Tema: Shan`araqliq o'mir texnologiyasi Reje

Tema: Shan`araqliq o'mir texnologiyasi
Reje:

1. Kirisiw

2. Tiykarǵı bo'lim

2.1 Shan'araq ma'nawiyati haqqinda tu'sinigi

2.2 Jas a'wlad ta'rbiyasinda shan'araq ma'nawiyati orni

2.3 Shan'araqta percent ta'rbiyasi ha'm a'dep-ikramliliq qa'diriyatlari

3. Juwmaqlawshi bo'lim

4. Paydalanilg'an a'debiyatlar

Kirisiw
Shańaraq tuwisqan ag'ayinshilik (neke arqalı ) yamasa birge jasaw arqalı baylanısqan adamlardan ibarat ijtimoiy gruppa bolıp tabıladı. Kóp jámiyetlerde shańaraq balalar socializaciyasi ushın tiykarǵı institut waziypasin o'teydi.Antropologlar shan'araqlardi matrilokal (ana jáne onıń balaları ), er-hayal (balaları bolsa, nuklear shańaraq deyilad) hám qan-aǵayın (nuklear shańaraq hám qayın ata -qayın ene birge jasawshı ) tiplerga ajıratadı.
Shańaraq — neke yamasa tuwısqanlıqqa tiykarlanǵan kishi gruppa. Onıń aǵzaları ruwzıgeriniń birligi, óz-ara járdemi hám ruwxıy juwapkerligi menen bir-birine baylanisqan. Shańaraqtıń eń zárúrli social waziypalari — insan dawam ettiriwden, balalardı tárbiyalawdan, shańaraq aǵzalarınıń turmıs sharayatın hám bos waqıtın nátiyjeli uyushtirishdan ibarat esaplanadi. Shańaraqqa tiyisli munasábetler salıstırǵanda ǵárezsiz hádiyse sanalsada, jámiyettegi ámeldegi social, ekonomikalıq, ideologiyalıq munasábetler menen belgilenedi hám olar tásirinde ózgerip baradı. Soǵan muwapıq, hár bir jámiyet ózgerip uyqas shańaraq tipini, shańaraqqa tiyisli munasábetlerdi ornatadı.
Shańaraq jámiyet tariyxında a'zelden ámeldegi bolmaǵan. Baslanıwiy jámáát basqarıw princpısınıń birinshi basqıshında, kisiler topar -topar bolıp jasap atırǵan dáwirde jınıslar arasındaǵı munasábetler arnawlı bir tártip-qaǵıydaǵa iye bolmay, topar daǵı barlıq er adamlar hám hayallar bir-birlerine ulıwma er-hayal esaplanǵan. Tariyxıy rawajlanıw processinde jınıslıq munasábetler az-azdan arnawlı bir tártipke solina baslandı. Daslep ata-ana menen perzentler, keyininen ájaǵa -úke hám apa -qarındaslar arasındaǵı jınıslıq munasábetler qadaǵan etnip gruppalı shańaraq payda bolǵan. Lekin, bul shańaraqlarda ele er-hayal nekesi turaqlı bólek xojalıqqa iye bolmaǵan. Bul dáwirde tábiy faktor óz wazıypasın tamamladı, yaǵnıy jınıslıq munasábetler sheńberinden qanqarin-doshlar esaptan tısqarı etildi, jınıslıq munasábetler tek bir er adam hám bir hayal munasábetine aylandı (taǵı qarang: Patriarxal shańaraq, Poliandriya, Poligamiya, Poliginiya).
Social islep shıǵarıw — sharbashılıq hám dıyxanchilikning rawajlanıwı menen er adamlar miynetiniń qadri asdı, mah-sulot óndiriste úlesi arttı, sonlıqtan, olardıń social poziciyasi de tupten ózgerdi. Ámeldegi qaǵıyda tártipler — perzentlerdiń onagagina tiyisli bolıwı, ana múlkine miyrasxor sanawı er adamlardıń jańa poziciyasine qarsı kelip qaldı. Nátiyjede áke xuquqiga tiykarlanǵan patriarxal shańaraq payda boldı. Sonday etip, házirgi individual shańaraqtıń ótken zamandoshi — monogam shańaraq payda bolǵan (qarang: Monogamiya).
Shańaraq xalıqtıń, jámiettiiń turmısı, turmısına tiyisli úrp-ádetlerdi ózinde sınaqtan ótkeredi. Jaqsıların óz qushaǵında saqlap -abaylap keleshek áwladlarǵa jetkeredi. Shańaraq óz perzentlerin tárbiyalap, olarǵa ulıwma insanıylıq qádiriyatlardı sıńırıw menen olarǵa baslanǵısh social jónelis beredi. Óz perzentlerin úlken aǵımǵa — jámiyetke qosıw menen bolsa Shańaraq jámiyet baǵdarı, ekonomikası, mádeniyatı hám bilimin de belgilewge óz tásirin kórsetedi. Sol sebepli de shıǵısda shańaraq áyyemgi-áyyemginen múqaddes qo'rg'on esaplanıp kelingen. Atap aytqanda, ózbek shańaraqlarınıń serildizlik, serbutoqlik qásiyetleri házir de saqlanıp turıptı. Ózbeklerde shańaraqlardıń arnawlı bir turmıs tárizi qáliplesip turmıslıq tájiriybe arttırıp barıwı, qolaylı hám sarishta ruwzıger tutıwı, perzentlerdi ádepli, ruwxıy jetik bolıp jetilisiwinde ǵarrılar, ata-ananıń roli úlken. ózbek shańaraqları ózleriniń bekkemligi, saran-lágen-sarishtaligi, balajonligi, aǵayın -xanalaslıq sabaqların húrmet etiwi, miyir-aqıbetli hám basqa qádiriyatları menen ajralıp turadı (qarang Shańaraq tárbiyası ).
Ózbekstannıń mámleket ǵárezsizligi sebepli xalqımızdıń ázeliy milliy úrp-ádet hám dástúrleri qaytaldan tiklena baslandı, bul úrp-ádetler shańaraqtı bekkemlewde zárúrli orın iyeleydi. Ózbekstan húkimeti shańaraq máselelerine mámleket siyasatı dárejesinde atqarılıwı kerek bolǵan ústin turatuǵın wazıypa retinde qaraydı. Ózbekstan Respublikası Konstituciyasiniń 63-statyasına kóre, shańaraq jámiettiiń tiykarǵı buwını esaplanadı, ol jámiyet xdmda mámleket tárepinen qáwipsizlikte bolıw huqıqına iye. Analıq hám balalıqtı qorǵaw boyınsha basqa nızamlı hújjetler de qabıl etilip, ámeliy ilajlar belgilengen. Atap aytqanda, " Kem támiyinlengen shańaraqlardı social qorǵaw ilajları tuwrısında" 1994-jıl 22 avgustda párman shıǵarılıp, mútáj shańaraqlarǵa materiallıq hám ruwxıy járdem beriwdiń kólemi keńeytirildi. Shańaraqtı jámiettiiń gúlleniw tabılıwıdash tutqan ornı hám qatnasıwın jáne de asırıw, shańaraqlardıń huqıqıy, social, ekonomikalıq, ruwxıy -etikalıq máplerin hám párawanlıǵın jaqsılawdı mámleket tárepinen qollap-quwatlawdı kúsheytiw hám de izbe-iz támiyinlew maqsetinde Ózbekstan Respublikası Prezidenta 1998-jıldı " Shańaraq jılı" dep járiyaladı. Soǵan tiykarınan, shańaraq máplerin támiyinlew boyınshaamalga asırilatuǵın ilajlar tuwrı -sida mámleket programması islep shıǵıldı. Ózbekstan Respublikası Hayal-qızlar komiteti janında Respublika " Shańaraq" ilimiyamaliy orayı dúzildi. Shańaraqlıq turmıs máselelerin huqıqıy tártipke salıwǵa arnalǵan Ózbekstan Respublikasınıń Shańaraq kodeksi qabıl etilgen.

Shan'araq ma'nawiyati haqqinda tu'sinigi
Shańaraq ne? Bul sóz qanday leksikalogiyaliq mánislerge iye? Tiykarı qaysı tilge tiyisli? Shańaraq tiykarı arabsha “bala-shaǵalı, niyozmand” mánislerin ańlatıwshı “oil” sózinen shıqqanlıǵı “ Farhangi tili tájiki”da belgilengen. Shan`araq-Watan timsali. Nege degende, shan`araq ha`m watan tu`sinikleribir-birine tig`iz baylanisli. Watan tuyg`isi shan`araqtan, ana bawirinan baslanadi. Watan bolsa ja`miyettin` social-ruwxiy buwini esaplanadi. Shan`araqtag`I ortaliq insannin` o`zine ta`n ma`nawiyatin, du`nyaqarasin, oy-pikirin ha`m isenimin qa`liplestiriwinde a`hmiyetli factor. Insan qa`lbi ha`m sanasindag`I en` taza, pa`k tuyg`ilari, o`mirdegi da`slepki tu`sinik ha`m ko`z-qaraslari shan`araqta qa`liplesedi.
Xalqimizda insannin` qanday ekenligi, onin` o`zin tutiwi, ta`rbiyasi, minez-qulqi shan`arag`ina bolg`an mu`na`sebeti menen bahalanadi. Bul bolsa onin` ja`miyette o`z ornin tabiwinda a`hmiyetli orin tutadi. Shan`araqta jazilmag`an sonday nizam-qag`iydalar bar, olar neshe a`sirler dawaminda ata-babalarimizdan a`wladtan-a`wladqa o`tip kiyatir.
Shańaraq hár bir xalıqtıń, millettiń, dawam etiw waqtin saqlawshı, milliy qádiriyatlardıń rawajlanıwın támiyinleytuǵın ruwxıy hám fizikalıq bárkámal áwladtı dúnyaǵa keltirip tárbiyalaytuǵın múqaddes mákan bolıp tabıladı. Bul mákan jámiyet dep atalatug'in ullı bir mákannıń tiykarın quraydı. Jámiyettiiń, mámlekettiń párawanlıǵı, gu'llep-jasnawı shan'araq bekkemligine baylanıslı. Sol sebepten de mámleketimizde ámelge asırılıp atırǵan túpkilikli reformalar mazmunında shańaraq máplerin huqıqıy, sociallıq-ekonomikalıq ruwxıy tárepten qorǵawdi támiyinlew máselelerine ayiriqsha itibar berilip atır. Sonıń menen birge, hár tárepleme bárkámal áwladtı tárbiyalawda shańaraq hám jámiyettiiń juwapkerligi basqıshpa-basqısh a'melge asırılıp atır. Shańaraqtı múqaddes biliw jáne onıń bekkemligi ushın gúresiw xalqımızdıń qan-qanına sińip ketken. Prezidentimiz so'zi menen aytqanda áwladlar dawam etiwin támiyinleytuǵın ruwxıylıq qorg'ani bolǵan shańaraqtı bekkemlew búgingi kúnde bárshemizdiń tiykarǵı wazıypamız ha'mi insaniy minnetimiz esaplanadı. Sol sebepli mámleketimizde barlıq iygilikli jumıslar áwele shańaraqlardı bekkemlew hám jas a`wladtin` jarıq keleshegin támiyinlew maqsetinde ámelge asırılıp atır. Sebebi, shańaraq saw-salamat eken, jámiyet bekkem, jámiyet bekkem eken, mámleket turaqlı bolıp tabıladı. Múqaddes áyyemgi milliy úrp-ádetlerimiz hám dástúrlerimizdi jetkinshek sanasına sin'diriwde, olardı fizikaliq jaqtan bárkámal, aqiliy ta'repten jetik, mehir-aqıbetli insanlar etip tárbiyalawda shańaraq ortalıǵı zárúrli orın iyelep kelgen.
Shańaraqtı bekkemlew dúnya dárejesine kóterilgen máselelerden biri bolıp tabıladı. Shańaraqlar tatiwlig`i hám bekkemligine erisiw maqsetinde Birlesken Milletler Shólkemi Bas Assambleyası 1993-yil 20-sentyabrdegi jıynalısında 15-madni hár jılı “Xalıq aralıq shańaraq kúni” retinde bayramlaw haqqinda qarar qabılladı. Sol ku`nnen baslap dunyada, atap aytqanda jurtımızda da Xalıq aralıq shańaraq kúni keń bayramlap kelinedi. Ótken jıllar dawamında jurtımızda shańaraq túsinigi, onıń mazmun-mánisi ja`miyette tutqan ornı máselelerine ayiriqsha itibar qaratılıp, barlıq huqıqıy tiykarlar jaratılǵanın atap ótiw kerek. Ásirese, hayallar hám balalar máplerin qorǵaw boyınsha salmaqlı jumıslar ámelge asırıldı. Konstituciyamızdıń 14-babinda “Shańaraq jámiyettiiń tiykarǵı buwını ekenligi, jámiyet hám mámleket qáwipsizliginde bolıwı belgilep qoyılǵan. Shańaraq kodeksi hám basqa nızamlarda jas hám kóp balalı hayallardı jumısqa qabıllawda jeńillikler belgilengen. Jańa shańaraq qurıp atırǵan jaslardıń medicinalıq kórikten ótip atırǵanı hámiledar hayallar balalardı biypul medicinalıq xızmetten paydalanip atirg`anlig`i shańaraqta salamat turmıs tárizin qáliplestiriwge xizmet etip atır. Shańaraqtıń bekkemligi ushın hayal da, er adam da birdey juwapker bolıp tabıladı. Sol orında mámleketimiz birinshi Prezidenti Islam Karimovtin` to`mendegi so`zlerin atap ótiw kerek: “Shańaraqqa tiyisli tárbiya máselesinde qa`tege jol qoymaw ushın áwele hár qaysı shańaraqtaǵı ruwxıy ortaliqti óz-ara húrmet, a`dep-ikramliliq, insaniy munasábetler tiykarında qurıw maqsetke muwapiq bolar edi.