Termiz davlat universiteti iqtisod va turizm fakulteti moliya va moliyaviy texnalogiyalar

ALFRED MARSHALL: IQTISODIYOTIGA HISSA

Bu ko'rsatkich neoklasik yo'nalishi asoschilaridan biri hisoblanadi. U shunday tadqiqot mavzusiga o'z aql ta'kidlab, intizom "Iqtisodiyot" konsepsiyasini taqdim etdi. U bu tushuncha yanada to'liq va aniq o'rganish ob'ekti aks deb ishongan. ilm-fan doirasida iqtisodiy sharoit va ijtimoiy hayot jihatlarini, iqtisodiy faoliyat uchun zamin o'rganib. Bu amaliy intizom va amaliy masalalari ko'rib bo'lmaydi. Shu bilan birga, iqtisodiy siyosat masalalari o'z mavzuga tegishli emas. Iqtisodiy hayot, Marshall fikri, siyosiy ta'siri va hukumat aralashuvi tashqarida ko'rib chiqilishi kerak. U mumtoz tomonidan o'rtaga qo'yilgan haqiqatlar, dunyoning davr mobaynida ularning qiymatini saqlab qoladi, deb hisoblaydi. Biroq, ilgari ishlab qoidalariga, ko'plab oydinlik kerak va o'zgargan shartlarga muvofiq, talqin. ishlab chiqarish omillari, mehnat xarajatlari, yoki kommunal: nizolar qiymati manbai sifatida qaraladi nima etakchi olimlar o'rtasida edi. Economist Alfred Marshall boshqa tekislikda muhokama qilish imkoniga ega bo'ldi. U qiymati manbasini aniqlash uchun hech qanday ehtiyoj bor, degan xulosaga keldi. Bu uning darajasi va dinamikasini qiymatini ta'sir ko'rsatadigan omillar o'rganish uchun ko'proq muvofiq bo'ladi.²

Marshall xochi
Marshall tomonidan «iste'mol ortiqchaligi» tushunchasini kiritadi, bu xaridor olishi zarur bo'lgan ilojsiz narsa uchun to'langan va amalda to'layotgan baxolar o'rtasidagi farqdir, ya'ni xaridorning qo'shimcha talabini qondirishning iqtisodiy o'lchovidir. Ilk majinalistlarning baho, talab va taklif kabi omillarning funksional bog'lanish umumlashtiriladi. U xususan, baho pasayishi bilan talab ortishi (baho ortishi bilan talab pasayishi), baho pasayishi bilan taklif pasayishi (baho ortishi bilan taklif ortishi)ni ko'rsatib berdi. Mo''tadil (muvozanat) baho talab va taklif nuqtalari kesishgan erda o'rnatiladi (yuqori aytildi). Shularga mos ravishda bozorda baholarning o'zgarishi ro'y beradi. Daromadlar nazariyasida kapitalga foiz, ish haqi marjinalistik hal etiladi. Avvalgi klassiklarning tovar qiymati sarflangan mehnat bilan o'lchanishi qat'iyan rad etiladi. Foiz stavkasi darajasi to'g'risida fikr yuritilib, foiz kamayishi bilan insonlar kam jamg'aradilar (va aksincha) degan qisqacha xulosalar chiqariladi. Bu qoida keyinchalik uning shogirdi J.M.Keyns tomonidan keng foydalanildi (yuqorida berilgan).«Talab bahosi» rivojlantirilib «talabning elastikligi (qayishqoqligi)» konsepsiyasi ilgari suriladi, bu talab hajmining baho (narx) o'zgarishiga bog'liqligi ko'rsatkichidir. Elastiklikning turli omillarga qanchalik bog'liqligi tahlil etiladi (iste'mol tarkibi, daromad darajasi va b. ). Eng kam elastiklik keng iste'mol mollariga tegishli (ammo xuddi shu holatni zebi-ziynat mollariga nisbatan ko'rib chiqmagan). Bu bog'lanish vaqt davomida o'zgarib turishi aytiladi. O'rganilayotgan davr qanchalik kichik bo'lsa, talabning bahoga ta'siri shunchalik kattadir, davr qanchalik katta bo'lsa, ishlab chiqarish xarajatlari (taklif) ning ta'siri asosiydir. Korxonada ishlab chiqarish hajmlarining o'stirish davomida solishtirma ishlab chiqarish xarajatlari o'zgarishi qonuniyatlari aniqlandi. Korxona ishlab chiqarish masshtabini oshirganda undan keladigan nafning miqdori muammosi qarab chiqiladi. Marshall xususan shuni qayd qiladiki, odatda raqobatli iqtisodiyotda yirik korxona (firma) o'z tovar mahsulotiga bahoni pasaytirishni ta'minlaydi, bu esa raqobatchilar oldida ustunlikka olib keladi (malaka oshuvi, maxsus mashina va asbob-uskunalarni qo'llay olish tufayli). Eng muhimi bunday iqtisoddan butun jamiyat manfaat ko'radi. «Reprezentativ firma» (o'rtacha firmaning turi) tushunchasi kiritiladi. Uning hajmi ma'lum tovarni ishlab chiqarish hajmi ortishi bilan ortadi, bu esa ham ichki ham tashqi foyda keltiradi, chunki mehnat sarflari va boshqa ishlab chiqarish xarajatlari pasayadi.Bundan olim ikkita iqtisodiy qonun borligi to'g'risida qisqacha xulosalar chiqaradi: 1) o'sib boruvchi foyda va 2) doimiy foyda. Birinchisiga ko'ra, mehnat va kapital sarflari hajmi ortishi bilan odatda ishlab chiqarishni tashkil etishni mukammallashtirishga olib keladi, mehnat va kapitaldan foydalanish samarodorligini oshiradi, proporsional (mutanosib) ravishda yuqoriroq foyda keltiriladi. Ikkinchisiga ko'ra, mehnat va boshqa xarajatlar mahsulot hajmini proporsional o'sishiga olib keladi. Olim fikricha, real hayotda bu ikki tendensiya doimo bir-biriga qarama-qarshi turadi. Raqobat sharoitida ishlab chiqarish yiriklashuvi bilan nisbiy xarajatlar yo pasayib boradi, yoki paralel o'sadi, ammo mahsulot hajmi o'sish sur'atlaridan ilgarilab ketmaydi. Keyinchalik mana shu fikrlar asosida mikroiqtisodiy nazariya ishlab chiqarish va korxona o'lchamlari (katta-kichikligi)ni optimallashtirish muammosini echish bo'yicha ancha aniq uslubiy echimlarni ilgari surdi. Ishlab chiqarish xarajatlarini doimiy va o'zgaruvchi deb qarab, uzoq muddat davomida doimiy xarajatlar o'zgaruvchan bo'lib qoladi. Firma bozorni tark etishining asosiy sababi - xarajatlarning bozor bahosi darajasidan yuqorilab ketishidir.