Tema: Tiykarsiz bayliq arttiriw aqibetinde ju’zege keliwshi minnetlemeler rejе kirisiw II. Tiykarģi bolim

Tiykarsiz arttırılǵan baylıqtıń ma`nisin tólew

Tiykarsiz alınǵan yamasa tejab qalınǵan mal-mu’lkti túp jaǵdayında qaytarıwdıń múmkinshiligi bolmaǵan táǵdirde, qolǵa kiritiwshi jábirleniwshine bul buyım-múlktiń qolǵa kirgiziw waqtı daǵı haqıyqıy ma`nisin tólewi, sonıń menen birge eger qolǵa kiritiwshi arttırılǵan baylıqtıń tiykarsizligin bilgeninen keyin tezlik penen onıń ma`nisin tólemegen bolsa, buyım-múlk ma`nisiniń keyingi ózgeriwi sebepli kórilgen záleldi tólewi kerek.

Iyelep alıw niyetisiz ózgediń buyım-múlkinen yamasa ózgediń xızmetlerinen waqtınsha tiykarsiz paydalanǵan shaxsjabrlanuvchiga bunday paydalanıw nátiyjesinde tejalgan zattı paydalanıw pıtken waqıtta hám sol orında ámeldegi baha boyınsha tólewi kerek.
Bul túsindirme bernip atırǵan statyada tiykarsiz arttırılǵan baylıqtı túp xolicha qaytarıwdı ılajı bolmaǵan qallarda onıń ma`nisin tólew qásiyetleri belgilep qoyılǵan.
Tiykarsiz alınǵan yamasa tejab qalınǵan mal-mu’lkti túp xolicha, natura formasında qaytarıwdıń múmkinshiligi bolmaǵan táǵdirde (bul orında múmkinshiliktiń joq ekenligi qolǵa kiritiwshiniń xatti háreketleri menen baylanıslı bolmay engib bolmaydı kúsh tásiri, úshinshi adamlardıń háreketleri nátiyjesi bolıwı xam múmkin — PKnin’ 331-m. 1-q.), qolǵa kiritiwshi jábirleniwshine:
a) bul mal-mu’lkti qolǵa kirgiziw waqtı daǵı xaqiqiy ma`nisin tólewi kerek;
b) sonıń menen birge, eger qolǵa kiritiwshi arttırılǵan baylıqtıń tiykarsizligin bilgeninen keyin darxol onıń ma`nisin tólemegen bolsa, buyım-múlk ma`nisiniń keyingi ózgeriwi (bunday ózgerisler ádetde táreplerdiń háreketleri menen baylanıslı bolmaǵan túrde bazar daǵı baha sortoning ózgeriwi hám pulning qadrsizlanishi menen baylanıslı ulıwma processler sebepli júz beredi) sebepli kórilgen záleldi orawı kerek. Bul norma mazmunınan kórinip turıptı, olda, qolǵa kiritiwshi tiykarsiz boyiganligini bilgen waqıttan baslap darxol mal-mu’lkti qaytarıw yamasa ma`nisin oraw ilajların kóriw kerek. Bunı xar qanday tárzde keshiktirishning unamsız aqıbetleri qolǵa kiritiwshi moynında boladı. Nızam normasındaǵı bunday kórsetpe qolǵa kirituvchini mal-mu’lkti jábirleniwshine qaytarıw boyınsha aktiv háreketke odaydı hám sonday eken, huqıqbuzarlikni aldın alıw hám puqaralıq normal mámilesin qayta tiklewdi támiyinlewge xızmet etedi.
Bul túsindirme bernip atırǵan statyatıń 2-bólegi óz-ara stilistik áhmiyetke iye. Birinshiden, ol jaǵdayda tiykarsiz bayıwdan kelip shıǵıs minnetlemelerdi ámel qılıw tarawine anıqlıq kiritiledi. Ekinshiden, qosımsha túrde bahalardı anıqlaw kriteryaları ashıp beriledi. Iyelep alıw niyetisiz ózgediń buyım-múlkinen yamasa ózgediń xızmetlerinen waqtınsha tiykarsiz paydalanǵan shaxsjabrlanuvchiga bunday paydalanıw nátiyjesinde tejalgan zattı paydalanıw pıtken waqıtta hám sol orında ámeldegi baha boyınsha tólewi kerek (PKnin’ 356 -m. 4-q. de belgilengen tártipte). Mısalı, PKnin’ 881-m.ga kóre amanat saqlawshı ózine tapsırılǵan buyımlardan júk tapsırıwshınıń razılıǵısız paydalanıwǵa, sonıń menen birge, úshinshi shaxslarǵa odan paydalanıw múmkinshiligin beriwge xaqli emes. Egerde saqlawshı buǵan qarsı túrde saqlawǵa tapsırılǵan buyımlardan paydalansa, jábirleniwshine bunıń nátiyjesinde tejalgan zattı qaytarıwǵa májbúr.
Bul túsindirme bernip atırǵan statyatıń 2-bólegin ózgeni xızmetinen paydalanǵanlik ushın juwapkerlikti qóllaw subsidiar xarakter kásip etedi hám tiykarsiz tejovchi (xızmetten paydalanıwshına ) shártnama boyınsha yamasa ózgediń manfatini gózlep tapsırmasız háreket qılıw boyınsha juwapkerlikti júklew múmkin bolmaǵan xolatlar sheńberinde sheklenedi.
Ekenin aytıw kerek, ámeldegi PKnin’ 182-statyası talabına kóre múlk huqıqınıń payda bolıw tiykarları miynet iskerligi; buyım-múlkten paydalanıw salasındaǵı isbilermenlik hám basqa xojalıq iskerligi sıyaqlı tiykarlarınan ibarat esaplanadı. Fizikalıq yamasa yuridikalıq shaxs nızamshılıqta belgilengen bul tiykarlarǵa kóre mulkka iyelik huqıqın alǵan. Lekin waqıt ótkennen keyin bul tiykarlar sud tártibinde biykar etilgen táǵdirde, onıń egallovchisi tiykarsiz arttırılǵan baylıq subyekti hám alınǵan múlk bolsa tiykarsiz arttırılǵan baylıq esaplanadı.

Tiykarsiz arttırılǵan baylıq baylanıslı munasábetler qanday tártiplestiriledi?

Tiykarsiz arttırılǵan baylıqtı iyesine qaytarıw barlıq mámleketlikler nızamchiligida belgilengen norma esaplanadı. Máselege ataq beriw ushın normalardı salıstırıwlap bahalaw maqsetinde bul taypa daǵı munasábetler hám olardı tártipke salıw boyınsha Rossiya Federatsiyasi hám de Kazaxstan Respublikası FKlarining temaǵa tiyisli huqıqıy normaları menen qısqasha tanısıp shıǵamız.

Rossiya Federatsiyasi FK 314-statyası talabına kóre tiykarsiz baylıq onıń nızamlı iyesine baylıq alınǵanı málim bolǵan kúnden keyin 7 kúnlik múddette qaytarılıwı zárúr. Rossiya PKnin’ 1102-statyası tiykarsiz baylıq asırǵan shaxs moynına onı iyesine qaytarıw minnetlemein júkleydi.
Kazaxstan Respublikası FKda belgilengen normalarǵa muwapıq múlk yamasa fond basqa shaxs esabınan alınǵan, onıń huqıqıy hasası bolmaǵan jáne onıń alıwshısında múlk yamasa fondga iyelik qılıw kózkóreki ámelge asırilmagan jaǵdaylarda alınǵan bolsa, tiykarsiz arttırılǵan baylıq, dep tán alıw etiledi.
Ózbekstan Respublikasınıń ámeldegi FKsi 1023-1030 -statyaları “Tiykarsiz baylıq arttırıw áqibetinde kelip shıǵıs minnetlemeler” menen baylanıslı puqaralıq munasábetlerin tártipke salıwǵa arnalǵan. PKnin’ 1023-statyası tiykarsiz arttırılǵan baylıqtı alǵan shaxsqa baylıqtı (múlk ma`nisin ) jábirleniwshine qaytarıp beriwi minnetlemein júkleydi. Bul talap tiykarsiz baylıq arttırıw onı qolǵa kiritiwshi tárepinen, baylıq arttırıw jábirleniwshi, úshinshi shaxslar turpayı nátiyjesi bolǵanlıǵı yamasa olardıń shıdamlılıǵıden tısqarı júz bergenliginen qaramastan baylıqtı iyesine qaytarıwdı názerde tutadı.
Usınıń menen birge puqaralıq nızamchiligida tiykarsiz arttırılǵan baylıq qanday jaǵdaylarda onıń iyesine qaytarılmasligi múmkinligi de belgilep qoyılǵan. Ózbekstan Respublikası PKnin’ 1030 -statyası talabına kóre tómendegi jaǵdaylar tiykarsiz arttırılǵan baylıqlar onıń iyesine qaytarılmaydı : orinlaw múddeti to'lgunga shekem minnetlemeni orınlaw maydanınan tapsırılǵan buyım-múlk, eger minnetlemede basqasha hal názerde taza bolsa ; dawa múddeti ótkeninen keyin minnetlemeni orınlaw maydanınan tapsırılǵan buyım-múlk;mıynet haqı hám oǵan teńlestirilgen tólewler, pensiyalar, pensiyalar, stipendiyalar, turmıs yamasa sog'liqqa jetkizilgen ziyantabanı, alimentlar hám puqaraǵa turmıs keshirim quralı retinde berilgen basqa pul qarjları, onıń tárepinen hújdansızlik etilmegende hám esap -kitapda qáteler bolmaǵanda ;ámeldegi bolmaǵan minnetlemeni orınlaw ushın berilgen pul summaları hám basqa buyım-múlk, eger qolǵa kiritiwshi mal-mu’lkti qaytarıwdı talap qılıp atırǵan shaxstıń minnetleme joq ekenligin bilgenligin yoxud mal-mu’lkti qayırqomlıq maqsetlerinde bergenligindeni tastıyıqlasa.
Tap sol sıyaqlı Rossiya Federatsiyasi hám Kazaxstan Respublikası puqaralıq nızam hújjetlerinde de tiykarsiz arttırılǵan baylıqtı qaytalanbaytuǵın túrleri hám shártleri belgilep qoyılǵan.
Munasábet:
Minnetleme túsinigine Rossiya Federatsiyasi (307-m.) hám Kazaxstan Respublikası (268-m.) FKlarida tómendegi mazmundagi derlik birdey “Minnetleme —bir shaxs (qarızdar ) basqa shaxs (kreditor) paydasına arnawlı bir háreketti ámelge asırıwǵa, mısalı : mal-mu’lkti tapsırıw, jumıstı orınlaw, xızmetler kórsetiw, pul tólew hám taǵı basqa yamasa arnawlı bir háreketden ózin tiyishga májbúr boladı, kreditor bolsa - qarızdardan óziniń minnetlemelerin orınlawdı talap qılıw huqıqına ega”, degen tariypni beredi.
Jańa tahrirdagi Ózbekstan Respublikası Puqaralıq Kodeksi joybarında minnetleme túsinigin tariypi analizi, birinshiden puqaralıq -huqıqıy munasábeti áhmiyetin tolıq ańǵarıwǵa xizmet etiwinen dárek beredi.
Ekinshiden, minnetleme munasábetleri tárepleri bolǵan kreditor hám qarızdar túsinikleri mazmunı hám de olar tárepinen orınlanıwı zárúr bolǵan háreket yamasa hárekecizlik quramın anıq ańlatıwǵa qaratılǵan jetilisken huqıqıy termindi belgilep berip atır.
Bul tariypda minnetlemeler boyınsha ámelge asırilatuǵın háreketler sistemasında keltirilgen “pul tólew” sóz dizbegi tar mánisti ańlatadı. Bul sóz dizbegi itibar beretuǵın bolsaq, Rossiya hám Kazaxstan FKda berilgen tariyplerde de qollanılǵan.
Biraq kreditor tárepinen orınlanǵan jumıs, kórsetilgen xızmet hám jetkezip berilgen ónim ushın, qarızdar kreditorning ónimi (jumıs, xızmeti) ushın tólewdi tek pul tólew usılınan tısqarı, nızamshılıqta ámeldegi bolǵan pulsiz tártipte ámelge asırilatuǵın esap -kitap qılıw usılları menen de ámelge asırılıwı múmkin.
Mısalı, kreditor hám qarızdar ortasındaǵı minnetlemeni orınlaw sud sheshimine tiykarlanıp qarızdardıń buyım-múlkine qaratılıwı múmkin. Minnetleme túsinigine beriletuǵın tariypda “pul tólew” gápiniń qollanılıwı áqibetinde nızam hújjetleri menen esap -kitap qılıw ushın ruxsat etilgen basqa tólew túrlerinen minnetlemeni orınlaw ushın paydalanıwdı sheklep qóyadı.
Usınıń sebepinen pikirimizcha, minnetleme túsinigine Ózbekstan Respublikasınıń jańa tahrirdagi FKda usınılıp atırǵan tariypdagi “pul tólew” gápin “esap -kitap qılıw” mazmundagi gáp menen ózgertiw maqsetke muwapıq, dep esaplaymiz. Bul usınıstı qabıl etiliwi nátiyjesinde tariypdagi minnetlemeni orınlaw boyınsha ámelge asırilatuǵın háreketler mazmunı anıqlasadı hám joqarıda belgilengen jaǵdaylardı aldı alınadı.