Tema: Suw resurslarin basqariw túrlerin aniqlaw Joba: Kirisiw

1. Suw resurslarin basqarıw túsinigi.
Kóbinshe suw resurslarin basqarıw - bul suwdı múmkinshilik dárejesinde kerekli waqıtta hám kerekli muǵdarda kerekli noqatqa jetkiziwden ibarat degen ápiwayı túsinikke dus kelemiz. Sol sebepli suw xojaliģi shólkemleriniń wazıypaları, ózleriniń joqarı shólkemleri yamasa sheriklerinen kóbirek suw hámde óz qarawlarindaģi imaratlar hám shtatlardı ustap turıw ushın daramad óndiriw, kanallar hám inoatlarini óz ıqtıyarlarındaǵı suw qarıydarları hám suwdan paydalanıwshılarǵa suw beriwdi támiyinleytuǵın jumıs tártiplerin támiyinlewdenģana ibarat degen tar túsinikler de ushırasıp turadı.
Biraq, joqarıda keltirilgen sırtqı hám ishki faktorlar tásirlerinde dúnyada qáliplesip atırǵan tendensiyalardi inabatqa alatuǵın bolsaq házirgi, dáwirdegi suw resurslarin basqarıw talay quramalı process bolıp tabıladı. Sonday etip suw resurslarin basqarıwdıń maqseti zamanagóy talqinda neden ibarat?
Suw resurslarin basqarıw - tábiyaat hám jámiyettiń zárúrli sapadaǵı hám muǵdardaǵı suwǵa bolģan mútajliklerin turaqlı tárzde, barlıq waqıt dáwirleri (operativ, jıllıq, kóp jıllıq hám perspektivalı) boyinsha támiyinlewi kerek. Basqasha etip aytqanda suw resurslarin basqarıw suw resursları hám suwǵa bolģan talaplar ortasindaģi turaqlı teń salmaqlılıqtı támiyinlewden ibarat esaplanadi.
Usı teń salmaqlılıq júzeki qaraǵanda júdá jón hám tereńrek qaraǵanda júdá quramalı boliwi múmkin. Bul quramalı sistemada tómendegilerdi ayrıqsha ajıratıp atap ótiw múmkin:
• tábiyiy suw resursları (jawinlar, jer ústi hám jer astı suwi aǵısları), hámde insaniyattıń atropogen tásirleri astında payda boliwshi qaytarda suwi. Usı resurslar ıqlımnıń ózgerisleri áqibetleri tásirinde ózgeriwleri múmkin;
• ekonomika tarmaqlarınıń suwǵa bolģan (olardıń qaytpas suw tutınıwın esapqa alǵan jaǵdaydaǵı) talapları;
• ekologiyalıq sharayat hám talaplar;
• social ortalıq hám ekonomikalıq rawajlanıw;
• hám aqırında eń áhmiyetli strukturalıq bólim bolģan - siyasiy ortalıq.
Sol menen birge tómendegilerdi názerde tutıw kerek:
• ámeldegi suw resursları olardıń tutınıwı menen uyqas kelmeydi;
• túrli qarıydarlardıń suw tutınıwı múddetleri túrlishe bolip, bir birge uyqas kelmeydi (mısalı suwģariw hám energetika; rekreatsiya hám balıqshılıq hám b.);
• suw sapasınıń jamanlasıwı. Usı jaǵday ámelde jámiyet ushın ámeldegi taza suw resurslariniń muǵdarın keskin azaytadı.
Eń áhmiyetlisi sonda, suw resursların basqarıwda bólek ózine tán resurs bolip, olardıń ózgeshelikleri suwǵa bolatuģin hár qanday tásirler yamasa ondaǵı ózgeriwlerdi barlıq ózara baylanisli bolģan ortalıqlar hám tarawlarǵa waqıtlar hám mákanda tarqalıwina alıp keledi.
Álbette, siyasiy, social hám ekologiyalıq ortalıqlar, basqarıwda aldın qollanip kelingen suwǵa bolģan talap tuwrisindaģi dekleratsiyalar hámde suw resursların basqarıw hám tarqatıwdı shólkemlestiriwdiń qattı rejimine salıstırǵanda barlıq suw resursların qosıw, olardıń qáliplesiw sharayatların jaqsılaw hám bir waqıttıń ózinde suwǵa bolģan talaplardı basqarıw múmkinshiliklerin keńeytiwde úlken rol oynaydi.
Suw resursları sistemasındaǵı quramalı ózara baylanislardiń barlıq tárepleri ózara baylanisliqda kórilsa máseleler salıstırǵanda jeńillew sheshiledi. Sol sebepli hár bir mámleket sheńberinde suw resurslarin basqarıw menen baylanisli háreketlerdi muwapıqlastırıw, birlestiriw hám baylanistiriw boyinsha zárúriyat tuwiladi. Insan hám tábiyaat ortasindaģi ayırmashılıqtıń aldın alıw ushın tómendegi jumıslar ámelge asırılıwı zárúr.
Atap aytqanda:
− jaǵdaydı, trendlar hám potensialdı bahalaw ushın:

• 
  maǵlıwmatlar hám olardıń analizi
  

− resurslar hám mútajliklerdi boljaw ushın:

• 
  maǵlıwmatlar hám olardıń analizi
  

− suw resursları maxsuldorliginiń potensial texnikalıq dárejesine erisiw boyinsha ilajlardı joybarlaw boyinsha:
− texnikalıq baza;

• 
  texnikalıq sheshimler
  
• 
  finanslıq resurslar
  

− basqarıwdı shólkemlestirilgen ámelge asırıw boyinsha

• 
  xuquqiy baza
  
• 
  potensial shólkemlestirilgen strukturalar
  
• 
  suw ushın tólew sisteması, resurslar
  
• 
  suwdiń pataslanıwı
  
• 
  suw qarıydarlarınıń qatnasıwı
  
• 
  suwdı puxta isletiwden materiallıq mápdarlıq
  

Ulıwma usı barlıq háreketler mámleket organı tárepinen mámleket kóleminde hám háwiz dárejesinde barlıq gidrografikalıq birlikler sheńberinde muwapıqlashtiriliwi kerek. Naǵız usinday sistema Ispaniyada (1926 jıldan), Fransiyada, Gollandiyada hám dúnyanıń basqa qatar rawajlanǵan mámleketlerinde bar. Bunday sistema 1926 jıldan Oraylıq Aziyada Zarafshon dáryası háwzesinde de bar edi. Biraq keyingi dáwirde usı sistema ózgertirilip, aqir aqıbet basqarıw túri wálayat sistemasına aylantırılǵan edi.