Termin tushunchasi reja

Termin tushunchasi
REJA:

1. 
   O‘zbek terminologiyasi va leksikografiyasi fanining nazariy asoslari
   
2. 
   Termin va terminologiya tushunchasi
   
3. 
   Termin va nomenklatura tushunchasi
   

O‘zbek terminologiyasi va leksikografiyasi fanining nazariy asoslari
Tilshunoslikka oid tadqiqotlarda maxsus sohalarda qo‘llanuvchi so‘z va so‘z birikmalari termin sifatida talqin qilinadi. Aksar tilshunoslar to‘liq asos bilan termin, eng avvalo, til lug‘aviy tizimining teng huquqli a’zosi ekanligini ta’kidlaydilar. Terminologik tizimlar yaxlit til tizimida uning umumiy qonuniyatlariga bo‘ysungan holda paydo bo‘ladi va rivojlanadi. Termin bilan so‘z o‘rtasida o‘tib bo‘lmas chegara yo‘q, ular «shaklan ham, mazmunan ham» jiddiy tafovutga eta emas. Termin ham mohiyat e’tibori bilan so‘zdir, faqat so‘zning alohida turidir. Terminologiya muayyan fanning tushunchalar tizimi bilan bog‘liq bo‘lgan terminlar tizimi sifatida ta’riflanishi mumkin. Har qanday tushunchalar tizimiga muayyan terminlar tizimi muvofiq keladi. Terminologik tizimlarning rivojlanishi bevosita fan taraqqiyoti bilan birga kechadi. Bundan tanqari, umumiste’moldagi so‘zlardan farqli ravishda, terminlar ilmiy va amaliy muomalaga ongli ravishda olib kiriladi. «Terminlar «paydo bo‘lmaydi», balki ularga zarurat sezilganda «o‘ylab topiladi», «ijod qilinadi» (G.Vinokur).
Shu o‘rinda o‘zbek tilida termin so‘zining qo‘llanishi, termin - atama - istiloh sinonimik munosabati haqida aytilgan va aytilayotgan fikrlarga yana qaytishni lozim ko‘rdik. Keyingi 15-20 yil ichida ayrim sub’ektiv nuqtai nazarlar bois termin so‘zi o‘rnida atama so‘zining qo‘llanishi sun’iy ravishda faollashdi. Xotto terminologiya so‘zi ham rasmiy tarzda atamashunoslik so‘zi bilan almashtirildi. Bu so‘zlar o‘tgan vaqt mobaynida nashr etilgan qo‘llanma va risolalarda, 50 dan ortiq terminologik lug‘atlarda muhrlanib qoldi. To‘g‘ri, o‘z tilimizda muayyan baynalminal so‘zga har tomonlama maqbul bo‘lgan muqobil (ekvivalent) topilsa, uni albatta almashtirish zarur, bunda hech qanday e’tiroz tug‘ilmaydi. Lekin yuqoridagi holatda esa, ya’ni termin so‘zi o‘rnida atama so‘zini qo‘llashda termin so‘zining ta’rifi bilan atama so‘zining qamrovini taqqoslashning o‘zi bunday almashtirishning nomaqbo‘l ekanligini ko‘rsatadi. Akademik A. Xojiyev ham bunday almashtirishning noto‘g‘ri ekanligi, uning sabab va oqibatlari haqida asosli fikrlar bildirgan edi.
Shundan kelib chiqqan holda, termin so‘zini ilm-fanning biror sohasi yoki tarmog‘ida qo‘llanuvchi so‘z va so‘z birikmalariga nisbatan, atama so‘zini esa shartli ravishda qo‘yilgan nomlarga, jumladan, geografik ob’ektlar nomlariga, toponimlarga nisbatan keng ma’noda qo‘llash maqsadga muvofiq, deb o‘ylaymiz. Termin ma’nosidagi istiloh so‘zini esa tobora rivojlanib borayotgan zamonaviy fan va texnika tushunchalarining nomi sifatida qo‘llash maqsadga muvofiq emas. Lekin bu so‘zni tarixiy mavzulardagi matnlarda qo‘llash hech qanday e’tiroz tug‘dirmasa kerak.
Termin chegaralangan leksik qatlamga mansub lug‘aviy birlik sifatida terminologik tadqiqotlarning asosiy obyekti, terminologik lug‘atlar yaratishning muhim manbai hisoblanadi. Leksikologiya umumadabiy til lug‘aviy birliklarini o‘rganish bilan shug‘ullansa, leksikografiya ana shu lug‘aviy birliklarni to‘plash, tartibga solish va tavsiflash orqali lug‘atlar yaratish nazariyasi va amaliyoti bilan shug‘ullanadi. Shunga o‘xshab, terminologiya maxsus lug‘aviy birliklarni - terminlarni tadqiq etuvchi fan sohasi hisoblanadi. Terminlar asosida lug‘atlar yaratish hamda yaratilgan lug‘atlar majmui ko‘pchilik tilshunoslar va mutaxassislar tomonidan «terminologik leksikografiya», «ilmiy-texnik leksikografiya» deb nomlanib keladi. Tilshunoslar A.A.Reformatskiy va A.D.Xayutinlardan so‘ng S.V.Grinyov mazkur birikma terminlar o‘rniga, leksikografiya terminiga oxangdosh va vazifadosh bo‘lgan terminografiya terminini qo‘llashni taklif etadi va unga maxsus yoki terminologik lug‘atlar tuzish nazariyasi va amaliyoti sifatida ta’rif beradi. «Terminografiya» so‘zini qo‘llash, birinchidan, ixchamlikni ta’minlaydi; ikkinchidan, bu so‘z terminologiya so‘zining ma’nolaridan birini bajara boshlaydi va ma’lum darajada omonimiyani bartaraf etadi. Biz xam, «terminografiya» terminining zikr kilingan ijobiy tomonlarini e’tiborga olgan holda, uni amaliyotda qo‘llashni maqsadga muvofiq, deb hisoblaymiz, deya ta’kidlaydi Abduvahob Madvaliyev.
Yuqoridagilardan ko‘rinadiki, terminografiya terminologik lug‘atlar tuzish, ya’ni terminografik faoliyatning ham nazariy, ham amaliy jihatlari bilan shug‘ullanar ekan. Hozirgi kunda terminografiyada terminologik yoki maxsus lug‘at deganda, ensiklopedik lug‘atlarning biron-bir ixtisoslik terminlarini - alohida bilim sohasi va fan-texnika tarmoqlaridagi tushuncha va predmetlarning nomlarini qamrab oluvchi, ularni tushuntirib, izohlab beruvchi turi tushuniladi. Terminologik lug‘at faqat bir tor soha terminlarini tushuntirib berishi (masalan, botanika terminlari lug‘ati) yoki bilimning turli xil, odatda yondosh sohalari terminlarini qamrab olishi mumkin (masalan, politexnik terminlar lug‘ati). Shu bilan birga, terminologik lug‘at bir tilli bo‘lishi (bir tildagi muayyan soha terminologiyasi jamlanib, uning izohi ayni shu tilda beriladi) yoki ikki, uch va ko‘p tilli bo‘lishi (bir tilning terminlari boshqa til yoki boshqa tillar terminlari bilan izohlanadi) ham mumkin.
Xullas, terminologiya va terminografiya so‘zlari leksikografiya sohasi bilan uzviy bog‘liq holda rivojlanadi. Terminografiyani leksikografiyaning bir tarmog‘i sifatida qarash maqsadga muvofiqdir.