Tema: «Ózbekistanda ushıraytuǵın sút emiziwshiler, awlanatuǵın wa’killeri, kesellik tarqatıwshı ha’m kem ushıraytuǵın túrleri» Orınlaǵan

III BAP ÓZBEKISTANDA USHÍRAYTUGÍN SÚT EMIZIWSHILERDIŃ’ 
TÚRLERI 
3.1. Sút emiziwshilerdiń kesellik tarqatıwshı túrleri 
 
Hár túrli haywanlar túrin ziyanlı sıpatında klassifikatsiyalaw júda qıyın. Sebebi 
bir túrdiń ózi hár túrli tábiyiy-ekologik sharayatta túrli ahimiyetke iye bolıwı 
múmkin.
Sút 
emiziwshilerden 
alaman 
tıshqanlar, 
tıshqanlar, 
balpaq
tıshqanlar azıq-awqat ónimlerin jep kesellik tarqatadı. Jırtqısh sút
emiziwshiler qurtlardı juqtıradı. Olar úydegi hám jer tóledegi ónimlerdi nabıt qılıwı 
menen bir qatarda, tawıq firmaları, shoshqa firmalarıda máyek, úy qusları, shoshqa 
balaların nabıt qıladı. Bunnan basqa, olar qáwipli kesellikler tarqatatuǵın 
ektoparazitlerdi keltirip shıǵaradı. Ásirese kemiriwshiler oba keseli, tulyameriya, 
qutırıw hám basqa salmaqlı juqpalı keselliklerdiń tarqalıwında qatınasadı. 
Insalarǵa hám haywanlarǵa birdey júǵatuǵın keselliklerdi "Antropozoonozlar" dep 
ataymız. 

---

18 
Olar: tırıspa, tulyaremiya, leyshmanioz, rikketsioz, spiroxetoz, ensefalit hám 
basqalar.
Tırıspa — ótkir infektsion kesellik bolıp, tırıspa vibrioni (vibrio cholere) 
bakteriyaları sebepli rawajlanadı hám ádetde awrıwsız hám suwsız ish ketiwine alıp 
keledi. 
Birpara nawqaslarda ish ketiwi sonshelli saldamalı boladı, 
nátiyjede suwsızlanıw rawajlanadı hám ol hátte ólimge de alıp keliwi 
múmkin. Belgileri jeńil bolıwı múmkin bolsa da, birpara aldın saw bolǵan 
adamlarda bakteriyanı juqtırǵannan keyin 1-5 kún ótip kúshli ish ketiwi rawajlanadı. 
Tırıspa tez meditsinalıq járdem talap etedi. Nawqas ómirin saqlap qalıwda 
gidratatsiya antibiotikler zárúrli orın tutadı. Onı sarıshunaqlar, qumtıshqanlar hám 
tıshqanlar tarqatadı. 
Tulyaremiya — Geyde epidemiyaǵa aylanıp, júdá kóp adam kesellenedi. 
Kesellikti qozǵatıwshı Francisella tularense adamǵa qan sorıwshı shıbın-shirkeyler 
- shıbın, súyir shıbın,búrge,bit arqalı terige yaki tuwra múnasebette bolǵanda juǵadı. 
Mikrob tasıwshı kemiriwshiler birinshi gezekte suw tıshqanı, suw polyovkası, 
apuwayı dala tıshqanı, úy tıshqanı, sarıshunaq, qoyan bolıwı múmkin. Eger 
tulyaremiya menen kesellengen kemiriwshi anıqlansa, sol rayonda jaylasqan barlıq 
puqaralar emlenedi.
Leyshmaniyoz - keselligin tarqatıwshı apuwayı haywanlardan biri adamǵa 
shıbın arqalı ótedi. Nerv sistemasın kesellendiriwshi júdá awır hám qáwipli kesellik 
- ensefalit kózge kórinbeytuǵın filtrleniwshi viruslar arqalı juǵadı. Kóp haywanlar - 
kemiriwshiler,jánliklerarqalıótedi. 
Qutırıw — ótkir juqpalı viruslı kesellik bolıp, qasqır, túlki, qańǵı ıytler hám 
shıbınlar kesellik deregi esaplanadı. Bul kesellikke iri hám mayda shaqlı haywanlar, 
at, túye, shoshqa, pıshıq hám adamlar tásirli esaplanadı. viruslar kesel haywan 
silekeyinde jaylasqan bolıp, ol tislegen waqtında basqa organizmge juǵadı. 
Elimizde awıl xojalıǵı ziyankesleri hám epidemik kesellikler tarqatıwshı 
kemiriwshilerge qarsı jumıslar keń kólemde alıp barılmaqta. Olarǵa qarsı gúreste 3 
tıykarǵı: biologik, mexanik hám ximiyalıq usıl qollanıladı. 

---

19