Termiz davlat universiteti iqtisodiyot va turizm fakulteti “buxgalteriya hisobi va audit” yo’nalishi

Xavfsizlikning tizimli tahlili
Tizimli tahlil - murakkab muammolar bo'yicha qarorlarni tayyorlash va
asoslashda ishlatiladigan metodologik vositalar vig'indisidir, shu jumladan
xavfsizlikda ham.
«Tizim» deganda elementlar majmuasi tushuniladi, ular orasidagi o'zaro ta'sirlar adekvatli ravishda bir xil natijaga olib keladi. Bunday tizimni aniq tizim noaniq tizim deyiladi. deb ataymiz. Agar elementlarning o'zaro ta'siri har xil natijalarga olib kelsa, bu birikmalardan tuzilgan demakdir.
Tizim so'zi grekcha so'zdan olingan bo'lib, butun, qismlari va Tizimning tashkil qiluvchilari (elementlari, qismlari) deganda nafagat moddiy obyektlar tushunilmasdan, munosabatlar yana ular va bog'lanishlarni ham orasidagi O'zaroanglash kerak. Texnik holati jihatidan soz bo'lgan har qanday mashina texnik tizimga misol bo'la oladi. Tizimni elementlaridan bittasini inson tashkil qilsa-argatik tizim deviladi.
Argatik tizimga misollar: "inson-mashina", "mson-mashinamuhit" va hokazo. Umuman olganda bar qanday predmetni (jismni) tizimli topish shakliga ega deb tasavvur qilish mumkin.
Tizimlilik prinsipi hodisalarga bir butun to'plam yoki kompleks deb garab, ularni o'zaro bog'liqlikda o'rganadi. Tizim yuzaga keltiruvchi magsad yoki natija tizimni hosil qiluvchi elementlar deb ataladi. Masalan, tizimli hodisa bo'lgan yonish (yong'in) quidagi asosiy uchta shart (element) bo'lgandagina yuzaga keladi: yonuvchi modda, oksidlovchi (kislorod) va yondiruvchi manba. Tashkil qiluvchilarning xohlagan bittasini yugotib bu tizimni buzishimiz mumkin.
Tizim, uni tashkil qiluvchi elementlarida yo'q bolgan sifat belgisiga egadir. Tizimning juda muhim bu xususiyati amerdjentlik deb ataladi. Bu xususiyat, aslini olganda, umuman tahlil qilishning, shu jumladan xavfsizlik muammolarining ham asosida yotadi.
Tizimli tahlilning uslubiy status! juda g'aroyib: unda nazariya va amaliyot elementlari o'zaro aralashib ketgan, aniq shakllangan uslublar, xis-tuyg'u, shaxsiy tajribalar va evristik uslublar bilan qo'shilib ketgan.
Xavfsizlikni tizimli tahlil qilishning maqsadi ko'ngilsiz hodisa (avariya, yong'in, jarohatlanish, kasallanish va hokazo)larning yuzaga kelishiga ta'sir qiluvchi sabablarni aniqlash va ularning paydo bo'lish ehtimolligini kamaytiradigan oldini olish chora-tadbirlarini ishlab chiqishdir.
Har ganday xavf bir yoki bir nechta sabablar tufayli yuzaga keladi va ma'lum miqdorda zarar yetkazadi. Sababsiz real (bor bo'lgan) xavflar yuzaga kelmaydi. Demak, xavflarning oldini olish yoki ulardan himoyalanish ularning paydo bo'lish sabablarini aniqlashga, o'rganishga asoslangan.
Yuzaga kelgan xavflar va ularning sabablari o'rtasida o'zaro sababoqibat bog'lanishi mavjud, xavf ma'lum bir sabab oqibatidir, u esa, o'z navbatida, boshqa bir sabab oqibatidir va hokazo.
Shunday qilib, sabablar va xavflar kerakli, iyerarxik zanjirli strukturalami yoki tizimlarni xosil qiladi. Bunday bog'lanishlarning grafik ko'rinishi, shoxlanib ketgan daraxtni eslatadi.
Obyektlar xavfsizligining tahliliga bag'ishlangan horijiy adabiyotlarda shunday tushuncha (termin)lar ishlatiladi: "sabablar daraxti", "buzilishlar daraxti" , "xavflar daraxti " va "hodisalar daraxti". Ko'rilayotgan daraxtlarda goida bo'yicha sabab va xavf shoxchalari mavjud bo'ladi. Bu esa, sabab-ogibat bog'lanishlarining dialektik xususiyatga ega ekanligini to'liq namoyon qiladi. Bu shoxchalarni birbiridan ajratish maqsadga muvofiq emas, ba'zida aslo iloji yo'q. Shu sababli obyektlarning xavfsizligini tahlil qilish jarayonida xosil bo'lgan graflk ko'rinishlar "sabablar na xavflar daraxtlari" deb aniq aytiladi.
"Daraxt'larni qurish bar xil kongilsiz hodisalarning sabablarini aniqlashda juda katta samara beradigan usul hisoblanadi. "Daraxt" shoxlanishining kop bosqichli jarayoni, uning chegaralarini aniqlash maqsadida cheklashlar kiritishni talab giladi va bu cheklashlar ilmiy izlanishlarning maqsadiga butunlay bog liq boladi. Umuman, shoxlanishning chegarasi yangi shoxlar xosil gilinishining mantiqiy maqsadga muvofiqligi asosida aniglanadi.
Mantiqiy amallar (logik operatsiyalar) mos keluvchi maxsus belgilar bilan belgilanadi. Eng koxp qo'llaniladigan amal (operatsiya)larga «VA» (""), "YOKI" ("ILI") kiradi. "VA"' operatsiyasi shuni ko'rsatadiki, chiqish ma" lumotlarini qabul qilish uchun, kirish ma'lumotlaridagi barcha shartlar bajarilishi muhim. "YOKI" operatsiyasi esa ma'lumotlarni olish uchun, kirish ma'lumotlaridagi bironta shartga rioya qilingan bo'lishi kerakligini ko'rsatadi.
Boshqacha aytganda «VA» amali shuni koVsatadiki. A hodisa yuzaga kelishi oldidan, albatta B va V hodisalarning ikkalasi ham ro'y berishi lozim, «YOKI» amalida «G» hodisa, agar D va E hodisalardan birontasi ro'y bersa (yoki ikkalasi ham) o'rinli bo'ladi. «Taqiq» amali shartli hodisa ro'y bersagina yuzaga kelishini korsatadi, boshqa mantiqiy belgilardan hodisaning turiga va roy berishiga ko'ra foydalanish 30- jadvalda keltirilgan.
Aprior tahlilda izlanuvchi berilgan tizim uchun potensial bo'lishi mumkin bolgan shunday kongilsiz hodisalarni tanlaydi va ularning sodir bolishiga olib keluvchi har xil holatlar to'plamini tuzishga intiladi.Aposterior tahlil ko'ngilsiz hodisalar ro'y bergandan keyin o'tkaziladi.
Bunday tahlilning maqsadi - kelajak uchun tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Bu ikki uslub bir-birini toldiradi. Tahlilning to'gri (aprior) usuli ogibatni ko'rish uchun sabablarni organadi. Teskari usulda sabablarni aniqlash magsadida oqibatlar tahlil qilinadi, ya'ni tahlil asosiy hodisadan boshlab o'rganiladi.Ikkalasida ham oxirgi maqsad hamma vaqt har qanday ko'ngilsiz hodisalarning oldini olishdir.
Birlamchi hodisalarning paydo bolish ehtimolligi va chastotasini bilgan 1 holda, pastdan yugoriga harakatlanib, asosiy hodisaning yuz berish ehtimolini aniqlash mumkin. Xavisizikni tahlil qilganda eng asosiy muammo tizimning ko'rsatkichlarini anilash yoki uni chegaralashdir. Agar tizimning chegarasi juda tor qo'vilgan bo'lsa, unda tarqoq, tizimiylashmagan oldini olish chora-tadbirlarini xosil qilishga imkoniyat paydo boladi, ya'ni ayrim xavfli holatlar diqqatdan chetda golib ketadi. Boshqa tamondan, agar chegara juda keng go'vilsa, unda tahlil natijalari umumiy, noaniq bo'lib qolishi mumkin. Umumiy holda yondashish hodisani aniqlashdan iborat, ya'ni berilgan aniq holatda oldini olish tadbirlari orqali ta'sir qilish mumkinligini ko'rsatadi.
Xavfsizlikni tahlil qilish aprior va aposterior uslublari bilan amalga oshadi, boshqacha aytganda, kongilsiz hodisa yuz berishidan oldin (aprior) va yuz bergandan keyin (aposterior) tahlil qilinishi mumkin.