Termiz davlat universiteti pedagofika insituti tabiiy fanlar fakulteti biologiya ta

II.Bob.O‘simliklarni bitlaridandan himoyalashning tabiiy usullari
2.1.Xalq xo`jaligida O‘simliklarni bitlaridandan himoyalash usullari
23
Parazitlardan farq qilib o`simlik bitlarining yirtqichlari tur tarkibining
xilma—xilligi bilan ajralib turadi. Ahamiyatiga qarab o`simlik bitlari
yirtqichlarini quyidagi tartibda joylashtirish mumkin: 1) Sirfid pashshalar; 2)
Tugmacha qo’ng’izlar; 3)Yirtqich qandalalar; 4) Oltinko’zlar; 5) Gallitsalar.
Yirtqichlarning tur tarkibi 1.1 -jadvalda keltirilgan. Jadvaldan ko’rinib
turibdiki, o`simlik bitlari bilan 70 ga yaqin hasharotlar oziqlanadi. Bu yirtqich
hasharotlarni oziqlanishiga qarab polifag (oziq spektiri keng) va oligofag (oziq
spektori tor) larga ajratish mumkin.
O`simlik bitlari bilan chalaqattiqqanotlilar (qandalalar) turkumining 3 ta
oilasiga mansub 9 ta turi oziqlanadi. Yirtqichlarning 7 ta turi to’rqanotlilar
turkumi Chrysopidae oilasiga mansubdir. O`simlik bitlarining yirtqichlari
orasida Coleoptera va ayniqsa Diptera turkumlari ajralib turadi.
Qo’ngizlarning Coccinellidae (tugmacha qo’ng’izlar) oilasiga mansub 16 ta
turining o`simlik bitlari bilan oziqlanishi aniqlangan. Shira bitlari bilan
oziqlanadigan yirtqich pashshalar 3 ta oilaga mansub 36 ta turni o’z ichiga
oladi. Bu turlarning 30 tasi Syrphidae, 3 tasi Chamaemyiidae va 3 tasi
Itonodidae oilasiga mansubdir.
Yuqorida ko’rsatilgan yirtqich hasharotlarning shiralar sonini kamaytirishdagi
ahamiyati bir xil emas. Qandalalar, qo’ng’izlar va ninachilar polifag
bo’lganligi sababli turli-tuman hasharotlar bilan oziqlanadi va o`simlik
bitlarini sonini kamaytirishda uncha katta ahamiyatga ega emas. Ikki qanotli
yirtqichlar esa oligofagdir, ya’ni faqat shiralarni yeb kun ko’radi. Shu sababli
ularning shiralar sonini kamaytirishdagi ahamiyati nihoyatda katta.
OʻSIMLIK BITLARI, shiralar — tengqanotli xartumli hashortlar kenja
turkumi. Mingga yaqin turi maʼlum. Tana uz. 0,5—6,0 mm, tuxumsimon yoki
24
oval shaklda, rangi och yashildan qoʻngirgacha. Boshi kamharakat,
sanchibsoʻruvchi ogʻiz apparati xartum koʻrinishida boʻlib, boshining orqa
qismidan boshlangan boʻgʻimlardan tashkil topgan. Moʻylovlari 3—6
boʻgʻimli. Koʻpincha qanotsiz. Toʻptoʻp boʻlib yashaydi. Qanotlilari bir
oʻsimlikdan boshqasiga koʻchib oʻtadi. Oʻsimlik bitlarining rivojlanish sikli:
odatda, tuxum holida ikki yoki koʻp yillik oʻsimliklarda qishlaydi; bahorda
tuxumdan qanotsiz urgʻochi — asoschi vujudga kelib, 50—70 lichinka tugʻadi,
bular tez orada rivojlanib voyaga yetadi; ikkinchi va navbatdagi keyingi
avlodining voyaga yetgan individlari ham qanotsiz (partenogenetik, tirik tugʻib
koʻpayadi va qanotsiz qiz avlodni vujudga keltiradi). Rivojlanish sikli
urugʻlangan tuxum qoʻyish bilan tugallanadi (mas, dukkaklilar
va lavlagi Oʻ.6.). Oʻ. b. larining rivojlanish davri havo haroratiga bogʻliq holda
3—20 kun. Mavsumda 2026 avlod beradi. Urgʻochisi yoz oyida 14 kungacha
yashaydi. Qanotli urgʻochilar kuniga 1 —2 lichinka, qanotsizlari esa 5—10
lichinka tugadi. Ozgina yogʻingarchilik shiralarning rivojlanishiga yaxshi
sharoit yaratadi; yirik tomchili, surunkasiga yoqqan shiddatli yomgʻirlar ochiq
yashovchi shiralarni yuvib, nobud qiladi. Oʻsimlik bitlari bargnovdadagi
shirani soʻradi. Natijada oʻsimlik poyasi va ildizidagi uglevodlar zaxirasi
keskin kamayadi. Bu esa barglarning buralishi, novdalarning qingʻirqiyshiq
oʻsishi, toʻqimalarning kasallanib shish, bujgʻun va boshqalar har xil
oʻsimtalar hosil qilishiga sabab boʻladi. Zararlangan oʻsimliklarning
hosildorligi 15—20% ga kamayib ketadi. Bundan tashqari, Oʻsimlik bitlari
kasal oʻsimlik bitlarini soʻrish bilan birga xavfli kasalliklarni tarqatadi ham.
Oʻsimlik bitlarida mayda yaydoqchilarning koʻpgina turlari, jumladan,
afelinuslar, shuningdek, vizildoq pashshalar, toʻrqanotlilar lichinkasi,
koʻpgina koksinellidlar parazitlik qiladi.
25
Kurash choralari: birlamchi xoʻjayinoʻsimlik bilan ikkilamchisini bir-biriga
yaqin ekmaslik; hasharotlar shikastlashiga chidamli navlarni yetishtirish;
hasharotlarning tabiiy kushandalari entomofaglar (mas, oltinkoʻz) dan
foydalanish, oʻsimliklarga kimyoviy vositalar — fosfororganik
preparatlar purkash.
Ajdodlarimiz o‘simlik zararkunandalariga qarshi kuzatuvlari va yillar
davomida orttirgan tajriba hamda imkoniyatdan kelib chiqib, mahalliy
xomashyodan keng foydalanganlar. Masalan, daraxtning pastki qismini ohak
eritmasi bilan oqlash azaldan mavjud. Sababi, daraxt po‘stlog‘i ostidagi
zararkunandalarning tuxumi ohak tarkibidagi ishqor ta’sirida nobud bo‘ladi.
Erta bahorda qilingan bu usul yaxshi samara beradi, daraxt mevasining sifati
va hosildorligining oshishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi, atrofga o‘zgacha chiroy
bag‘ishlaydi. Yurtimizning ko‘p hududlari, ayniqsa, qishloq joylarda
bog‘dorchilik bilan shug‘ullanadigan keksa, tajribali dehqonlar
tomorqalaridagi ekin, daraxt bargiga shiracha tushganda ertalabki shabnamda
oddiy kul sepishadi. Kul tarkibidagi o‘yuvchi modda ta’sirida shira bitlari o‘z
faolligini yo‘qotadi, ya’ni o‘ladi. Qishloq xo‘jaligida begona o‘t va
zararkunandalarga qarshi kurashishda ko‘p holatda tarkibida kimyoviy zaharli
modda bo‘lgan turli pestitsidlardan foydalaniladi. Pestitsidlar, yuqorida
aytilganidek, birinchidan, inson organizmi va atrof- muhit uchun zararli
sanaladi. Ular bilan ishlaganda, albatta, shaxsiy himoya vositalaridan
foydalanish shart. Chunki ular tarkibidagi kimyoviy moddalar nafas yo‘lini
zaharlab, butun organizmga ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Ikkinchidan, bu
kimyoviy preparatlar zararkunandalarning tabiiy dushmani, ya’ni foydali
hasharotlarni ham qirib tashlaydi. Shu sababli bu preparatlardan faqat o‘ta
zararlangan joyga so‘nggi chora sifatida foydalanish mumkin, aks holda u ham
o‘simlikka, ham foydali hasharotlarga salbiy ta’sir ko‘rsatadi: uni umumiy
26
holda qo‘llash tavsiya etilmaydi. Uchinchidan, ushbu kimyoviy preparatning
narxi qimmat, iqtisodiy jihatdan zarar keltiradi. Pirovardida o‘z-o‘zidan
mahsulot tannarxi oshadi. Biroq zararkunandalarga qarshi chora-tadbirlar
vaqtida qo‘llanilmasa, mevali daraxtlarni shira bosadi, bit va kanalar ko‘payadi
va ular bahor faslining oxirida boshqa o‘simlik va sabzavotlarga ham o‘tishi
mumkin.
O‘zbekiston Fanlar akademiyasi Navoiy bo‘limi olimlari qishloq xo‘jaligi
zararkunandalariga qarshi kurashish uchun tabiiy mahsulotlardan
tayyorlangan, ekologik jihatdan toza kompleks birikmadan keng miqyosda
foydalanishni tavsiya qilmoqda. Uzoq yillik tajriba va kuzatuvlar asosida eng
samarali birikma tanlab olinadi. Uning tarkibi bir qator foydali, dorivor
xususiyatlarga ega mahsulotlardan tashkil topgan.
Masalan, yong‘oq bargi o‘zida juda ko‘plab makro va mikro, jumladan azot,
oltingugurt, fosfor, magniy, temir va boshqa elementlarni saqlaydi,
shuningdek, turli organik kislotalar, efir moylar, glikozidlar, alkaloidlar,
vitamin va minerallarga boy. Aminokislotalar tarkibining boyligi, askorbin
kislotasi, Ye, RR va V guruhi vitaminlarining mavjudligi yashil xomashyoni
mukammal tiklovchi vosita sifatida foydalanish imkoniyatini beradi. Yong‘oq
barglari o‘g‘it sifatida ham boshqa barglarga nisbatan juda yaxshi samara
beradi. Uning tarkibida katta miqdori foydali elementlarning organik
moddalari mavjud. Tarkibida zaharli moddalar yo‘qligi sababli yong‘oq
barglaridan olingan kul nafaqat mevali daraxtlarni, balki yumshoq va injiq
sabzavotlarni parvarish qilish, zararkunandalarga qarshi kurashda ham yaxshi
samara beradigan tabiiy o‘g‘it sirasiga kiradi.
Sarimsoqpiyoz tarkibidagi allitsin zamburug‘larga qarshi kurashish
xususiyatiga ega. Sarimsoqpiyoz tarkibi dorivor xususiyatiga ega bo‘lib, unda
bakteriya va viruslarga qarshi tabiiy kurashuvchanlik xossalari, aniq qilib
27
aytganda, o‘simliklarni parazit va bakteriyalardan himoya qiluvchi uchuvchi
moddalar — fitonsidlar mavjud. Sarimsoqpiyoz tarkibi kaliy, kalsiy, fosfor, S
va V guruh vitaminlari, selen, marganets, yod va efir moylarga boy.
Kulning kalsiy karbonati metabolik jarayonlarni yaxshilaydi, o‘simliklarning
yanada barq urib gullashiga yordam beradi. Kalsiy silikati esa o‘simlikka
vitaminlarni singdirishga ko‘maklashadi, kasallik va noqulay iqlim sharoitiga
chidamliligini oshiradi. Ildizlarning rivojlanishi va o‘sishini tezlashtiradi.
Kalsiy xloridi fotosintez jarayonida ishtirok etadi, fermentlarning
shakllanishiga yordam beradi, o‘simliklarning immunitetini, sovuqqa
chidamliligini oshiradi. Kaliy ortofosfati o‘simliklarga suv muvozanatini
tartibga solishga, qishning sovug‘iga bardoshli bo‘lishga yordam beradi.
Magniy silikati, magniy karbonati, magniy sulfati, natriy xloridi va natriy
ortofosfatlari uglevodlarni shakllantirishda ishtirok etadi, ulardan keyinchalik
sellyuloza va kraxmal hosil bo‘ladi, o‘simliklar tarkibidagi suv muvozanatini
me’yorlashtirishga, shuningdek, fermentlar faolligini oshirishga hissa
qo‘shadi.
Bunday misollarni yana ko‘plab keltirish mumkin.
Tomorqa xo‘jaligidagi meva-sabzavot va poliz ekinlari joriy yilda bahorning
seryog‘in kelishi oqibatida shira, turli o‘simlik bitlari va boshqa
zararkunandalar bilan sezilarli darajada zararlandi. Bu holatda birdaniga
kimyoviy preparatlardan foydalanish bir tomondan foyda bo‘lsa, ikkinchi
tomondan ham iqtisodiy, ham ekologik jihatdan zararlidir.
Shu bois, olimlarimiz ota-bobolarimiz qo‘llab kelgan noan’anaviy usullarga
murojaat qilib, tabiiy dorivor o‘simliklardan tayyorlangan kompleks birikmani
tajribada sinab ko‘rdi va samarali natijalarga erishdi.
Ushbu kompleks birikma Fanlar akademiyasi Navoiy bo‘limi olimlari hamda
“Elektrokimyozavod” QK AJ mutaxassislari hamkorligida yaratilgan va ishlab
28
chiqarilayotgan “ElSMiK” preparati bilan birga qo‘llanilganda yanada yaxshi
natija berishi kuzatildi. Bu sohadagi tajribalarni turli ekinlarda qo‘llash va
undan yanada keng foydalanish jarayoni davom etmoqda.
Xulosa:
Xulosa qilib ayutishimiz mumkunki Oʻsimlik bitlari, shiralar — tengqanotli
xartumli hashortlar kenja turkumi. Mingga yaqin turi maʼlum. Tana uz. 0,5—
6,0 mm, tuxumsimon yoki oval shaklda, rangi och yashildan qoʻngirgacha.
29
Boshi kamharakat, sanchibsoʻruvchi ogʻiz apparati xartum koʻrinishida boʻlib,
boshining orqa qismidan boshlangan boʻgʻimlardan tashkil topgan.
Moʻylovlari 3—6 boʻgʻimli. Koʻpincha qanotsiz. Toʻptoʻp boʻlib yashaydi.
Qanotlilari bir oʻsimlikdan boshqasiga koʻchib oʻtadi. Oʻsimlik bitlarining
rivojlanish sikli: odatda, tuxum holida ikki yoki koʻp yillik oʻsimliklarda
qishlaydi; bahorda tuxumdan qanotsiz urgʻochi — asoschi vujudga kelib, 50—
70 lichinka tugʻadi, bular tez orada rivojlanib voyaga yetadi; ikkinchi va
navbatdagi keyingi avlodining voyaga yetgan individlari ham qanotsiz
(partenogenetik, tirik tugʻib koʻpayadi va qanotsiz qiz avlodni vujudga
keltiradi). Rivojlanish sikli urugʻlangan tuxum qoʻyish bilan tugallanadi (mas,
dukkaklilar va lavlagi Oʻ.6.). Oʻsimlik bitlarilarining rivojlanish davri havo
haroratiga bogʻliq holda 3—20 kun. Mavsumda 2026 avlod beradi. Urgʻochisi
yoz oyida 14 kungacha yashaydi. Qanotli urgʻochilar kuniga 1 —2 lichinka,
qanotsizlari esa 5—10 lichinka tugadi. Ozgina yogʻingarchilik shiralarning
rivojlanishiga yaxshi sharoit yaratadi; yirik tomchili, surunkasiga yoqqan
shiddatli yomgʻirlar ochiq yashovchi shiralarni yuvib, nobud qiladi. Oʻsimlik
bitlari bargnovdadagi shirani soʻradi. Natijada oʻsimlik poyasi va ildizidagi
uglevodlar zaxirasi keskin kamayadi. Bu esa barglarning buralishi,
novdalarning qingʻirqiyshiq oʻsishi, toʻqimalarning kasallanib shish, bujgʻun
va boshqalar har xil oʻsimtalar hosil qilishiga sabab boʻladi. Zararlangan
oʻsimliklarning hosildorligi 15—20% ga kamayib ketadi. Bundan tashqari,
Oʻsimlik bitlari kasal oʻsimlik shirasini soʻrish bilan birga xavfli kasalliklarni
tarqatadi ham.
Oʻsimlik bitlarida mayda yaydoqchilarning koʻpgina turlari, jumladan,
afelinuslar, shuningdek, vizildoq pashshalar, toʻrqanotlilar lichinkasi, koʻpgina
koksinellidlar parazitlik qiladi.
30
Kurash choralari: birlamchi xoʻjayinoʻsimlik bilan ikkilamchisini bir-biriga
yaqin ekmaslik; hasharotlar shikastlashiga chidamli navlarni yetishtirish;
hasharotlarning tabiiy kushandalari entomofaglar (mas, oltinkoʻz)dan
foydalanish, oʻsimliklarga kimyoviy vositalar — fosfororganik preparatlar
purkash.
Kurs ishim xalq xo`jaligida o`simlik bitlarini zararsizlantirishni ochib beradi .