Tema: «Ózbekistanda ushıraytuǵın sút emiziwshiler, awlanatuǵın wa’killeri, kesellik tarqatıwshı ha’m kem ushıraytuǵın túrleri» Orınlaǵan

 
1.1. Sút emiziwshiler tirishilik tárizi 
Sút emiziwshiler omırtqalı haywanlardıń eń joqarı rawajlanıw basqıshında 
turǵan haywanlar. Olardiń eń baslı progressiv belgileri: 
1) Bularda oraylıq nerv sisteması joqarı dárejede rawajlanǵan. Ásirese, joqari 
nerv iskerliginiń orayı - úlken mıy yarım sharınıń sur qutısı jaqsı jetilisken. Usıǵan 
baylanıslı sút emiziwshiler hár qıylı ortalıq jaǵdayına hár tárepleme iykemlesken. 
Sút emiziwshiler tiri tuwadı. Balası ana suti menen awqatlanadı. Bul olardiń hár 
túrli jaǵdayda kóbeyiwine múmkinlik beredi. 
2) Jıllılıqtıń retleniw qábiliyetiniń joqarı rawajlanıwı, azda bolsa dene 
temperaturasınıń turaqlılıǵına baylanıslı. 
3) Denesin qaplaǵan júnleri suwıqtan qorǵasa, teri astı may qabatı jıllılıqtıń
retleniwin táminleydi, sonlıqtanda olar keń tarqalıw mumkinshiligine iye bolıp, jer 
betinde, hawada, suwda, jer astı qabatında tirishilik etedi. Házirgi sút 
emiziwshilerdiń 4,5 mıńday túri bar. 
Sút emiziwshiler dúzilisi, kóbeyiwi hám balasınıń rawajlanıw 
ózgesheliklerine qaray máyek tuwıwshılar, qaltalılar hám joldaslılar toparlarına 
bólinedi. 
Máyek tuwıwshılar - yaǵnıy kloakalılar tiri bala tuwmay máyek tuwıp 
kóbeyedı. Sút bezleriniń rawajlanǵanlıǵı hám denesinde jún yamasa qıllardıń bolıwı 

---

8 
menen olar sút emiziwshilerge uqsaydı. Biraq olardıń haqıqıy sút emiziwshiler ushın 
tán belgileri birqansha ázzi rawajlanǵan. Sebebi, bas mıyı birqansha ápıwayı 
dúzilgen; sút bezleriniń sorıǵıshları rawajlanbaǵan; dene temperaturası salıstırmalı 
tómenirek (26С tan 36C qa shekem) boladı. Sonıń menen birge olardıń dúzilisinde 
jer bawırlawshılarǵa tán birqansha ózgeshelikleri (mısalı, kloakasınıń bolıwı, máyek 
tuwıp kóbeyiwi) bar. Máyek tuwıwshı sút emiziwshilerge úyrektumsıq hám exidna 
kiredi. Olar Avstraliya kontinenti hám onıń jaqınındaǵi atawlarda tarqalǵan. 
Qaltalılar - máyek tuwıp kóbeyiwshilerge qaraǵanda birqansha quramalı 
dúzilgen. Olar tiri bala tuwadı, kloakası joq. Sorǵıshları rawajlanǵan, dene 
temperaturası salıstırmalı joqarı(37oC qa shekem), jatırı rawajlanbaǵan yamasa júdá 
ázzi rawajlanǵan. Sonıń ushın tuwılǵan balaları júdá kishi hám hálsiz boladı. Mısalı, 
boyı 2 mge jetetuǵın kengurudin’ balasınıń uzınlıǵı barı-joǵı 3 sm. Qaltalılardıń 
urgashısı tuwılǵan balasın bıráz waqıt qursaǵındaǵı qaltasında alıp júredi. 
Joldaslılar - máyek tuwıp kóbeyiwshiler hám qaltalılarǵa qaraǵanda 
birqansha joqarı dúzilgen. Olardıń hámilesi urǵashısınıń jatırında rawajlanadı. 
Joldaslılar mayda tıshqanlardan baslap, júdá úlken pillerge shekem bolǵan hár túrli 
sút emiziwshiler, sonıń ishinde, derlik barlıq úy haywanların óz ishine aladı.