Tema: Teris emes bútin sanlar arifmetikasın oqıtıw metodikası

4. Oqıwshılarda natural san túsinigin qáliplestiriw.
Oqıwshılarǵa sanaw úyretilgennen keyin sol sanlardı jazba túrde ańlatıw buyırıladı. Sanaw nátiyjesinde payda bolǵan sanlardı hám bul sanlardıń cifrlar járdemindegi jazılıwın natural sanlar dep ataw úyretiledi.
Natural san túsinigin kóplik túsinigi menen baylanıstırıp túsindiriw zárúr. Hár qanday kóplikte onı payda etiwshi elementler qansha degen soraw qoyılǵanda biz kóplik elementlerin sanaw jolı menen juwap beremiz. 1,2,3,… sanlar menen ańlatıladı. Bul sanlardıń hár birin natural san dep qabıl etilgenligi úyretiledi. Máselen, 4 sanın túsindirip atırǵanda, stol, stullardıń 4 ayaǵı, úydiń 4 tárepi, mashinanıń 4 dóńgelegi, 4 swm, qoydıń 4 ayaǵı h.t.b. bulardıń barlıǵı birdey klassqa tiyisli kóplikler bolıp, bulardı 4 natural sanı menen belgilew qabıl etilgen.
Natural sanlar qatarın payda etiw ushın dáslep bir elementi bar kóplikti bir menen xarakterleymiz.
Sonnan bir natural sanı payda boladı. Máselen, 1 sanaq shóbin alamız. 1 sanaq shóbine jáne 1 shópti qossaq, 2 natural sanı payda boladı. 2 shópke jáne 1 shópti qossaq, 3 natural sanı payda boladı h.t.b. Solay etip 1,2,3,4,… natural sanlar qatarı payda etiledi.
10 ishindegi sanlardı teris emes bolǵannan keyin, 10 nan úlken bolǵan sanlardı nomerlewge ótiledi, jańa túsinik hám jańa sannıń jazıwın kiritiwge tuwra keledi. Máselen, on bir (11), on eki (12)…lerdi túsindiriwde bir onlıq hám bir birlik, bir onlıq hám eki birlik,…ten ibarat dep túsindiriledi. Endi olar 2 cifr menen 100 ge shekemgi sanlardı jazıwdı úyrenedi. Eki xanalı 12 hám 21 sanlarında 1 hám 2 cifrlarınıń orınlarına qarap olardıń mánisleri ózgeriwi túsindiriledi. 12=10+2, 21=20+1 de peki xanalı sanlardı onlıq hám birliklerdiń qosındısı kórinisinde jaza alsa, olar onlıq hám birlik xanalardıń mánisi, jazıwı, onlıq sanaq sistemasınıń mazmunın túsinip aladı.
Eki xanalı sanlardı nomerlewdi uzınlıq birlikleri dm hám sm menen baylanıstırıp túsindiriwdiń abzallıqları bar. Máselen, 2 onlıq hám 3 birlik 23 birlikke teń bolıwın túsindiriwde 2dm 3sm = 23sm sıyaqlı mısallardan orınlı paydalanıw múmkin. Klasstan klassqa ótip barǵan sayın júzlik hám 3 xanalı sanlardı nomerlew, 3 xana menen jazılıwdı hám hár bir sannıń 1,10,100 lerden ibarat bolıwın túsindirip, olardı da xanalar qosındısı kórinisinde jazıwdı mısallarda túsindiriledi.
Máselen, 523=500+20+3=5júz+2on+3birlik
Bunı shamalar menen baylanıstırıp túsindirse de boladı.
Máselen, 523sm=5m 2dm 3sm=500sm+20sm+3sm
Solay etip, oqıwshılar natural sanlar qatarın payda etkennen keyin, bul qatardıń tómendegi qásiyetlerge iye ekenligine isenim payda etedi.
Bir natural san, birden aldın keletuǵın hesh qanday natural san joq.
Hár qanday natural sanǵa birdi qosıw menen sol natural sannan keyin keletuǵın natural san payda boladı.
Natural sanlar qatarınıń eń kishisi bir, eń úlkeni joq.