Tema: Turaqli elektr maydaninda hàreketleniwshi zaryaddiñ traektоriyasi Jobasi: Kirisiw

Elektr sıyımlıg’ı. O’tkizgishke berilgen elektr zaryadı usı o’tkizgishtiń ishinde elektr maydanınıń kernewligi nolge teń bolatug’ınday bolıp onıń betinde tarqaladı. Eger zaryadlang’an o’tkizgishke ja’ne de bazı bir mug’dardag’ı elektr zaryadları beriletug’ın bolsa, onda bul zaryad ta o’tkizgishtiń betinde o’tkizgishtiń ishindegi barlıq noqatlarında elektr maydanı nolge teń bolatug’ınday bolıp tarqaladı. Usı jag’day tiykarında o’tkizgishtiń potentsialı og’an berilgen zaryadtıń mug’darına tuwrı proportsional degen juwmaq shıg’aramız. Haqıykatında da zaryad mug’darınıń bazı bir shamag’a ko’beytiliwi o’tkizgishtiń a’tirapındag’ı noqatlardag’ı elektr maydanınıń kerewliginiń de tap sonday shamag’a o’siwin ju’zege keltiredi. Usıg’an sa’ykes birlik zaryadtı sheksizlikten usı o’tkizgishke alıp kelgende islengen jumıs – potentsial da tap sonday shamag’a artadı. Solay etip o’tkizgish ushın (a’lbette basqa o’tkizgishlerden u’lken qashıqlıqlarda jaylasqan o’tkizgish na’zerde tutılmaqta):
𝑞 = 𝐶𝜑. ⁽⁴³⁾
Juwmaq.
Potentsial menen zaryad mug’darı arasındag’ı proportsionallıq koeffitsienti 𝐶 o’tkizgishtiń elektr sıyımlıg’ı (qısqa tu’rde tek sıyımlıg’ı) dep ataladı. (43)-ańlatpadan ekenligine iye bolamız. Solay etip o’tkizgishtiń sıyımlıg’ı dep onıń potentsialın bir birlikke arttıratug’ın zaryadtıń mug’darın tu’sinedi ekenbiz. Vakuumde 𝐶 koeffitsientiniń ma’nisi o’tkizgishtiń tek o’lshemleri menen formasınan g’ana g’a’rezli boladı. Sonlıqtan (44)-formula menen anıqlang’an sıyımlıqtı basqa denelerden ayırıp alıng’an o’tkizgishtiń sıyımlıg’ı dep ataymız. Al bir tekli dielektrikte jaylasqan radiusı 𝑟 ge teń shardıń sıyımlıg’ı 𝜑 = 𝑞/s𝑟 shamasına teń boladı, sonlıqtan

𝐶 = s𝑟. (45)

Bul ańlatpada s arqalı dielektriktiń dielektrlik sińirgishligi belgilengen. Sıyımlıqtıń birligi retinde 1 Kl zaryad berilgende potentsialı 1 V ke o’zgeretug’ın o’tkizgishtiń sıymlıg’ı qabıl etilgen. Sıyımlıqtıń usınday birligi farada dep ataladı. Gauss sistemasında o’tkizgish shardıń sıymlıg’ı 𝐶 = s𝑅 tu’rine iye. Bul formuladag’ı s o’lshem birligi joq shama bolganlıqtan sıyımlıq uzınlıqtıń birligindey birlikke iye (sm). usıg’an baylanıslı sıyımlıq birligi retinde vakuumde jaylasqan radiusı 1 sm bolg’an dep ataladi. Kondensatorlar dep atalatug’ın du’zilislerdiń tiykarında o’tkizgishlerdiń basqa deneler menen jaqınlasqanda sıyımlıg’ınıń artıw fakti jatadı. A’dette kondensator dep bir birinen ajıratılgan (izolyatsiyalang’an) eki o’tkizgishke aytamız. Sol o’tkizgishlerdiń formasına baylanıslı shar ta’rizli, tegis ha’m basqa da kondensatorlardıń bolıwı mu’mkin (20- su’wret).

20-su’wret. Shar ta’rizli ha’m tegis kondensatordıń su’wretleniwi.

Kondensatordı payda etiwshi o’tkizgishlerdi kondensatordıń astarları dep ataydı. Arasında bir tekli elektr maydanın payda etiw ushın astarlardı arnawlı formag’a iye etip sog’adı. 8-su’wrette tegis kondensatordıń elektr maydanı, al 14-su’wrette tegis kondensatordıń ishindegi elektr maydanınıń kondensatordıń zaryadlang’an eki astarı payda etken maydanlardıń qosındısına teń bolatug’ınlıg’ı ko’rsetilgen edi.