Tema: Áyyemgi Rimniń tariyxına kirisiw. Áyyemgi Italiya. Joba

3. Rimde plebeyler hám patriciyler arasındaǵı gúres. Rimde qatlamlarǵa – patriciyler hám plebeylerge ajıralıw hám olar ortasındaǵı gúres patshalıq dáwirinde baslanǵan edi. Patshalıq awdarılıp, respublika ornatılǵannan keyin patriciyler menen plebeylerdiń ortasında gúres jáne de keskinlesip ketedi. Plebeyler mámleketti basqarıw islerinde qatnasıw, jámáát jerlerinen paydalanıw hám basqa máselelerde patriciyler menen teń huqıqlı bolıwǵa háreket etken. Rim armiyasııń tiykarǵı bólimin plebeyler quraǵan edi. Plebeyler armiyada xızmet etiwden bas tartıp, ózleriniń jeke qalaların tiklemekshi bolıp, patriciylerdi qorqıtatuǵın edi. Aqır aqıbette patriciyler armiyanıń hálsirewinen qorqıp, plebeyler menen kelisip jasawǵa májbúr boladı.
4.Áyyemgi Italiyaniń tábiyati hám xalqi. Apennin yarim atawiniń tábiyǵiy sharayatlari adamzat jámiyeti rawajlaniwi ushin júdá qolayli bolǵan. «Italiya «atamasi «buzaw» sózinen kelip shiqqan yaǵniy «buzawlar eli» degendi ańlatadi. Italiyaniń kólemi 300 miń kv. km. den aslam jerden ibarat.
Áyyemgi Italiya 3 bólimge bólinedi: Arqa (Liguriya, Alp arti galliyasi hám Venetsiya), orta (Etruriya, Laсiya, Kampaniya, Umbriya, Pitsen hám Samniy) hám qubla (Apuliya, Kalabriya, Lukaniya hám Bruttiya). Apennin tawlari qubla shiǵisqa sozilip barip Arelin walayatinda Adriatik teńizineshe jetip baradi, yarim atawdiń arqa bólimi orayi hám qubla bóliminen ajratip turadi. Yarim atawdiń bul bólimi juda ónimdar bolip keyinala Italiya dep atala baslandi. Dáslep bul at grekler Italiya dep ataǵan xaliq jasaǵan Kalabriyaniń qubla walayatlarina qarata aytilǵan. B.e.sh. V ásirde Po oaziysina gallar kóshib kelip, ol jerden etrusklerdi quwip shiǵaradi.
Orayliq Italiyani Batis bólimi mádeniyat tariyxinda óz jer duzilisine kóre ahmiyetli rol’ óynadi. Bul jerde etrusk (házirgi Florentsiya), latin orayi Rim, Kampaniya (Kapuya hám Neapol ) siyaqli ush tegislik kiredi. Bul jerden kemeshilik ushin qolay tabiyiy portlari bolǵan Tibr daryasi aǵip ótedi.
Qubla Italiyaniń batis bóliminde samnitlerge jaqin tawli qáwimler jaylasqan tawli Lukaniya hám Bruttiya kiredi. Shiǵis bóliminde suwsiz Apuliya hám Kalabriya wálayatlari bolip bul jerde Tarent qoltiǵi arqali Greciyadan kolonistler kelgen. Bul jerde Tarent, Regey, Kroton, Metapont, Posidoniya, Eleya siyaqli kóp sanli grek koloniyalari payda etilip ulli Greciya dep atalǵan.
Áyyemgi Rim tariyxida Siсiliya atawi mádeniyati ahmiyetli orin iyeleydi. Atawdiń shiǵis hám qubla aymaqlarin grekler iyeleydi. Bul jerga aldinraq finikiyalilar kelip Panorm (házirgi Palermo) hám Lilibey (házirgi Marsala) qalalarina tiykar saldi. B.e.sh. I miń jilliq ortalarinda Po oaziysinda kel`t qawimleri jaylasqan. Olar bas kiyimlerin qoraz párleri menen bezer edi, sol sebepli Rimliler olardi gall (latinsha gallus-“qóraz”) dep atadi. B.e.sh. VI ásirden baslap Siсiliya hám Italiyaǵa finikiyalilar kele basladi.
Áyyemnen Italiyada apelsin hám limon terekleri óstirilgen. Italiyaǵa xurma hám anardi karfagenliler alip kelgen. Greciyaǵa qaraǵanda Italiyada ónimdar jerler kóbirek. Ásirese Po oaziysi, Kampaniya, wálayati tsikurn hám falern túrindegi vinolari menen tanilǵan edi. Italiyada diyxanshilik ushin júda kóp batpaqliq jerler quritilip, jasalma suwǵariw isleri amelge asirildi. Bul istiń maman ustasi etruskler edi. Mamlekette metal júda kem bolǵani ushin ol shetten alip kelingen. Tek Etruriyadan mis hám qórǵasin, El’ba atawinda temir qazib alinǵan. Metalga islew beriwde etruskler úlken jetiskenliklerge eristi.
Appennin yarim atawiniń hár qiyli aymaqlarinda paleolit, neolit hám eneolit dáwirleriniń izleri tabilǵan. Arxeologlar Italiyada adamlar paleolit dáwirinde jaylasqanin tastiyiqlaydi. Olar dáslep úńgirlerde jasaǵan hám ańshiliq penen shuǵillanǵan. B.e.sh. 1800 jillar átirapinda Apennin yarim atawlarina arqadan jańa qawimler kelip jaylasadi. Olar Terra – Marra (italyansha-“qara ónimdar jer”) diyxanshiliq mádeniyatin alip keldi. Keyinala bul mádeniyattiń wákillleri latin, samnit, umbrlar qáwimlerine bólinip ketdi.
B.e.sh. 1000 jilliqlar atirapinda qáwimleriniń jańa tolqini Villan mádeniyatin (Balqaniya jaqinindaǵi jay ati boyinsha) alip keldi. B.e.sh. miń jilliqta Italiyada qola dáwiri, qola ásiriniń Qara teńiz boyi hám Appennin mádeniyati rawajlanadi.
B.e.sh. VIII ásirde Italiyada eki tilde sóyleytuǵin latin – sikull, sabin-umbrlar payda qildi. Latinlar dáslep áyyemgi Latsiya aymaǵinda jasaǵan. Umbrlar Tibrdiń joqari bóliminde samnitler tawli Samnit wálayatinda, arqa Kampaniya, Apuliya, Lukaniya hám Bruttiyada jasadi. Volsklar tili umbrlar hám sabin qáwimlerine jaqin bolǵan Volsk aymaǵinda latinlardan qublada jasadi.
B.e.shekemgi II ásirdiń aqiri-I-ásirdiń basinan Italiyada temir ásiri baslanadi. Temir qurallardiń taraliwi diyxanshiliqtiń mal sharwashiliǵiniń rawajlaniwina alip keledi. Temir ásiri dáwiriniń awillari áste-aqirin qalalarǵa aylanadi. B.e.sh. I miń jilliqta yarim atawdiń xalqin tiykarǵi bólimin hind-yevropa qáwimleri bolǵan italiqlar, illiriyaliqlar hám grekler quradi. Grekler dáslep Italiyaǵa b.e.sh. II miń jilliqta payda boldi. Rim menen birge Latsiyada 30-qala bolǵan. Eń áyyemgi xalqi ligurlar hám italikler toparlari, basqa da hind-evropaliq xaliqlar illiriyler hám grekler, kel`tler hám gallar,etrusskalar bolǵan. Áyyemgi Italiyaniń qáwimleri soсialliq-ekonomikaliq, siyasiy hám mádeniy rawajlaniwdiń hár qiyli basqishlarinda turǵan. B.e.sh.I-ásirge kelip, Italiyani Rim basip aliwi hám oni romanlastiriw nátiyjesinde hár qiyli xaliqlar kompanentlerinen birden-bir Italiya xalqi qáliplesedi. Latin tili ústem tilge aylanadi, ol basqa tillerdi hám dialektlerdi, hátteki etruskalar hám liguriyler tillerin aylanistan shiǵarip taslaydi. B.e.sh. VIII ásirde qubla Italiya hám Siсiliyada kóplep grek koloniyalari payda boladi. Qubla Italiyada sonday koloniyalardan Lokri, Sibaris, Tarent hám Kroton, Siсiliyada bolsa Sirakuza, Gela hám Akragant koloniyalarina tiykar salindi. Grekler diyxanshiliq, sharwashiliq hám baylanistiriwshi sawda menen shuǵullandi. Grek koloniyalarinda sawda-ónermentshilik, diyxanshiliq gúllep jasnadi. Bul koloniyalar óz ana watanlari Balkan Greciya, Kishi Aziya hám basqa aymaqlar menen belsendi sawda baylanislarin jolǵa qoydi. Waqit ótiwi menen bul aymaq ulli Greciya atin aldi.Italiya aymaǵinda qul iyelewshilik tsivilizatsiyaniń payda boliwi hám rawajlaniwinda Túslik Italiya menen Siсiliyani koloniallastirǵan grekler úlken rol` oynaydi. Birinshi kolonizatsiya b.e. sh.II miń jilliqta júz bergen bolsa, ol b.e.sh.VIII-VI ásirleri juwmaqlanadi. Siсiliyada Ulli grek tsivilizatsiyasi, Naksos, Sirakuz, Sibarnes, Tarent, Gala qalalari payda boladi. Greklerdiń jergilikli xaliq penen qatnasiqlari waqti ótiwi menen ózgeredi. Ulli Greciyaniń (usilayinsha grekler jasap atirǵan Túslik Italiya menen Siсiliyani ataǵan) qalalari joqari pát penen rawajlanadi. B.e.sh.VIII-VI ásirleri, grek koloniyalariniń háreket etiw dáwirinde olardiń kópshiliginde oligarxiyaniń ústinligi ornatiladi. Olar aq súyeklerdiń hám jańa aristokratiyaniń qol iyelewshilerdiń hám jer iyeleriniń máplerin qorǵaǵan. Polislardiń ekonomikaliq bekkemleniwi demokratiyaliq kóz-qarastaǵi xaliq-qatlamlari tásiriniń ósiwine alip keldi. Soсialliq soqliǵisiwlardiń nátiyjesinde Ulli Greciyaniń kóplegen qalalarinda oligarxiyaliq dúzim qiyratiladi, hákimiyatti keń demokratiyaliq toparlardiń wákilleri retinde alǵa shiqqan tiranlar basip aladi. Biraq tiranlar júdá qatal sharalar qollanǵan, soniń ushin oligarxlar jáne ústemlikke erisedi. Ulli Greciyaniń kóplegen polislari ishinen bir qatarlari úlken siyasiy salmaqqa iye boladi, máselen Siсiliyadaǵi Gela hám Akragant, Túslik Italiyadaǵi Tarent Italiyaniń qublasinda hám Siсiliyada grek polislariniń háreket etiwi Italiyaniń uliwma soсialliq-ekonomikaliq hám siyasiy rawajlaniwinda úlken rol` oynadi. Ekonomikaniń oziq formalari, qul iyelewshilik qatnasiqlari, polisliq dúzilis jergilikli Ital`yan qáwimleriniń tariyxiy rawajlaniw barisina múmkinshilik jaratti, uruwliq qatnasiqlariniń tez waqit ishinde idirawina qul iyelewshilik jámiyettiń hám mámleketlik shólkemniń qáliplesiwine alip keldi.