Tema: Tárbiya social hadiyse hám pedagogikalıq process ekenligi. Joba

Tema: Tárbiya social hadiyse hám pedagogikalıq process ekenligi.


Joba:
1. Tárbiya-jámiyet rawajlanıwı, kámalınıń qásiyetı ekenligi.
2. Tárbiyanıń kúshi, qásiyetı, tárbiyalanģanliqdiń ullı jemısı, haqqında shıǵıs oqımıslıları, ullı pedagog ilimpazlardıń pikirleri.
3. Tárbiya nizamlıqları hám qaǵıydaları.
Házirgi dáwirde hár tárepleme rawajlanģan kámal insandı tárbiyalaw maksad hám wazıypaları ruwxıy baylıqtı, etikalıq páklik, fizikalıq jetiliskenlikti ozida sáwlelengen social aktiv kisilerdi tárbiyalawdı talap etedi.
Ǵárezsiz Ozbekiston milliy mektepte jaslardı kámal insan etip qáliplestiriw az ishine tómendagilarni aladı:
1. Joqarı intellektual mádeniyat, maman dóretiwshilik miynet ete alıw qábileti.
2. Shaxstıń social jetikligi.
3. Aktiv ómiriy jal tutıw.
4. Ruwxıy pazıyletke iye bolish.
5. Joqarı dárejeli estetik mádeniyat.
6. Jetilisken fizikalıq kámalatga erisiw.
Hár qanday process arnawlı bir nátiyjege erisiwge qaratılǵan nızamlı hám izbe-iz háreketler kompleksinen ibarat baladı. Tárbiya procesi nátiyjesi hár tárepleme hám uyqas kámal tapqan, jańa ǵárezsiz ozbekiston gúlleniwin támiyinleytuǵın kámal insandı qáliplestiriwden ibarat. Bul process óz-ara bolib, uyushtirish, basshılıq hám tárbiyalaniwshiniń aktivligin talap etedi.

Bul processda oqıtıwshı jetekshi-sebebi ol tárbiya maksadlarini ámelge asırıw faqturini islep shıǵadı, tárbiya formaları, metod hám usılların tıyanaqlı tárzde tańlap aladı hám tadbik etedi.

Tárbiya mánisi-arnawlı bir waqıya rawajlanıwınıń tiykarǵı belgileri hám tendensiyalarini belgileytuǵın tereń baylanıslardı, ishki munasábetlerin sáwlelendiredi.
1. Shaxs tárbiyanıń nızamlı nátiyjesi retinde pútin janzattan ibarat. Tárbiya processinde balanıń ózligi ayırım -ayırım emes, pútin kompleks formasında rawajlanadı. Bala oqib rawajlanıp barǵan sayın tárbiya fazifalari quramalılasıp, tereńlesip, tabakalashib baradı.
2. Tárbiya komponentleri ozaro baylanısda bolib, maksad, wazıypa, tárbiya mazmunı, formaları hám metodları mushtaraqligi menen qáliplestiriliwi kerek.
3. Tárbiya procesi ob'yektiv túrde intellektual, etikalıq, miynet, estetik hám dene tárbiyası birligin, oquvchilarning sanasın, qulıq- atvori hám iskerligi birligin, tárbiya procesin shólkemlestiriwdiń individual, gruppalı hám ǵalabalıq formaları qasıb aparıwın támiyinleytuǵın pedagogikalıq sistemanı payda etiwdi jáne bul sistemanıń ámel etiwin talap etedi.
4. Tárbiya procesi shaxstıń sotsial qádirli wazıypaların qáliplestiriwge, onıń dúnyaǵa -jámiyet, adamlar hám oziga salıstırǵanda munasábeti sheńberin payda etiwge hám keńeytiwge qaratılǵan bolıp tabıladı.
5. Tárbiya kop faktorlıq xarakter iye. Bala shaxsı qáliplesiwinde mektep, shańaraq, jámiyetshilik, máhelle, sotsial ortalıq hám túrli jaǵdaylar túrme-túr, tikkeley hám tikkeley bolmaǵan tasir korsatadi. /Balanı hámme zat tárbiyalaydi/.
6. Tárbiya uzaq dawam etetuǵın hám úzliksiz process bolib, kisiniń omiri aqırıǵa shekem dawam etedi.
7. Tárbiya procesi nátiyjeleri ádetde birdey bolmaydi. Bul zat kopgina sebeplerge, oquvchilarning individual -tipalogik ayırmashılıqlarına, olardıń ruwxıy tájiriybesine, jeke pozitsiyasiga baylanıslı.
8. Tárbiya oz-ozini tárbiyalaw, qayta tárbiyalaw menen qasıb alıp barıladı.
Tárbiya kúsh, xosiyati haqqındaǵı shıǵıs ullı ilimpazlarınıń pedagogikalıq qarawları úlken áhmiyetke iye boladı. Ekenin aytıw kerek, Farobiy, Ibn Sino, Beruniy, Al Xorezmiy hám basqalardıń ideyalri hám de pedagogikalıq qarawları social pedagogikalıq pikir rawajlanıwınıń dúnyalıq procesine kop tárepten tásir korsatadi.
Tálim-tárbiya haqqındaǵı tálim birinshi jazba maǵlıwmat bolǵan «Avesto» den tartıp “Quranı Saqıy”, Ádislerde, Kaykovusning «Qobusnoma» sida, K. Sheroziyning «Qalila hám Qapırıqna», Qaǵıydaulkning «Sayoxatnoma», M. Qashgariyning «Toplamu sózligi- turk», Y. X. Xojibning «Qutadg'u bilik», A. Yugnakiyning «Xibbat ul-xaqoyiq», A. Navaiydıń «Maxbub ul-qulb», A. Avloniyning «Gulikton yamasa etika» dóretpelerinde aldıńǵı pedagogikalıq ideyalar kórsetilgen, tárbiya kúshi, xosiyati ullılanıp dóretpelerinde ilmga tárbiya arqalı, jaqsı pazıyletlerge iye tárbiya arqalı eriwiladi deydi. «Aflotun nizamlıqların mánisi» hám basqa dóretpelerinde jetkinshek bilim hám mádeniyatqa erisiwde insan tárbiyası, shaxs kámalıge bólek itibar beredi. Farobiy pedagogikalıq qarawlarda insannıń barlıq etikalıq múmkinshiliklerin baxıt saodatqa erisiwde birden-bir maqset mıywesi deydi.
Abu Ali Ibn Sino (980-1037) balalardıń keleshegi haqqında tuwılmastán aldın g'amxorlik qılıw kerek, dáslepki jaslıgınan baslap oǵan rostgoylik, juwapkerlik, mehribanlıq sıyaqlı pazıyletlerdi, yahshilik, insaniylik sezimin sıńırıw zárúr ekenligin aytadı. Ibn Sino tárbiyada social ortalıqtı úlken tásirin bólek uqtirib otadi. Ibn Sino az tárbiya sistemasın jaratadı. Bunda ádep, medicina, astranomiya, filosofiya, logikalıq, tábiyattanıwlıq, til hám grammatika, musulman nızamshılıǵı sıyaqlı bilim tarawları kiritilgen edi. Ol tárbiya procesi etikalıq, fizikalıq, intellektual, estetik, miynet (ónerge orgatish) tárbiyanıń bir pútkilligin quraydı dep korsatadi.
Imom Al-Buxoriy (809 -869 ): «Bir ul-anayin», «Ata-ananı húrmetlash», «Al-ádep al-mufrat», «Ádep eń jaqsı ǵáziyneleri», ádisler, «Al- jome' As-Saxix».
Imom At-Termiziy: «Sunnan», atlı xadislar kompleksi «Kitap ashshqil an-nabaviyya», «Payǵambarlardıń Etika, ádep hám sayru sulliklar haqqında kitap».
Abu Rayxon Beruniydiń (973-1048) pedagogikalıq ijodida insan jáne onıń baxıt saodatı, tálim-tárbiyası, kámalǵa jetken bas wazıypa bolib, ol tárbiya maqseti, wazıypaları hám roli, jetkinshektiń rawajlanıwı haqqındaǵı pikirlerin shın mániste adamgershilik tiykarında rawajlantırǵan. Biliw hám tárbiyanıń tábiyaatqa uyqaslıq akidakini Beruniydiń hámme dóretpelerinde baqlaw múmkin. «Áyyemgi Xalıqlardan qalǵan esteliklar», «Indiya», «Geodeziya». «Minerologiya», «Munajjimlik kórkem onerine baslanǵısh túsinikler» sıyaqlı dóretpelerinde pedagogika hám psixologiya boyicha zárúrli maǵlıwmatlar berilgen.
Y. X. Xojib «Qutadg'u bilik», «Saodatqa jallawshı bilim» shıǵarmasında tálim-tárbiya, ruwxıy kámalǵa jetkenge erisiw jalları, etika odobga tiyisli qımbatlı pikirlerdi bildirgen.
Burxonuddin. Z «Oquvchiga tálim yolida qollanba» shıǵarmasında tálim hám tárbiya máselelerine úlken itibar qaratǵan. Sonıń menen birge A. Yugnakiy «Xiybat-ul-haqoyiq», shıǵarmasında insan shaxsı ruwxıy kámalati, tárbiyanıń social mánisi tog'risida pikir júrgizedi.
Ullı shıǵıs oyshılı A. Navaiy (1441-1501) az dóretpelerinde bala tárbiyası jáne onı shaxs retinde qáliplesiwge úlken áhmiyet bergen. Onıń «Maxbub ul-qulub» shıǵarması úsh bólekten ibarat bolib, 1-bólim siyasiy gruppa kásip-kárlerdi jámiyette tutqan orni kórsetilgen. 2-bólim etikalıq tárbiya, ádep, saqıylıq, sadıqlıq sıyaqlı pazıyletlerdiń mánisin sharapatlılaydı, oqituvchi gúrrińler, naqıllar hám xikmatli kozlar orin alǵan. A. Navaiy bilimdi, tálim-tárbiyanı «hayot-chirog'i» dep tariyplaydi.
M. Ogaxiy (1809 -1874) az shıǵarmasında kámal insan shaxsın qáliplestiriw ushın jaslıgınan ılım, kásip-xunar iyelewi kerek ekenligi aytıp otedi. ılım-bilim insan ruwxıy kámalatida hám jámiyet rawajlanıwda kúshli qural dep esaplaydı. Ogaxiyning «Bog'», «Báhár», «Gul», «Saxro» ǵázzellerinde shaxstıń nafosat tárbiyasına úlken itibar beredi.
Sonday etip orta Aziyalıq oqımıslılar tárbiya procesiniń mánisin ilimiy tiykarlab bermakalar da, lekin empirik túrde onıń kúshi, xosiyati insanlar turmıs daǵı áhmiyetin korsatib beriwge urınganlar.
Bala átirap daǵı haqıyqatlıq menen hár túrli munasábetlerge kirisiwedi. Bunı tárbiya processinde esapqa alıw kerek baladı. Bul xolat tárbiya procesine puqtalıq, joshqinlik, ozgaruvchanlik kásip etedi.
Tárbiya processtiń dialektikasi onıń qarama-qarsılıqlı ekenliginde kórinetuǵın baladı. Bul qarama-qarsılıq oquvchilarga qoyilgan talaplar menen olardıń tayarlıq, rawajlanıw dárejesi ortasidagi qarama-qarsılıqtı sheshiwge qaratılǵan bolıp tabıladı. Tárbiya procesi háreketlentiretuǵın kúshi bolǵan qarama-qarsılıq ishki hám sırtqı baladı, iddiyatlar:
1. Balanıń real múmkinshilikleri menen jámiyet tárepinen onıń qulıq atvoriga, iskerligine koyiladigan talaplar ortasida.
2. Balanıń pozitsiyasi menen onıń múmkinshilikleri ortasidagi qarama-qarsılıq.
3. Mektep oquvchiqining emleri menen onıń múmkinshilikleri ortasidagi qarama-qarsılıqlar.
4. Insannıń shaxs retinde jetilisiwindegi tiykarǵı dereklerden biri talaplar menen olardı qandırıw usılları ortasidagi qarama-qarsılıq.
Shaxs qarama-qarsılıqların jónge salıw eta barıp, az rawajlanıwında joqarılap baradı, jańa iskerlik, quramalı wazıypalardı sheshiwge, iskerlik hám minez-qulıqtıń quramalılaw usılın iyelewge tayın túrli iskerlikti payda etedi.
Tárbiya principleri tómendegilerden ibarat :
1. Ideologiklik, ruwxıylılıq.
2. Shaxstı jámáátte hám jámáát arqalı tárbiyalaw.
3. Tárbiyalaniwshiler shaxsına qoyiladigan talaplar hám xurmat birligi.
4. Tárbiyanıń turmıs, miynet, jámiyet korilishi ámeliyatı menen baylanıslılıǵı.
5. Tárbiyalıq tásirdiń izbe-izligi, evolyuciyalıqlıǵı, dawamılıǵı, sistemaliligi, pútinligi hám úzliksizligi.
6. Tárbiya oquvchilarning jas hám individual qásiyetlerin esapqa alıw.
Tárbiya nizamlıqları degende pedagogikalıq xodisa hám process ortasidagi baylanıslardı túsinemiz. Tárbiya nizamlıqları tómendegilerden ibarat:
1-nizamlıq. Tárbiyanıń insannıń arnawlı turmıslıq iskerligi retindegi social ortalıqtıń ob'yektiv hám sub'yektiv faktorlarınıń kompleksi ekenligi. Tárbiya -bul: 1. materiallıq baylıqtı jaratıwdı jaratıw usılı. 2. Siyasiy sistema. 3. Jámiyettegi xukmron ideologiya. 4. Jámiettiiń sotsial sisteması. 5. Jámiyet aǵzalarınıń ruwxıy mádeniyatı menen bekkem bog'lis bolǵan xodisalar.
2-nizamlıq. Tárbiya hám shaxs rawajlanıwınıń birligi hám ozaro baylanısı. Tárbiya hám rawajlanıw dialestis ozaro baylanıs daǵı process bolıp tabıladı.
Tárbiya sapası menen shaxs rawajlanıwınıń ortasida bekkem baylanıs bar. Az gezeginde tárbiya mazmunı, forma hám metodları shaxstıń rawajlanǵanlıq dárejesine baylanıslı.
3-nızam. Tárbiyalaniwshilerdiń social paydalı iskerligi qansha maqsetke muwapıq tashkil etilse, oqituvchi menen baylanıs tog'ri tashkil etilse, tárbiya procesi sonshalıq nátiyjeli baladı. Sonday eken, tárbiya procesi eki tiykarǵı faktorlardıń ozaro baylanıslılıǵına baylanıslı:
1. Mámile.
2. Iskerlik (aǵıw iskerligi, oyin iskerligi, miynet iskerligi, estetik iskerlik.)
4-nizamlıq. Tárbiyalaniwshi aktiv iskerligi menen tárbiyalıq tásir ortasidagi nızamlı baylanıs bar ekenligi. Pedagoglardıń balalarǵa tárbiyalıq tásir olardıń aktiv iskerligin shólkemlestiriwdi, baylanıs, intellektuallıq, emotsional hám shıdamlılıqlik sapalardı qáliplestiriwdi názerde tutadı.