Tema: Áyyemgi Rimniń tariyxına kirisiw. Áyyemgi Italiya. Joba

Tema: Áyyemgi Rimniń tariyxına kirisiw. Áyyemgi Italiya.


Joba:
1. Áyyemgi Rimniń jaylasıwı, tábiyatı hám xalqı
2. Rim tariyxın dáwirlestiriw. Áyyemgi Rim tariyxınıń tiykarǵı derekleri.
3. Rimde plebeyler hám patriciyler arasındaǵı gúres.
4. Áyyemgi Italiyaniń tábiyati hám xalqi.
5. Italiya tariyxiniń eń áyyemgi dáwiri. Etruskler.
6. Rim patshaliq dáwirinde (B.e.sh. 753-510 jillar)


Tayanısh túsinikler: Antik dáwir, klassikalıq qulshılıq, Italiya ataması, Etrusk, ligur, latın, venet, osk, samnit, jılnamashılar, Fastlar, Publiy, Piktor, Katon, Polibiy, Ciceron, Salyustiy, Cezar, Tit Liviy, Diodor shıǵarmaları, Tacit, Svetoniy, Trankvill, Strabon, áyyemgi jazıwlar, numuzmatika materiallar.


1. Áyyemgi Rimniń jaylasıwı, tábiyatı hám xalqı. Evropanıń batısında Apennin yarım atawı jaylasqan. Yarım atawdıń úsh tárepi Adriatik, Tirren hám Ioniya teńizleri, al arqa tárepten bolsa qarlı Alp tawları menen qorshalǵan. Yarım atawdıń úlken bólegi jazıq tegisleklerden ibarat bolıp, jap-jasıl toǵay hám otlaqlar menen qorshalǵan. Áyyemgi grekler bul jerde awqatlıq ot, ósimlik hám sharwa mallarınıń kópligin kórip hayran qalǵan. Sonıń ushın bul jerdi “buzawlar mámleketi”, yaǵnıy Italiya dep ataǵan. Keyin ala yarım atawdıń hámmesi Italiya dep atalǵan.
Evropada awıl xojalıǵı hám awıl turmısınıń júzege keliwi eki ayrıqsha usılda payda bolǵan. Birinshhi hám eń tez jolı Orta Jer teńizi arqa shetinde payda boldı. O‘simlik hám haywanlardıń beyimlestiriw menen Orta Jer teńiziniń tómengi aǵımınan batısqa, yaǵnıy házirgi Turkiya arqali Egey teńizi atawlarınan materik Greciyaǵa, ol jerden Siсiliya, qubla hám oraylıq Italiya tárepine kóshti. Bul protsess ayrıqsha shaxstıń áhmiyetli háreketin yaki absolyut tarqalǵan ideyalardı o‘z ishine aladı, teńiz menen baylanıslardı jedel ráwishte tezlestirildi. Beyimlestiriw protsessiniń tiykarǵı elementleri Orta Jer teńizi wálayatlarınan qubla-batıs Aziyaǵa jetip keliwi menen aq, teńiz baylanıslarınıń tez ózgeriwine járdem berdi. Tez arada terimshilik hám ańshılıq óz ornın diyxanshılıq hám úy sharwashılıǵına bosatıp berdi¹.
The emergence of agriculture and village life occurred inEurope along to separate paths. The first and most rapid trajectory followed the northern rim of the Mediterranean Sea.Domestication of crops and animals moved westward, following the prevailing currents of the Mediterranean, fromwhat is now Turkey through the islands of the Aegean Sea tomainland Greece, and from there to southern and central Italyand Sicily. Whether the process involved the actual migrationof individuals or the abstract spread of ideas, connections bysea quickened the pace of the transition. Once the basic elements of domestication had arrived in the Mediterraneanregion from Southwest Asia, the speed and ease of seabornecommunications aided astonishingly rapid changes. Almostovernight, hunting and gathering gave way to domesticatedagriculture and herding.
Yarım ataw haywanat hám jer astı qazılmalarına da bay bolǵan. Klimatı jumsaq, jaǵımlı hám jawınlı bolǵan. Yarım atawdıń qolaylı geografiyalıq ortalıǵı áyyem zamannan baslap-aq alǵashqı adamlardıń itibarın tartqan. Arxeolog alımlar yarım atawdıń kóp jerlerinen áyyemgi tas dáwirine tiyisli adamlardıń mákanların, quralların, súyeklerin hám úńgirdiń diywallarına sızılǵan súwretlerdi tapqan. Bul materiallar Apennin yarım atawında adamlardıń áyyem zamanlardan baslap jasay baslaǵanın bildiredi. Qulshılıq mámleketleri Italiyada dúzilgen bolıp, b.e.sh. II ásirdın ortalarınan baslap pútkil Orta teńiz átiraplarında húkimdarlıqtı qolǵa kiritken mámleket Rim mámleketi degen at penen ataladı. Bul mámleket birden bir qala - Rim polisi tiykarında payda bolıp, keyin pútkl Italiyanı Jer Orta teńizi átirapındaǵı úlkelerdi, Jaqın hám Orta Shıǵıs, arqa Afrika Evropanıń úlken bólegin ózine baǵindırdı. B.e.sh. II hám b.e.sh. I ásirde onıń shegaralari batısta Pireney yarım atawınan shıǵısta Kaspiy boylarına shekem, arqada Britan atawlarınan qublada Parsı qoltıǵına shekem bolǵan jerlerdi óz ishine alatuǵın edi. Bul mámleket úlken qulshılıq saltanatına aylanıp derlik 500 jıl jasaǵan.
Rim mámleketinde qulshılıq qatnasları sheksiz dárejede rawajlanıp, óziniń klassikalıq dárejesine jetken. Dúnyanıń birde bir mámleketinde qullardı kúshli eziw hám olarǵa ayawsız qatnas Rimdegidey bolmaǵan.
Zamannıń ótiwi menen qulshılıq xojalıǵı hám qulshılıq sistemasına tiykarlanǵan jámiyetlik qatnaslar da óz ómirin jasap bolǵan, nátiyjede qúdiretli saltanat quladı.
Basqa qulshılıq mámleketlerinen parıqlı Rim qulshılıq mámleketiniń tariyxın úyreniw nátyjesinde bul qatnaslardıń payda bolıwı, rawajlanıwı hám qıyralıw processlerin bir mámleket mısalında baqlaw múmkin.
B.e.sh. 5-ásirde Rim qalasınıń puqarası Rimlik bolıwın ańlatqan, latın tilinde sóylew ( oraylıq Italiya jergilikli tili) hám kiyiniw hámde jep-ishiwi latın tilinde sóyleytuǵınlarǵa uqsaǵan. B.e.sh. II-ásirdiń aqırına kelip, puqaralıq túsinigi rimlikler tárepinen qurilǵan úlken bir aymaq mámleket aǵzalarına aylanǵan adamlarǵa derek qollanılǵan.
III-ásirge kelip, hátte, bul úlken ideya haqıyqatqa aylandı. Endi, Rimdi ańlatıw Rimlik imperatorlardıń ápiyawı zatına aylanıp qaldı. Bul ózine tán túsinik tereń tamır atqan imperiyanıń II ásir ótkennen keyin batıs bólimleriniń bólsheklenip ketiwine alıp keldi. Shıǵıs bólimlerinde jasawshı aman qalǵanlar bolsa, Rim menen baylanıs etpeytuǵın edi, latin tlinde sóylespeytuǵın edi hám haqıyqiy rimlikler sıyaqlı kiyinbeytuǵın hám awqatlanbas edi. Olar ózlerin elege shekem haqıyqıy rimlik dep esaplamaytuǵın edi.²
In the fifth century BCE, being Roman meant being a citizen of the city of Rome, speaking Latin (the regional languageof central Italy), and eating and dressing like Latin-speakingpeople. By the late second century BCE, however, the concept of citizenship expanded to include anyone who hadformal membership in the larger territorial state that theRomans were building.
By the beginning of the third century CE, even this biggerview was no longer true. Now being Roman meant simplybeing a subject of the Roman emperors. This identity becameso deeply rooted that when the western parts of the empiredisintegrated to centuries later, the inhabitants of the surviving eastern parts—who had no connection with Rome, didnot speak Latin, and did not dress or eat like the originalRomans—still considered themselves “Romans” in thisbroader sense.
Jáne Rimniń tariyxın úyreniw nátiyjesinde qullar miyneti hám erkin adamlar miynetiniń nátiyjelerinen paydalanıp ózine tán mádeniyat qáliplesken, bul mádeniyattan keyingi zamanlarda pútkil dúnya xalıqlarınıń da paydalanǵanın bilemiz.
Áyyemgi Italiya Apennin yarım atawı, Siciliya, Korsika, Sardiniya hám basqa mayda atawlardı óz ishine alǵan mámleket bolıp tabıladı. Onı arqa tárepinen Alp tawları qorshap turadı. Yarım atawdı shigistan Adriatika, qubladan Ioniya, batıstan Tirren teńizleri juwıp turadı. Teńizdiń jaǵalarında kemelerdiń toqtawı ushın qolaylı buxtalar bar. Italiya aymaǵında insannıń xojalıq iskerligi ushın qolaylı bolǵan tegislik hám ónimdar jerler kóp.
Yarım ataw áyyemde qalıń toǵaylar menen qaplanıp, ol jerde dub, qaraǵay, qara qayıń, kashtan hám basqa terekler ósip turǵan áyyemgi Rimde ázelden alma, ánar hám basqa miyweli terekler de jaqsı miywe bergen.
Áyyemgi Rimde haywanat dúnyası Orta Evropaǵa usas bolıp, ol jerde suwın, taw eshkisi, jabayı shoshqa, jabayı pıshıq, ayıw, qasqır, túlki, mayda jırtqıshlar, jer bawırlawshılar, quslar kóp. Yarım ataw hám teńizlerde balıqlar hám hár túrli haywanlar bar.
Apennin yarım atawında jer astı qazılma baylıqları da mol. Ol jerden hám atawlardan altın, ǵumis hám mıs, hár túrli reńdegi mramor taslar qazıp alınǵan. Yarım atawdıń qublasindaǵı Siciliya atawınıń klimatı ıssı bolıp, ósimlikler dunyasina bay.
Apennin yarım atawınıń qolaylı geografiyalıq ortalıǵı júdá áyyem zamanlardan-aq alǵashqı adamlardıń dıqqat itibarın ózine tartqan. Arxeolog alımlar Apennin yarım atawınan áyyemgi tas ásirine tiyisli adamlardıń mákanları, miynet quralları, al úńgirdiń diywallarınan bolsa áyyemgi súwretlerdi tapqan. Sonıń menen bir waqıtta atawdan 80-100 mıń jıllar aldın jasaǵan áyyemgi adamlardıń bas súyegi hám miynet quralları da tabılǵan. Olar tiykarınan temirshilik hám ańshılıq penen shuǵıllanǵan. Neolit dáwirine kelip Italiya hám atawlarda xalıq kóbeye baslaǵan. Bul dáwirde adamlar úńgrlerdi taslap shıǵıp, ılashıqlarda jasaǵan, dáslepki sharwashılıq hám diyqanshılıq menen shuǵıllana baslaǵan.
B.e.sh. III mıń jıllıqta Italiya xalqı mıstan, II mıń jıllıqta jezden hám II mıń jıllıqtıń aqırında – I mıń jıllıqtıń basınan baslap temir qurallardan paydalana baslaǵan. Temir qurallardan paydalanıw awıl xojalıǵınıń rawajlanıwına úlken tásir kórsetken.
B.e.sh. I mıń jıllıqta Italiyada etrusk, ligur, latın, venet, osk hám samniy (samnit) sıyaqlı hár túrli qáwimler jasaytuǵ’ın edi.
Ligurlar hám etruskler mámlekettiń áyyemgi qáwimlerinen bolıp, olar Italiyanıń arqa-batıs tárepinde jasaǵan. Mámlekettiń arqa-shıǵıs shetlerinde venetler, onıń qublası menen Siciliya atawında italiyalı qáwimler jasaǵan. Sonıń menen bir waqıtta atawda latın qáwimleri de jasaǵan. Olar jasaǵan orın Laciya dep atalǵan. Laciyaǵa qońsılas Kampaniya tegisliginde okslar jasaǵan.
B.e.sh. II mıń lıllıqtan baslap grek teńizshileri Apennin yarım atawı hám Siciliya atawınıń jaǵalarına kelip ornalasa baslaǵan, áyyemgi rawayatlarǵa kóre Krit patshası Minos Siciliyada qaytıs bolǵan eken. Siciliya sikanlar, elimler, Korsika hám Sardiniyada sardlar jasaǵan.
Qubla Ispaniya hám batıs Italiyada, Qara teńiz boyındaǵı Krimda qalalar turmısı ápiyawı bolǵan. Tez arada teńiz boyındaǵı qalalarda baylanıslar kóp hám qúdiretli elita wálayatlardıń qollap-quwwatlawı nátiyjesinde Orta Jer teńizinde keń qala mádeniyatı tarqaldı. Qubla Ispaniyadaǵı Tartessosdan, Fransiyanıń qublasınan gal basshıları, sonday-aq, oraylıq Italiyadan etrusk hám Rim aristokratlarınıń jergilikli elitaları tabılǵan, jańa aristokratiyalıq mádeniyatta mámlekettiń baylıǵınıń qásiyetleri bılayınsha súwretlengen: bay bezetilgen sawash arbaları, quramalıı zirhlı hám qurallanǵan joqarı sıpatlı asxana ıdısları, quramalı úyler hám mámleket mazarları.³
City-based life became commonfrom southern Spain and western Italy to the Crimea on theBlack Sea.With amazing speed, seaborne communications spread aMediterranean-wide urban culture that bolstered the regiońswealthy and powerful elites. Found among the local elites ofTartessos in southern Spain, the Gallic chiefs in southernFrance, and the Etruscan and Roman nobles of central Italy,the new aristocratic culture featured similar public displaysof wealth: richly decorated chariots, elaborate armor andweapons, high-class dining ware, elaborate houses, and public burials.
Rim dáwiri b.e.sh. II ásirden, yaǵnıy Jer Orta teńiz boylarındaǵı qúdiretli mámleketke aylanǵan zamannan baslap Rimde greklerdiń tásiri kúsheygen. Grek tili, ilimi hám mádeniyatı Rimge tásir kórsete baslaǵan.