamasa zálel islep shıǵarılǵan ónimdi satıw, orınlanǵan jumıs xızmetlerin sapalı tapsırıw esabına alınǵan dáramatlar jıyındısınan ibarat esaplanadi.
Kárxana boyınsha payda hám záleller jaǵdayına shártnama shártlerin atqarmaslik áqibetinde alınatuǵın yamasa tolıqnǵan járiyma, ústemeler de óz tásirin ótkeredi.
„Payda hám záleller“ schotining kredit tárepinde esabat aqırına bolǵan qaldıq, paydanıń depet tárepindegi qaldıq bolsa záleldi kórsetedi.
Kárxana paydası esabat dáwirdiń aqırına kelip ámeldegi tártipke tiykarlanıp tiyisli tólewler boyınsha belgilengen tártipte bólistiriledi.
Islep shıǵarıw ǵárejetlerin esapqa alıw hám ónim (jumıs, xızmet) dıń
ózine túser bahasın esaplawdıń buyırtpa usılın engiziw esaplaw procesi jáne de joqarı dárejede jetilistiriwuviga xızmet etedi. Bul usıldı engiziwdiń tiykarǵı shárti - tiyisli buyırtpaǵa tiykarlanıp bir bólek alınǵan ónimdi yamasa bul ónimlerdiń toparın ajıratıw múmkinshiligin jaratıw hám islep shıǵarılǵan hár bir ónim yamasa orınlanǵan jumıstıń ortasha emes, bálki jalǵız haldaǵı ózine túser bahası tuwrısında maǵlıwmatlardı alıw múmkinshiligi jaratadı. Bul esap hám kalkulatsiya sistemasınıń usılı qollanılatuǵın islep shıǵarıw túrlerine tiykarlanıp qurılıs obiektleri, samolyot -kemasozlik, qaǵaz, mebel sanaatı, ilimiy-izertlew, konstruktorlıq hám remontlaw jumısları, auditorlik, konsalting xızmetlerin hám soǵan uqsas jalǵız buyırtpa yamasa kishi gruppalar daǵı tovarlardı islep shıǵarıw processleri kiredi. Buyırtpalar boyınsha ǵárejetlerdi ulıwmalastırılǵan esabı bir neshe variantlar boyınsha tómendegiler járdeminde shólkemlestiriledi : qadaǵalaw schyotlari; bólek esaplaw hám shártnama boyınsha ózine túser bahası kalkulatsiyasi. Kárxananıń islep shıǵarıw turmısında ónim ózine túser bahasın esapqa alıw zárúrli áhmiyetke iye boladı, sebebi ózine túser bahası islep shıǵarıw natiyjeliliginiń tiykarǵı kórsetkishlerinen biri hám satıwdı xoshametlentiretuǵın faktor esaplanadı, sebebi ózine túser bahası qansha tómen bolsa, payda da sonsha kóp boladı. Ǵárejet boyınsha islep shıǵarıw ǵárejetleri kólemi esapqa alınadı, bul birlik birligine tuwrı keledi, ǵárejetlerdiń ózi, qaǵıyda jol menende, ǵárejetler elementları menen ulıwmalastırıladı. Óziniń óndirisi bolǵan kárxananıń tiykarǵı waziypası bolǵan ózine túser bahasın tómenletiw ushın ónim ózine túser bahasın esapqa alıwdı optimallastırıw, ǵárejetler orayları boyınsha tiykarǵı islep shıǵarıw ǵárejetleri esabın sistemalastırıw, buxgalteriya esabı ushın eń uyqas usıldı tańlaw kerek. Óndiristiń ózi hám ǵárejetlerdi esaplaw metodologiyasi. Joybarlaw hám buxgalteriya esabına óndiristiń múmkin bolǵan eń tómen bahasına sáykes keletuǵın shárt-shárayatlardı proektlestiriw hám olardı ámelge asırıwǵa háreket qılıw yamasa hesh bolmaǵanda olarǵa tiykarǵı islep shıǵarıw dárejesi hám basqa sharayatlar múmkinshilik beretuǵın dárejede jaqınlasıw múmkin. Bunday sharayatlardı joybarlaw ushın siz háreket etiwińiz kerek bolǵan baha bahasına ideal dárejede sáykes keletuǵın joybarlastırılǵan kórsetkishlerdi esaplaw ushın ónim óndiristegi tiykarǵı ǵárejetlerdi analiz qılıw ámelge asıriladı. Atap ótiw kerek, Universal Accounting System programmalıq támiynatı tiykarǵı ónim islep shıǵarıw ózine túser bahası esabın tabıslı avtomatlastıradı hám buxgalteriya esabına qosımsha túrde ónim ózine túser bahasınıń tómenlewi menen tiykarǵı óndiristiń nátiyjeli kórsetkishlerin joybarlaw quralların usınıs etedi; real ǵárejetlerdiń esaplanǵan hám joybarlastırılǵan ǵárejetlerden chetlanishlarini analiz etedi, anıqlanǵan kelispewshiliklerdiń sebeplerin kórsetip beredi hám olardan qutılıw jolin usınıs etedi, yaǵnıy haqıyqat hám joba ortasında jetilisken uyqaslıqqa erisiwge járdem beredi.
Tiykarǵı islep shıǵarıw paydanı qáliplestiriwdiń tiykarǵı dáregi esaplanadı, sol sebepli eń joqarı dáramatqa ıseniw ushın onıń ónimi eń tómen bahaǵa ıyelewi kerek. Bólek esaplaw - basqarıw hám finanslıq esapta esabatlardı bólek ashıw kózleytuǵın esap sisteması bolıp, bul halda ǵárejetler schyotlariga finanslıq mámileler haqqında jazıwlar etińmeydi. Bul variant jazıwlardı esaptıń eki túrinde tákirarlawdı názerde tutadı. Shártnama boyınsha ózine túser bahası kalkulatsiyasi- islep shıǵarılıwı uzaq siklli bolǵan iri buyımlardı esapqa alıw hám kalkulatsiya qılıw sisteması esaplanadı. Óndiriwshine etilgen jumıslar ushın basqıshlar boyınsha aralıq tólewler shártnamada názerde tutılǵan tólewler summası buyırtpashı akt menen tastıyıqlanǵan realizatsiya etilgen jumıslar ma`nisi menen anıqlanadı. Tólewlerdiń kelip túsiwine qaray usı dáwir ushın payda esaplaw ushın realizatsiya etilgen ónim ózine túser bahasına kiritiliwi kerek bolǵan ǵárejetler anıqlanadı. Bulmanda waqtı ótpegen ǵárejetlerdiń muǵdarı, yaǵnıy tamamlanmagan hám buyırtpashına tapsırilmagan islerdiń ózine túser bahası anıqlanadı. Shártnama boyınsha kalkulatsiya sisteması qollanılǵanda bul sistema ushın ornatılǵan principlerge ámel qılıw usınıs etiledi, yaǵnıy : shártnama orınlanıwınıń erte dáwirlerinde paydanı esaplamaslik- bul dáramat hám ǵárejetlerdi bahalawdıń tómen isenimliligi;ziyrak bolıw - esabat dáwirinde anıqlanǵan záleller sol dáwirde realizatsiya etilgen islerdiń ózine túser bahasına kiritiliwi kerek. eger záleller kútiletuǵın bolsa, ol jaǵdayda olardıń summası realizatsiya etilgen ónimdiń ózine túser bahasına záleller múmkinshiligı anıqlanǵannan keyin kiritiledi. Mısalı, demalıs summaların tólew menen baylanıslı jumısshılar demalısı hám qosımshalardı tólew ushın rezerv jaratıladı. 35-85% átirapında orınlanǵan shártnamaǵa ketken ádewir ǵárejetlerge ziyrek bolıw kerek. Esabat sánesine bolǵan payda tómendegi formula menen esaplanadı. Sonday etip, ózine túser bahasın buyırtpa boyınsha esaplaw hám kalkulatsiya qılıw sisteması tómendegishe:
sarp etiwler haqqındaǵı maǵlıwmatlar ónimdiń túrlerine yamasa tayın ónimdiń bólek ceriyalariga ótkeriw, ǵárejetler kóleminiń aralıq waqıtta emes hár bir pıtken gruppa (partiya ) boyınsha ózgeriwi, bas kitapda depet qaldıg'ida tamamlanmagan óndiristiń kólemi kórsetiletuǵın " Tiykarǵı islep shıǵarıw" esabattı júrgiziw menen xarakterlenedi.
Xojalıqtı júrgiziwdiń natiyjeliligin asırıw mámleket ekonomikalıq rawajlanıwınıń hár qanday basqıshında tiykarǵı hám zárúrli másele esaplanadı. Bul basqarıwdıń normativ sistemasın milliy xojalıq tarmaqları dárejesinde hám bir subyekt ramkasında qóllawdı zárúrli etip qóyadı. Ǵárejetlerdi basqarıwdıń normativ sisteması ózi menen joybarlaw, normalastırıw, materiallardı óndiriske beriw, ishki sezimobot dúziw, ónim ózine túser bahasın kalkulatsiya qılıw, ǵárejetlerdiń norması tiykarında ekonomikalıq analiz hám qadaǵalawdı ámelge asıriw boyınsha emlewlerdiń jıynamini sáwlelendiredi. Shetke shıǵıwlar basqarıwdıń sızıqlı personali tárepinen basqarıwdıń hár bir dárejesinde ózine túser bahasınıń qáliplesiw procesine operativ aralasıw maqsetinde alıp barıladı Kalkulatsiya qılıw ǵárejetlerdiń normaına tiykarlanadı, normadan shıǵıp ketiwler olardıń payda bolıwı boyınsha buxgalteriya esabınıń schyotlarida islep shıǵarıw nátiyjesiniń kóbeyiwi yamasa azayıwı retinde kórsetiledi. Óndiriske bolǵan ǵárejetlerdi hám ónimdiń ózine túser bahasın kalkulatsiya qılıwdı esabın normativ usılı basqalardan kóbirek ǵárejetlerdi basqarıwdı normativ sistemasınıń talaplarına juwap beredi. Óziniń universal ózgesheligi sebepli ol xalıq xojalıǵınıń hámme tarmaqlarına qollanıw etiwge usınıs etilgen. Normativ basqarıw esabına normativ joybarlaw hám óndiriske bolǵan ǵárejetlerdiń sisteması retinde qaraw qabıl etilgen. Bul sistemanıń tiykarǵı elementleri: ónimdiń islep shıǵarıw múddetlerin, onıń quramı hám sapasın normalastırıw ; tutınıw, materiallıq, miynet hám finanslıq resursların, sonıń menen birge islep shıǵarıw quralların jumsaw hám isletiwdiń normativ tıykarlanıwı ;
Norma hám normalastırıwtirishlar tiykarında ekonomikalıq nátiyjelililikti joybarlaw, esaplaw hám bahalaw esaplanadı. Birinshi element tuwrıdan-tuwrı pútkil subyekt, tiykarǵı islep shıǵarıw sexları boyınsha hám brigadalarning islep shıǵarıw tapsırmaların esapqa alǵan halda ónim islep shıǵarıwdı kólemli, kalendar hám nomenklaturali joybarlaw menen baylanıslı. Sistemanıń ekinshi elementi islep shıǵarıw bólindileriniń materiallıq hám miynet resursları menen támiyinlengenligin esaplaw ushın, jumsaw normaları bolǵan material hám miynetke aqsha tólew normaların isletiwdi esaplaw ushın birden-bir normativ tıykardıń bar ekenligin názerde tutadı. Óz gezeginde islep shıǵarıwdı kólemli, kalendar hám nomenklaturali joybarlaw tutınıwdı miynetti normalastırıw menen baylanıslı islep shıǵarıw quralların normativ tiykarlashsiz múmkin emes.
Sonday etip, sistemanıń eki elementi de islep shıǵarıwdı tayarlawdıń konstruktorlıq, texnologiya, shólkemlestirilgen hám ekonomikalıq basqıshların óz ishine aladı. Olar shıǵarıwǵa joybarlastırılǵan ónim nomenklaturasi menen sheklengen, miynettiń sırtqı hám subyektning ishki kooperatsiyasına tiykarlanǵan. Bul jaǵday óndiristiń tábiyiy tiykarın quram etiwshi joybarlaw hám esaptıń ústinligi haqqındaǵı juwmaqtı taǵı bir ret aytıp otedi. Hár Bir subyektda ǵárejetlerdi esapqa alıwdıń usılın tańlaw bul subyektning tarmaq ózgeshelikinen kelip shıqqan halda ámelge asıriladı.
Lekin ulıwma usınıs retinde bul ǵárejetlerdi esapqa alıwdıń normativ esabın shólkemlestiriwdiń ush túrin ajıratıw múmkin. Bul tártipte buxgalteriya esabında materiallıq bahalıqlardıń háreketi belgilengen normalar boyınsha bahalanishi shártidan kelip shıǵıladı. Bul iskerlik processinde anıqlanǵan shetke shıǵıwlar ámelge asıw jaǵdayında jıynalıp barıladı hám esabat dáwirdiń aqırında norma daǵı ǵárejetlerdiń kólemine qosıladı. Esap beriw ayınıń aqırındaǵı tamamlanmagan óndiristiń normativ ózine túser bahası óndiriske sarplanǵan ǵárejetlerdiń norma daǵı kólemi menen islep shıǵarılǵan tayın ónimlerdiń normativ ózine túser bahasınıń parqı kórinisinde anıqlanadı. Nátiyjede ay dawamında yamasa basqa esabat dáwirinde esapqa alınbaǵan shetke shıǵıw summası esabat dáwirdiń aqırındaoxiridagi óndiristiń ma`nisinde qosıladı. Ekinshi usıl. Tiykarǵı ǵárejetler boyınsha tastıyıqlanǵan normalarǵa ámel qılıw ústinen kúndelik qadaǵalawdı ornatıwdı názerde tutadı. Esabat dáwiri dawamında normadan shetke shıǵıw boyınsha alınǵan maǵlıwmatlar buxgalteriya
esabınıń tiyisli registrlarida ulıwmalastırilmaydi hám schyotlarda belgilengenler etińmeydi. Tastıyıqlanǵan normalardan shetke shıǵıw summası bahalanǵan tayın ónimdiń kólemine sarplanǵan haqıyqıy ǵárejetler menen bul ónim ushın sarıplanıwı kerek bolǵan normativ ǵárejetlerdi salıstırıwlaw jolı menen birdey ónimlerdiń hár bir toparı boyınsha anıqlanadı. Bul jaǵdayda tamamlanmagan óndiristiń ma`nisi óndiriste yarım fabrikatlar háreketiniń balansı boyınsha natura kórsetkishlerinen kelip shıqqan halda normativ ózine túser bahası boyınsha bahalanadı, yamasa bolmasa islep shıǵarıw bólindilerindegi tamamlanmagan islep shıǵarıwdı xatlab esapqa alıw tiykarında bahalanadı.

Paydalanılǵan ádebiyatlar

1. O'razov K. B. Bo'galteriya esabı hám audit. Oqıw qóllanba. Oqıw qóllanba.-T.: Oqıtıwshı, 2004,
2. Zavalishina I. A.. Nalogi : teoriya i praktika.- T.: “Mir ekonomiki i prava”,
2004. 169 bet.
3. Zaynalov J. Salıqlar hám salıqqa tartıw.- Samarqand: SKI kitapxanası, 2002.-41-62
betlar.
4. Izrailov B. I. Buxgalteriya esabı hám analizi: máseleler hám olardıń sheshimleri.
Monografiya.-T.:Ózbekstan, 2006.
5. O'razov K. B., vahidov S. B. Basqa tarmaqlarda buxgalteriya esabınıń
qásiyetleri. Sabaqlıq.-T.: " Ádebiyat baspai" MChJ, 2011.
http://fayllar. org