Tema: Áyyemgi Rimniń tariyxına kirisiw. Áyyemgi Italiya. Joba

5.Italiya tariyxiniń eń áyyemgi dáwiri. Etruskler. B.e.sh. I miń jilliqtiń birinshi yariminda Italiyada illiriyler hám ligurlar alǵashqi qáwimlik sharayatlarinda jasap atirǵanda etrusskalarda klassliq jámiyet qáliplesti hám mámleketlik shólkemniń ápiwayi formalari payda boldi. Etruskler tariyxi bóyinsha qábir taslari, qorǵasin taxtalari, guze, mórlerde bar bolǵan 11 miń etrusk jaziwlari bar. Olardiń kópshiligi arnaw mazmuninda bolip qisqa jazilǵan.
Etruskler haqqindaǵi dáslepki aniq maǵlumatlar b.e.sh. VIII ásirge tiyisli. Etrusk mádeniyatiniń tiykarǵi estelikleri Orta Italiyada Tibr hám Arnus dáryalari araliǵinda Rimliler Etruriya (házirgi Toskana) dep atalǵan wálayatda tóplanǵan. Etruriyada xojaliqtiń bas tarawi diyxanshiliq boldi hám ónermentshilik menen shuǵillanǵan. Italiyadaǵi mis, qola hám temirdiń qorlari ónermentlik metallurgiya hám metalldi qayta islep shiǵariw tarawlari rawajlaniwi ushin tiykar boldi. Olar keramika óndirisin dúzgen, sawda menen shuǵillanǵan. Temir hám misdan buyumlar islegen. Olar dáldálshiliq sawdasi menen ham shuǵillanǵan. Etrusk qalalarin áyyemnen rásmiy patshalar basqardi, b.e.sh. VI ásirde olardiń ornin magistratlar iyeledi. Ámelde hákimiyat aqsúyekler (áskeriy-ruwxaniy aqsúyekler-luqumanlar) qólinda edi. Etruskler qubla Italiya, Korsika hám Sardiniyada óz koloniyalarin payda etti. B.e.sh. VII-VI ásirlerde Etruriyada orayi Volsiniya qalasi (Bul qalada etrusklerdiń joqari qudayi kertumnani ziyaratgahi bar edi.) bólgan, etrusklerdiń 12 qala konfederatsiyasi bar edi. Konfederatsiya siyasatina 12 luquman keńesi basshiliq qilǵan. Xalqi kóp sanli hám bay Veyi, Populoniya, Kluziy, Belsiniya, Peruziya, Tarkviniya, Vulshi, Tsere siyaqli etrusk qalalari bolǵan, Etrusk arxetikturasi joqari dárejede qáliplesken bolip keń kósheler (keńligi 10-15 metr), maydan, kvartal, qorǵaniw diywallari, tas kuprin, suwquwirlari hám kanalizatsiyalariniń barliǵi buniń dálili. Etruskler kúshli áskeriy flotqa iye bolip Misr, Fnikiya hám Shiǵistiń basqa mámleketleri menen sawda qilǵan hám teńiz qaraqshiliǵi menen shuǵullanǵan.
Qubla Italiyadaǵi grek qalalari etruskler menen básekilesti. B.e.sh. 535-jilda Etruskler Alaliya qasindaǵi urista (Korsika jaqininda) greklerdi qiyratadi. Korsikani etruskler qólga aldi sol, waqitta etruskler Latsiya, Kampaniya hám arqa Italiyaniń bir bólimi Etruskler qólinda edi. B.e.sh. VI ásirdiń birinshi yarimi Etruriyani ekonomikaliq-siyasiy turmisi rawajlaniw dáwiri edi.
Bul dáwirde etrusskalar Rimde húkimlik etken. B.e.sh. VI ásirdiń ekinshi yarminan etruskler hálsirey basladi. Olar birden grek, rimliler hám gallardiń eziwi astinda qaldi. B.e.sh. 524-jilda grekler Kampaniyada etrusklerdi qiyratti. B.e.sh. 509-jilda rimliler keyin etrusk patshasi Tarkviniydi qaladan quwip jiberedi. B.e.sh. 265-jilda Volsiniyaniń qulawi menen rimliler Etruriyani toliǵi menen iyeleydi. Jańa era basinda Etruskler romanlasiw waqtinda óz tillerin joǵaltip, rimliler menen qosilip ketti.
B.e.sh.VI ásirdiń aqirina etrusskalardiń Latsiyadaǵi tásiri tómenleydi, keyin ala Etruriya qalalarina kel`tler hújim jasaydi. Etrusskalardiń siyasiy kúshi hálsirewine qaramastan b.e. sh.IV ásirdiń aqirina shekem yarim atawdiń arqa hám orta aymaqlarinda olardiń mádeniy tásiri ústin boladi.
Etrusk mádeniyati tariyxi tórt dáwirge bólinedi: Birinshi dáwir b.e.sh. VIII-VII ásirler, arxaik b.e.sh. VI ásir, klassikaliq b.e.sh. V-IV ásirler hám ellinistik b.e.sh. III-I ásirler. Etrusk qalalarinda qala imaratlari, ibadatxanalar qurilǵan. Etruskler qábiletli injenerler, júdá uqipli qurlisshilar bolip, kópirler hám jollardi quriwshilar edi. Jáhán mádeniyati tariyxina tiyisli ataqli etrusklardiń qola hám ilaydan jasalǵan háykeller menen bezelgen, qoladan islengen kundelikli hám diniy jerlew gúzeleri, zergerlik buyimlari joqari madeniyat dóretpeleri esaplanadi. Sonday-aq etrusklerdiń qoladan jasalǵan biybaha háykelleri “Kapitoliy ana qasqiri” hám “Ximera” (b.e.sh. V ásir) pútkil dúnya júzine tanilǵan háykeller esaplanadi.
Etrusklerdiń dini tiykarinda adamlardi qurbanliq etiw menen ólilerge, arwaqlar hám dáwlerge siyinǵan. Joqari quday Vertumn esaplanǵan.
Etrusk mádeniyatiniń qáliplesiwne Shiǵistiń áyyemgi sivilizatsiyalari, grek dúnyasi tásir etti. Óz náwbetinde etrusk sivilizatsiyasi rim mádeniyatiniń rawajlaniwinda ahmiyetli tásir kórsetti.