Tema: Áyyemgi Rimniń tariyxına kirisiw. Áyyemgi Italiya. Joba

6.Rim patshaliq dáwirinde (B.e.sh. 753-510 jillar). Latsiyaniń áyyemgi qalalarinan biri bolǵan Rim Tibr dáryasi orta aǵiminda Etruriyadan qublada jaylasqan edi. Basqa latin qalalari siyaqli Rim bir nesha kishi uriw qórǵanlariniń birlesiwi menen payda boldi.
B.e.sh. VIII ásirde eń áyyemgi qalalari Lavrent, Lanuviy hám Laviniy bolǵan 30 qala Alba-Longa qalasi basshiliǵinda Latin federatsiyasin payda etti. Ráwayatlarǵa qaraǵanda Al’ba-Longaniń tiykarshisi Askaniy Yul troya qahramani Eneydiń balasi edi. Alba-Longaniń on tórtinshi patshasi Numitordiń aqliqlari aǵali-inili Romul hám Rem ráwayatqa qaraǵanda Tibr boylarindaǵi Palatin tóbeliginde jańa qala Rimge tiykar saladi. Romul jánjelde inisin óltirip qoyadi hám Rimniń jeti patshasinan birinshisi (b.e.sh. 753-715 jillar) boladi. Rimniń dáslepki xalqin sabin-umbr qáwimleri payda etedi. Romul Rim xalqin 30 kuriyaǵa bóledi, 300 adamliq patsha gvardiyasin dúzip Veya qalasin basip aldi. Romuldan keyin Numa Pompiliy (b.e.sh. 715-673 jillar), Tull Gostiliy (673-641 jillar), Ank Martsiy (641-616 jillar), Luqiy Tarkviniy áyyemgi (616-578 jillar), Serviy Gulliy (578-534 jillar), Lutsiy Tarkviniy maǵrur(534-510 jillar) húkmranliq qilǵanl.
Dáslep Rim xalqi 3 uriw-qáwim (Titsiy, Ramn hám Lutsern) tribi, 30 kuriya hám 300 uriw, 3000 familiya (shańaraq)qa bólingen. Tribler etnik parqlanbaǵan qáwimler birlespesi boliwi múmkin. Kuriya erkek áskerkerin diniy, áskeriy hám qáliplesip atirǵan siyasiy birlespeniń tiykari bolǵan áyyemgi birlespesi, gent patshaliq dáwirinde idrap atirǵan uriw toparin, familiya-úlken patriarxal shańaraq edi.
Latinlardiń bir neshe onlap bekkemlengen oraylari awqamǵa birlestirilgen bolip, oniń basinda Alba-Longa qalasi turar edi. Hár jili latin taparlari hámkilleri hámme ushin uliwma bolǵan latin bayramlarin bayramlaw ushin Alban tawi toeliginde toplanar edi. Barliq latinlar ushin uliwma quday mabuda Diana edi. Arxeologiyaliq qazilmalarǵa kóre eramizdan aldinǵi X ásirde latinlardiń kishi topari Palatin tóbeliginiń batis tárepinde Tibr daryasi boyinsha kelip jaylasti. Bul jerde qorǵaniw diywali menen óralǵan tórt muyeshli formadaǵi awillar payda boldi.
Palatinda jasaǵan adamlar mayitlardi kómiwden aldin otta jaqqan. Bul ádet Alba-Longadaǵi jerlew máresimine uqsar edi. Bul Rimniń dálepki xaliqiniń kelip shiǵiwi Alba qalasinan ekenligin tastiyiqlaydi. Bir nesha on jildan keyin olar qońsi tóbelikler Seliy hám Eskvilinni iyeledi. B.e.sh. VII-VI ásirlerde 285 gektar jerdi iyellegen Palastin, Tseliy, Eskvilin tóbeliklerinen basqa Kvirinal hám Viminal tóbelikleri hám qósip alindi. Bul tóbelikler hám Palatin ortasindaǵi bosliq qala orayina aylandi. Sol jerde uzaq juz jilliqlar dawaminda Rim mámleket turmisi toplanǵan Forum Romanum payda boladi.
“Tórt kvartalli” qalani payda boliwinda etrusklerdiń róli úlken edi. Olar qalaǵa Roma (Rim) atin bergen bóliw múmkin. Keyingi Rim tariyxshilariniń aytiwinsha, Rimniń eń birinshi patshalarinan biri Serviy Tulliyniń kelip shiǵiwi etrusklerdan bolip, Serviy Tulliy dáwirinde qala jánede keńeydi. Kapitoliy hám Aventin tóbelikleri qosip alinip, bekkem diywallar menen orap alinǵan. Endilikte Rim eń qudretli latin qalasina aylandi hám tez Latsiy wálayatinda Alba Longadan jetekshilikti tartip aldi.
Dáslepki Rim jámiyetiniń tiykari bul- uriw edi. Uriw aǵzalari uliwma mulkke iye bolip, diniy máresimlerdi birgelikte orinlar edi. Bul áyyemgi uriw jámaát tuzilmesiniń izleri Rim atamalarinda kórinedi. Rim atamalari ush bolimnen dúzilgen: jeke at, uriwdiń ati hám laqab, misal ushin Gay Yuliy Sezar. Bul keyinala miras bolip ótken. Waqit ótiwi menen uriwshiliq baylanislari hásireti, shańaraq baylanislar kúsheydi. Bul baylanislar tek ǵana shańaraq aǵzalarin emes, bálki xojaliq qullarin hám qamrab aldi. Patshaliq dáwirinda qullar ali da az sanli edi. Áne sonday patriarxal shańaraq tóbesinde barliq shańaraq aǵzalariniń turmisi hám ólimi ustinen sheklenbegen hákimyatqa iye bolǵan “pater familius” (shańaraq atasi) turar edi. Sol waqitta rimniń toliq huquqli puxaralari ”Populyus Romanus” (Rim xalqi) qaladaǵi úsh etnik unsur latin, sabin hám etrusklerdi kórsetken úsh tribǵa bólingen edi.
3 Tribtiń hár biri ózine on kuriyani, kuriya bolsa on uriwdi óz ishine alǵan edi. Sonday qilip Rim tariyxshilariniń maǵlumatina qaraǵanda Rimniń erkin xaliqi dáslep 300 uriwdan ibarat bolǵan. Patshaniń shaqiriǵI boyinsha olar kurial jiyinlardi- komisiyalarina toplanar edi. Saylaw Kuriyalar boyinsha ótkiziler edi Kuriya jiyinlarinda urislar, tinishliq, diniy isenimge tiyisli qararlar qabil qilinar edi. Basqa latin qalalari siyaqli Rimdeda jámáátler tóbesinde Kuriya komisiyalarinda (xaliq jiyini) saylanatin patsha turar edi. Patsha aldinda oniń hákimyati simvollarin kótergen 12 liktorlar barar edi. Mámleketti patsha menen dáslep 100 keyinirek 300 aǵzadan ibarat bolǵan aqsaqallar keńesi- senat basqarǵan. Rim barliq áskeriy demokratiya elementlerine iye bolǵan. Patsha dáwiri sheńberinde soсialliq teńsizlik rawajlanǵan. O`ziniń hákimiyatin kúsheytiw ushin uruw aqsúyeklerin baǵindirip qoyiwi hám basqa da tirek tabiwi tiyis edi. Patsha waqtinda Rim tariyxi qalalardiń ósiwi hám jámiyettiń evolyutsiyasi menen belgilendi. Jámiyet uruwliq shólkemnen patriarxalliq qulshiliq jámiyeti payda boliwina, klasslar patritsiylar hám plebeyler qatlamlari qáliplesiwine hám mámleket dúziliwine shekem jetisedi.
Senat komisiyalar qabil qilǵan barliq qararlardi tastiyiqlar edi. Patsha ólgen jaǵdayda senat jańa patsha saylamǵansha óz ishinen hár bes kúnde bir adamdi waqitinshaliq patsha (“interreks”)ti saylar edi. Bul ádet keyingi waqitlarda da saqlanip qaldi. Rimde joqari ámeldar shaxs konsul ólgende de bul ádet bolar edi.
Patsha joqari áskeriy basliq, ruwxaniy hám sudya bolip, záruriyat bolǵanda bir qansha járdemshiler-kvestorlarǵa súyener edi. Kvestorlar adam óltiriwishleri boyinsha sudti ámelge asirar edi. Patsha mutlaq húkimdar bólmasada etruskler dáwirinde oniń hákimyati júda kúshli bolip, Rim shańaraǵi “pater families” hákimyatin esleter edi.
Dástur boyinsha Rim tariyxshilari qala tariyxinda jeti patshani aytib ótedi. Olar: Romul (b.e.sh. 753-715-jillar), Numa Pompiliy (b.e.sh. 715-673-jillar), Tull Gostiliy (er; avv. 673-641-jillar), Ank Marsiy (b.e.sh. 641-616-jillar), Tarkviniy Áyyemgi (b.e.sh. 616-578-jillar), Serviy Tulliy (b.e.sh. 578-534-jillar) hám Tarkviniy Maǵrur (b.e.sh. 534-509-jillar). Bulardan kelip shiǵiwi etrusk bolǵan aqirǵi úsh patshani tariyxiy dep aytiw múmkin.
Uriw birlespeleri aǵzalari rim xalqin (Romanus papulus) payda qildi. Basta kóship kelgenler esabinan toltirilatuǵin Rim puxatawiq jamááti kuriyalar boyinsha bólistirilgen edi. Ank Martsiy dáwirinde jámáát jer fondi (ager publucus) zapaslari tawsiladi. Shetten kóship keletuǵinlar endigide qabil qilinbadi hám jabiq jamáát payda boldi. Nátiyjede áyyemgi Rimniń eki klassliq túrleri imtiyazli patritsiyler (patricius-“zadagan ataniń uli”), patrisiyler jamáát jer fondinan paydalaniw, kuriya komisiyalarinda qatnasiw huquqlarina iye edi. Kóp sanli plebeyler bolsa óz uriwlarin saqlap qalip, rim uriwshiliq birlespelerinen sirtta bolip hesh qanday huquqlarǵa iye emas edi.
Sol sebepli patritsiy hám plebeylar órtasidaǵi qarama-qarsiliqlar júz jillap dawam etdi.
Sotsiyal qatlamlaniw protsessinde bir bólim plebs bayip ketdi, kambaǵallasip qalǵan plebeyler, kambaǵallasip qalǵan puxaralar hámde azat qilinǵan qullar qudretli patritsiyler ǵamxorliǵina ótip olarǵa kliyenti (clients-“qaram kisiler”) boldi. Klient óz patroni uriwiniń aǵzasi bolip, oǵan boysinar edi.
Keyin rim patshalari óz shaxsiy hákimyatin bekkemlewge qaratilǵan siyasat alip bardi. Olar patritsiylerge qarsi gúreste plebeylarden siyasiy qural sipatinda paydalandi. Patsha Serviy Tulliyniń reformalari rim jámiyetin uriw jámáátinen mámleketke ótiwde áhmiyetli orin tutadi. Ol áskeriy reforma hám oǵan baylanisli tsenz (mulk) reformasin ótkerdi.
Bul ózgerisler nátiyjesinde kuriyalar boyinsha jiyinlardi ekinshi dárejeli qilip qoyǵan tsentsuriy komisiyalari jetekshi orinǵa shiqti. Patshaliq dáwiri keyininde mulikshiliktiń antik formasi menen rim polisi yaki sivitas puxaraliq jámáátiniń qáliplesiwi juwmaqlandi. Serviy Tulliy ótkezgen siyasiy reformalar bul qarama-qarshiliqlardi málim dárejede jumsatti. Serviy Tulliy reformasi uriwshiliq dúzimi tiykarin hálsiretti.
Serviy Tulliy Rimniń barliq erkek xaliqin (patritsiy hám plebeylerdi) alti múlkiy rassa boldi. Birinshi rassa 100 000 mis assga teń mulkke iye bolǵan, II-75 000 ass, III-50 000 ass, IV-25 000 assga, V-11 500 ass bahali mulkke iye bóliwi kerek edi. Barliq kambaǵallar barliq bayliǵi balalari bolǵan VI-rassa proletariy (latinsha proles-“awlad”)lardi payda eti. Har bir rassa armiyaǵa belgilengen muǵdarda tsenturiy (júzlik) beriwi shárt edi: I rassa-awir qurallanǵan piyadalar 80 tsenturiy, suwariyler 18 tsenturiy, uliwma 98 tsenturiy; II-22 tsenturiy, III-20 tsenturiy, IV-22 tsenturiy, V-30 tsenturiy jeńil qurallanǵan piyadalardi, VI rassa-1 tsenturiy, uliwma alti rassa 193 tsenturiy (júzlik) beriwi shárt edi.
Serviy Tulliy xalq jiyininiń jańa kórinistegi tsenturiya komisiyalarin jariyaladi. Olarda patritsiylar menen plebeylar hám qatnasti. Tsenturiylerde adamlardiń sani bir neshe onnan (1 rassa) bir neshe júzgeshe (proletar tsenturiyleri) tebrensede hár bir tsenturiy dawis beriwde tek ǵana bir dawisqa iye edi. I mulk tsenzi rassasi 193 dawistan 98 dawisqa iyelik eter edi. Sonnan pikir qilgan hálda tsenturiy komisiyalarinda sheshiwshi dawisqa mulkdar puxaralar iyelik qildi.
Múlkiy tsenzden tisqari jas tsenzi hám belgilendi: jaslardi tsenturiylari (17 jastan 46 jasqa shekem) áskeriy dala xizmetin ótedi; qariyalar tsenturiylari (46 jastan úlken) garnizonlarinda xizmat qilar edi. Armiyalar patsha bashiliǵi astindaǵi 4 legionnan quralǵan edi.
Serviy Tulliy jáne adminstrativlik-aymaqliq reforma ótkerdi, Rim mámleketi aymagi 21 okrugqa (b.e.sh. 241-jildan olardi 35 ke jetti) bólindi. Bul okruglar trib dep (olardan 4 qala, qalǵan 10 awil tribi) ataldi.
Patrisiyler hám plebeyler órtasinda bastanaq kúshli sotsiyal-siyasiy qarama –qarsiliqlar bar edi. Ol Rim erkin xaliqiniń múlkiy belgisine qarap ajratildi. Rim xalqi “populyus romanus” quaminna patrisiylerden tisqari plebeyler hám kiritildi. Bul puxaralardiń barliǵi siyasiy huquqlarǵa iye boldi. Xaliq dizimi tiykarinda ol yamasa bul adamdi múlk, jerdiń muǵdarina qarap, Rim xalqi 6 múlkiy rassaǵa bólindi. Birinshi múlkiy rassa 100 miń ass (pul birligi) múlkke iye bolǵan puqaralar kiritildi. Eń aldin múlkiy belgisine qarap áskeriy májburiyat bólistirildi. Birinshi rassa awir qurallanǵan piyadalardan 80 senturiy hám 18 senturiy suvoriyler; qalǵan rassalar hámmesi bolip jeńil qurallanǵan piyada járdemshi bólimler 95 senturiy beriw kerek edi. Hámmesi bolip senturiy komisiyalarǵa tóplanatuǵun 193 senturiy payda boldi. Senturiy komisiyalarina kuriya komissiyalariniń áhmiyetli nizamlarin qabillaw, ámeldar shaxslardi saylaw, uris jariyalaw hám tinishliq pitimin dúziw siyaqli ótti.
Áyyemgi Rim jámiyeti diyxanlar hám shopanlar jámiyeti edi. Rimliler etrusklerden jerge islew beriwdiń usullari hám júzimgershilikti ózlestirip aldi. Etrusklerdiń tájribesinen paydalanip rimliler forum átrapinda eń úlken jer asti kanalin qurdi. Etrusklerdiń Rimde húkmranliǵi dáwirinde jergilikli ónermentshilik hám sawda baylanislari rawajlandi. Sawdaniń rawajlaniwi ushin qalaniń geografiyaliq jaǵinan qolay jaylasqanliǵi, Tibr arqali suw joli áhmiyetli orin tutti. Bir neshe ásirler dawaminda rimliler sawda baylanislarin pul aylanisisiz pekus (haywan) jádeminde ámelge asirdi. Dáslep Rim sawda baylanislarin qubla Italiyadaǵi iri qalalar menen alip bardi. Patshaliq dáwiriniń aqirinda bolsa Attika hám Karfagen menen sawda baylanislarin alip bardi. Eń birinshi sawda shártnamasi Karfagen menen duzildi. Sawda hám ónermentshilik penen dáslep plebeyler shuǵullandi. Bul jerde Rimdegi Kapitoliy hám Palatin ortasinda etrusk kvartali “Vikus tuskuss” ahmiyetli rol óynadi.
Dáslepki Rim dini animistik kóriniste hám onda totemizmniń bir qansha qaldiqlari saqlanip qalǵan edi. Buǵan misal retinde Rim qalasiniń tiykarshilari Romul hám Remdi emizgen ana qasqir haqqindaǵi ápsanani aytiw mumkin.
Patshaliq dáwirinde Rim jawizliq hám ezgulik ruhlari menen tola edi. Olardi siyqirshiliq, qurbanliq hám duwalar oqiw menen jumsatiw mumkin edi. Rimliler tiykarinan awil xójaliǵi menen shuǵullanǵanliqlari ushin, diyxan hám shopannlarǵa ǵamhorliq qilatugin kóplegen qudaylarǵa siyinǵan.