Termiz davlat universiteti professor A. N. Ro’ziev

4. Terodolit yullari
Terodolit bilan plan olishda asos bulib xizmat kiladigan nuktalarni birin - kertin birlashtirish
natijasida xosil buladigan sinik chiziklar sistermasiga terodolit yullari deryiladi.
Terodolit yullarini utkazishdan maksad plan olishda bervosita asos bulib xizmat kiladigan
nuktalarning bir-biriga nisbatan tutgan urnini, ya'ni tugri burchakli koordinatalarini aniklashdan
iborat. Terodolit yullari fakat terodolit bilan plan olishdagina emas, balki geroderzik tayanch
shaxobchalarini zichlashtirishda, shuningderk , boshka xil plan olishlarda, (M: mernzula bilan
plan olishda taxeromertrik plan olishda) xamda kanal yul trassalarini aniklashda, gaz kuvurlari,
elerktr liniyalari utkazishda va boshka ishlar da xam kerng kullaniladi. Terodolit yullari ochik yoki
yopik poligon xosil kilishi mumkin. Ochik poligon, odatda, ikkita geroderzik tayanch nuktalar
oraligida utkaziladi. Terodolit yullari utkazilayotgan joyda geroderzik tayanch nukta bulmasa,
kushimcha terodolit yullari utkazilib, poligon biron geroderzik tayanch nuktaga boglanadi.
Terodolit yullarini utkazishda kuyidagilarga rioya kilinadi:
A) Terodolit yullaridagi burchak uchlarini (nuktalarni ) shunday tanlash kerrakki, ularda turib
burchak ulchash kulay bulsin, atrofdagi joy yaxshi kurinadigan xamda plan olinayotganda
ulardan maksimal foydalanish mumkin bulsin. Shuning chuchn bunday nuktalar uchun odatda
ochik joydagi baland nuktalar tanlanadi:
B) poligon tomonlari 50 m dan kiska va 400 m dan uzun bulmasligi kerrak. Odatda poligon
tomonlarning uzunligi 200-300 m dan kilib olinadi. Undan tashkari, poligln tomonlari ulchash
kulay bulgan joylar (M: yullar, terkis joydagi utloklar va x.k.) buylab utishi kerrak. Poligon
burilish nuktalari kilib tanlangan nuktalarning joydagi urni kozik kokib berlgilab kuyiladi.
Kozikka nuktalarning tartib nomerri yozib kuyiladi. Nuktani terz topib olish uchun uning atrofi
doyra shaklida koziladi yoki atrofiga tosh uyib kuyiladi. Poligon nuktalaridan keryinchalik
boshka plan olishlarda yoki biron inshoot kurishda foydalaniladigan bulsa, burilish nuktalari
maxsus  stolb,  termir  truba  va  boshka  berlgilar  bilan  berlgilab  kuyiladi.  Poligon  nuktalari
tanlanib, ularni urni berlgilangandan sung ulchash ishlari boshlanadi.Odatda, terodolit yulining
ung tomondagi burchaklar ulchanadi. Burchak ulchash terodolit bilan tulik priyomda bajariladi.

---

106
Xar gal gorizontal burchak ulchangandan sung terodolit bussoli bilan poligon tomonlari
yunalishning magnit azimuti yoki rumbi xam ulchanadi va ular asosida burchakning kiymati
xisoblab chikariladi. Bu burchak terodolit bilan ulchanganda kupol xatoga yul kuymaslik uchun
ulchangan burchakni terkshirib kurish uchun xizmat kiladi.poligon tomonlarining uzunligi 20 m
li  pulat  lernta  bilan  ikki  marta  (tugri  va  terskari  yunalish  buyicha)  ulchanadi.  Agar  poligon
tomoni nishab yoki past-balandlik joylardan utsa, bu errdagi kiyalik burchaklari xam ulchanadi.
Ulchash natijalari maxsus jurnalga yozib boriladi. Terodolit yuli yopik poligon shaklda bulsa,
uning urtasidan diogonal yullar utkazilishi mumkin. Bunda diogonal yul poligonning biron
nuktasidan boshlanib ikkinchi bir nuktasida boglanadi. Bir nercha yullarning kushilish nuktalari
uzerl nuktalarderyiladi. (M: yopik poligondagi 50va 2 nuktalar uzerl nuktalardir.) Odatda
terodolit yullari geroderzik tayanch nukta oraligida utkaziladi. Bunda terodolit yullarini tayanch
nuktaga boglash uchun boglanish burchaklari улчанад.
М: В-нуктада туриб Ц ва Ц
1
, С- нуктада эса туриб Ц
2
 ва Ц
3
 burchaklari ulchanadi.Yopik
terodoliтyullarini tayanch nuktaga boglash uchun s va S1 burchaklari ulchanadi.
I

---

Agar terodolit yuli biron tayanch nuktadan boshlanmagan, yoki tayanch nuktaga borib
tutashmagan bulsa, maxsus terodolit yuli utkazib, uni geroderzik tayanch nuktaga
boglanadi. Terodolit yullari utkazishda bu yullar utadigan joyda biron tusik, M: jar , darer,
soy va x.k. tugri kerlib kolsa, bu vaktda masofa bervosita ulchash mumkin bulmagan
masofani aniklash mertodi bilan topiladi. Terodolit yullarini utkazishda dala ishlar tugagach,
ulchash natijalari ishlab chikilib, poligon burilish nuktalarining kooridinatalari aniklaniladi. Bu
kuyidagi tartibda bajariladi.
1) Burchak ulchash natijalari ishlab chikiladi.
2) Poligon tomonlarning direrktsiery burchagi va rumblari xisoblanadi;
3) Poligon, tomonlarining gorizontal proerktsiyalari aniklaniladi;
4) Poligon uchlarining koordinata orttirmalari xisoblanadi va orttirma boglanmasligi
tarkatiladi;
5)  Poligon uchlarining koordinatalari xisoblanadi.
      Bu ishlarning xammasi koordinatalarni xisoblash jurnalida bajariladi.