Tema: Áyyemgi Rimniń tariyxına kirisiw. Áyyemgi Italiya. Joba

4.Erte imperiya yaki printsipat (eramizniń I-II ásirleri)- Klassikaliq qulshiliqtiń ekinshi basqishi Bul dáwir Rim imperiyasiniń altin dáwiri, Órta-jerteńizi antik tsivilizatsiyasiniń gullep-jasnawi, ekonomika hám mádeniyattiń ósiwi menen belgilenedi;
5.Uliwmaliq tuskúnlik Rim imperiyasiniń idraw qáwri (eramizdiń III ásiri)- siyasiy krizis hám qul iyelewshilik óndiris usiliniń uliwma krizis hám qul iyelewshilik óndiris usiliniń uliwma krizisi dáwiri bolip tabiladi Bul dáwirde Rim jámietiniń barliq dúzilmelerinde kúshli tuskúnlik belgileri aniq kórinedi hám Rim mámleketshiliginiń qulaw qáwpi tuwiladi;
6. Sońǵi Rim imperiyasi yaki Dominat (eramizdiń IV-V ásirleri)- bul waqitta imperatordiń hákimiyati kúsheedi. Bul dáwir qulshiliq jámietiniń idraywi, oniń janinda feodalizmniń dáslepki belgileriniń qáliplesiwi hám batis Rim imperiyasin qulawi menen belgilenedi.
Jer júzlik tariyxiy rawajlaniwda áyyemgi Rim tariyxiniń roli júdá ulli. Bul jerde antik mádeniyati payda boladi, ol keyin ala Evropa tsivilizatsiyasiniń tiykarin quraydi. Áyyemgi Rim bay mádeniy miyras qaldirdi.
Áyyemgi Rim tariyxınıń tiykarǵı derekleri. Áyyemgi Rim tariyxın úyreniw ushın tiykarǵı derekler–Rim tariyxshılarınıń tariyxıy shiǵarmaları, arxeologiyalıq izertlewlerdiń maǵlıwmatları, epigrafika hám numizmatika maǵlıwmatları. Rimniń eń dáslepki tariyxshıları jılnamashılar bolıp, waqıya hám hádiyseler kalendar tárizinde jazıp barılǵan. Bul is penen b.e.sh. VI-V ásirlerden baslap fastlar-ibadatxnalardıń bas ruwxanıyları shuǵıllanıp barǵan. D’aslepki jılnamalar b.e.sh. 390-jılı Rimge gallar hújimi hám basqınshılıǵı waqtında joq etip jiberilgen.
Keyingi zamanlarda jaratılǵan jılnamalar b.e.sh. 130-jılı Publiy tárepinen baspadan shıǵarılıp, “Ullı jılnamalar” dep ataldı.
B.e.sh. III-II ásirlerdegi jılnamashılardı tariyxta úlken jılnamashılar dep ataw úrdis bolıp, Ciceronnıń aytıwı boyınsha “Olar qısqa etip jazıwdı bayan etiwdıń birden-bir paziyleti dep bilip, tek kúnler, adamlar, waqıya hám onıń bolıp ótken ornın ǵana kórsetken”.
Úlken jılnamashılardıń eń ataqlısı Kvint Fabiy Piktor. Ol b.e.sh. III ásirdiń aqırında jasap, óz shıǵarması – “Jılnamalar”dı grek tilinde jazǵan. Shıǵarmada Italiyada Eneydiń payda bolıwınan baslap, ekinshi Puni urısına shekem bolǵan Rim tariyxı bayan etilgen.
Latın tilindegi birinshi tariyxıy shıǵarmanı bolsa Mark Porciy Katon (b.e.sh.234-149-jıllar) jazǵan. Katon haqqında Ciceron: “Greciya hám Rim tariyxında ol bilmegen birde-bir waqıyanı tabıw qıyın” dep jazǵan edi.
B.e.sh. II ásirdiń 30-jıllarınan baslap Rim respublikasında “jańa” yaki “kishi” jılnamashılar dep atalǵan avtorlar-Luciy Seliy, Antipatr, Semproniy Azellionlardıń shıǵarmaları payda boldı.
Rim respublikası dáwiriniń eń iri tariyxshılarınan biri b.e.sh. II ásirdiń ekinshi yarımında jazılǵan “Ulıwma tariyx” shıǵarmasınıń avtorı Polibiy. Shıǵarmada b.e.sh. 264-146-jıllardaǵı derekler hár tárepleme tekserilip, mámleketlerdiń geografiyalıq halatı hám klimatı úyrenilgen. Polibiy “tariyx haqıyqıy waqıyalardı túsindiriwge hám bul waqıyalar keyin ala rawajlanıwdıń jolın belgilewge imkan beredi, yaǵnıy tariyx “násiyat beriwi”, “úyretiwi” múmkin, ámeliy jaqtan paydalı bolıwı múmkin” dep boljaydı.
B.e.sh. I ásir Respublikanın qulawı hám imperiyanıń ornaw dáwiri bolıp tabıladı. Mámleket formasınıń ózgeriwi keskin gúresler sharayatında júz bergen. Bul dáwirdiń derekleri sol zamanda jasaǵan Mark Tulliy, Ciceron, Gay Yiliy Cezar, Gay Salyustiylerdiń shıǵarmaları esaplanadı. Katon hám Varronlardıń shıǵarmaları bolsa Italiya awıl xojalıǵın úyreniwde járdem berdi.
Sonıń menen birge Rim imperiyasınıń ataqlı sárkardalarınan biri Yuliy Sezar (100-44jj) iskerligi dıqqatqa ılayıq. Sebebi ol hám áskeriy sárkarda, hám tarixiy shıǵarmalar jazǵanlıǵı menen ajıralıp turadı⁴.
A man of prodigious abilities, the greatest orator of his age, and a writer of boundless persuasion, Julius Caesar (100–44BCE) allegedly could dictate seven letters simultaneously while attending to other duties.
Rim imperiyasınıń dáwiri hám Dominat dáwiriniń tariyxın úyreniwde Valeriy Paterkul, Korneliy Tacit, Svetoniy Trankvill, Dion Kassiy, Ammian Marcellin, Strabon, Úlken Pliniyler dóretken shıǵarmalar tiykarǵı derek bolıp xızmet etedi.
Áyyemgi Italiya hám Orta teńiz boylarında ótkerilgen arxeologiyalıq tekseriwler natiyjesinde ashılǵan estelikler, qalalar (Pompey, Timgad qalaları) da áhmiyetli tariyxıy materiallıq derek esaplanadı.
Áyyemgi jazıwlardan Etrusk jazıwları b.e.sh. VIII-VII ásirlerge tiyisli. Bunday jazıwlar toǵız mıńnan aslam bolıp, uzaq waqıttan beri oqılmay kiyatır. 1988-jılı Rossiyadaǵı Chelyabinsk Universiteti alımı, filolog Tubert etrusk jazıwların oqıwda úlken tabıslarǵa eristi.
B.e.sh.VI ásirge tiyisli eń dáslepki latın jazıwınıń úlgileri Prenestin tuqası hám Romul qabiri jaylasqan jerden tabılǵan “qara tas”taǵı jazıwlar.
Teńgelerdi úyreniw bolsa ápsanalıq kórinisler, isenimler, kórkem óner, arxitektura tariyxın úyreniwge járdem beredi.
Apennin yarım atawınıń oraylıq bóliminen Tibr dáryası aǵip ótedi. Dáryanıń joqarǵı bólimi tawlı, al tómengi bólimi bolsa tegislikten ibarat. Onıń hár birinde úlken-kishi tóbelikler bay kótergen. Tibr dáryasınıń oypatında áyyemnen baslap latın qáwimleri jasaytuǵın edi. B.e.sh. XI-X ásirlerde bul tóbeliklerde latınlardıń bir qatar awılları bar edi. Xojalıqtıń rawajlanıwı hám xalıqtıń kóbeyip barıwı sebepli awıllar birigip, latınlardıń jámááti – mámleketti dúzgen. B.e.sh. VIII ásirde Rim qalashası qurılǵan. Tibrdıń biyik jaǵalarındaǵı Kapitoliy tóbeliginde qurılǵan qorǵan qalanıń orayı bolǵan. Rim qalasınıń tikleniwi menen Rim mámleketi de qurılǵan. Rim hám onıń átirapında latın, ertusk hám basqa qáwimler jasaǵan. Olar birlesip Rim mámleketine tiykar salǵan. Bular Rimniń áyyemgi túpkilikli xalqı bolıp, olar patriciyler dep atalǵan. Patriciy latınsha “pater” sózinen alınǵan bolıp, “ata” degen mánisti bildirgen. Olar Rimniń erkin xalqı bolıp, ata-babaları Rimge tiykar salǵanlıqları menen maqtanıp júrgen. Olar ózleriniń jer-múliklerine iye bolǵan. Jámaááttiń jerlerinde sharwalardı baqqan. Patriciyler ózleri islew menen birge qullardıń miynetinen de paydalanǵan. Patriciylerdiń mártebeli kekselerinen “aqsaqallar keńesi” dúzilgen bolıp, onı latınshada senat dep ataǵan. Dáslep Rimdi patsha hám senat basqarǵan. Rim kúsheyip barıp, áste-aqırın Etruskiya, Kampaniya hám Oraylıq Italiyadaǵı birqansha jerlerdi basıp alǵan. Bunnan keyin Rim qalalarınıń kúshli awqamı dúnyaǵa kelgen. Rim bul awqamnıń jetekshisine aylanǵan. Rimliler átirapındaǵı awıl hám wálayatlardı ózlerine baǵındırıp, ol jerlerdegi ózge xalıqlardı Rimge kóshirgen. Italiyanıń basqa jerlerinen Rimge kóship kelgen adamlardı hám olardıń áwladların plebeyler dep ataǵan. Plebeyler tiykarınan armiyada xızmet etken. Olarǵa jámááattiń egin maydanınan jerler berilmegen. Olardıń arasında bay-dáwletli adamlar hám kámbaǵallar bolǵan. Rimde qarızdar adamlar hám urısta tutqanǵa túskenler qul etilgen. B.e.sh. 510-509-jıllarda Rimniń puqaraları qozǵalań kóterip patshanı taxttan awdarıp taslaǵan. Rimde respublika mámleket hákimayatı ornatılǵan. Respublikanı– belgili bir múddetke saylap qoyılatuǵın adamlar basqarǵan. Rimlilerdiń xalıq jıyını hár jılı patriciylerdiń arasınan eki hákimiayat – konsullerdı ham oǵan járdem beretugın basqa hámeldar adamlardı mámleketti basqarıw islerine saylaǵan. Bul hámeldarlar jıl dawaminda Rim mámleketin basqarǵan, urıs járiyalap, pitim dúzgen. Olar sud islerin de orınlaǵan. Konsullar jańa nızamlardı qabıllap, eskilerin biykarlaǵan. Al urıs waqtında bolsa áskerge basshılıq etken. Rimde senat ta úken huqıqqa iye bolǵan. Senatqa aǵza etip patriciylerdiń aqsaqalları arasınan wákiller saylanǵan. Konsullar mámleket isiniń barlıq máselelerinde senat penen másláhátlesken halda is alıp barǵan. Al plebeyler bolsa patriciyler menen teń bolıp, mámleket islerinde qatnasıw ushın qattı gúres alıp barǵan.