Tema: «Ózbekistanda ushıraytuǵın sút emiziwshiler, awlanatuǵın wa’killeri, kesellik tarqatıwshı ha’m kem ushıraytuǵın túrleri» Orınlaǵan

I. Jer betinde jasawshılar - bular eń úlken toparlaslar. Olar eki toparǵa 
bólinedi:
1. Toǵay ham iri putalıqlardı mákan etkenler: 
A) Naǵiz aǵashqa órmelewshiler – ómirin aǵashta otkeredi, awqatın aǵash 
basınan tabadı, kobeyiw, dem alıw ushın uya soǵadı, dushpanlarınan qorǵanadı. 
Wákilleri: 
nasekoma 
jewshilerden 
- 
tupaylar 
(qumırsqa 
jewshiler); 
kemiriwshilerden – tıyın, usharlar (letyaga); jırtqıshlardan- ayıwlar, suwsarlar; 
topır tislilerden- jalqawlar; olardan basqa limurlar, maymıllar h.b.t. Gibbonlar 
menen órmekshi tárizli maymıllar aǵashtan aǵashqa sekiriwge iykemlesken, 
ayırımları aǵashtan aǵshqa ushadı. 

---

14 
B) Jartılay aǵashta, jartılay jer betinde jasaytuǵınlar - tamaǵın aǵashtan tawıp, 
uyasın dus kelgen jerge saladı. Mısalı: sobol awqatınıń 20-60% jerde jasawshı úy 
tıshqanı qusaǵan kemiriwshiler, 30-60% kedr ǵozası hám miyweler; 5-10% quslar, 
15% tıyınlar quraydi. Sobol biyik aǵashlar quwısında, geweginde uyalaydı. Uzaq 
shıǵıs qara ayıwları miyweler, kemiriwshiler, nasekomalar hám harreniń palı menen 
awqatlanadı. Uyalarıniri biyik aǵashlardıń shaqa aralıǵına saladı. Qıs uyqısın 
geweklerde, uńgirlerde ótkeredi. Shubar tıshqan (burunduq) kóp waqtın jerde 
ótkeredi. Dánli eginler, burshaq hám zamarrıqlar menen awqatlanadı. Aǵashqa jaqsı 
órmelese de tıyınday sekire almaydı. 
V) Toǵayda jasap tirishilik etiwshilerige qońır ayıw, buǵılar (suwın), 
guzenler, kosulya hám t.b. kiredi. Olar aǵashqa órmelemeydi. Jerde yamasa inde 
(gúzenler) balalaydı. 
2) Ashıq maydanda jasawshı sút emiziwshilerdiń de túrleri ádewir kóp. Bularda 
birden panalaytuǵın bekinisleri az bolǵanlıqtan olar dushpanların alıstan bayqaw 
mumkinshiligine iye, ekinshiden osimlik awqat zatları kóp. Bul ekologiyalıq 
toparlarǵa hár túrli topar wákilleri - qaltalılar, nasekoma jewshiler, kemiriwshiler, 
jirtqıshlar hám tuyaqlılar kiredi hám olar tiykarınan ósimlikxor - kemiriwshiler 
menen tuyaqlılardan turadı. 
A) tuyaqlılarǵa sút emiziwshilerdiń iri túrleri kiredi. Suw dereklerin izlewge 
májbúr boladı hám dushpanlarınan qashıp qutıla aladı. Olardıń maksimallıq juwırıw 
tezligi saatına - bizonlarda 40-45 km; jirafta 45-50; jabayı esheklerde 50-55 km, 
qulanlarda 65; gazellerde - 80 km; jırtqıshlılardan qasqırda - 45-60 km, jolbarısta - 
80, leopartlarda -112 km saat. Bularda turaqlı dem alıs ornı bolmaydı hám shólge 
judá shıdamlı. 
B) Qosayaqlarǵa Dipodidae - az ushırasatuǵın hám ósimligi siyrek taqırlıqta 
jasaytuǵın mayda haywanlar kiredi. Olar awqatlıq zatın izlep tez hám kóp júgiredi. 
Bulardıń tez háreketine baylanıslı artqı ayaqları uzın boladı. Usı usılda qum 
tıshqanları da Gerbillinae, Arqa Amerika kenguru siyaqlılarda Heteromydae, 
Afrikanıń uzın ayaqlıları da, Avstraliyanıń mayda qaltalılarda háreket etedi. Bular 
suwdı jegen awqatınıń esabınn aladı. 

---

15 
V) Sarı shunaqlar - dalalıq, ósimligi qalıń tawlı jerlerde taralǵan, denesi kishi 
hám ortashalaw kemiriwshiler kiredi. Turaqlı ini boladi hám qısqa uyqıǵa ketedi.
Aytılǵan toparlardan basqa keń taralǵan hám hár turli tirishilik etetuǵınlarǵa - 
ıirtqıshlar: qasqır, túlki, porsıq, jabayı shoshqalar kiredi.