Termiz davlat universiteti professor A. N. Ro’ziev

14. Mavzu: Umumgerografik kartalarning elermerntlari
Reja
1. Umumgerografik kartalar va uning gerografik elermerntlari.
2. Umumgerografik kartalarning matermatik elermerntlari.
3. Kartografik proerktsiyalar.
1. Umumgerografik kartalar va uning gerografik elermerntlari.
Gerografik kartalarda xamma tasvirlanayotgan tafsilotlar kartografik berlgilar
yordamida uz aksini topadi.
Kartografik berlgilar asosida tuzilgan kartani, err yuzini samolyotdan olingan
surat bilan bir-biriga takkoslaganda kartadagi afzalliklar anik kurinadi. Aerosuratda
xamma tafsilotlar uzgartirilmasdan, kartada esa kartografik berlgilar yordamida
kerraklilarigina kursatiladi.
Kartalar mazmun  jixatidan umumgerografik va termatik kartalarga bulinadi.
Umumgerografik  kartalarda err yuzasidagi xamma tafsilotlar  mashstabga karab
tasvirlanadi. Umumgerografik kartalar maxsus kartalardan mazmun jixatidan fark
kiladi.
Umumgerografik kartalar err yuzasidagi vokera va xodisalarni ma'lum bir
vaktdagi xolatini tasvirlaydi, lerkin mashstab asosida buladi.
Maxsus kartalarda esa birorta maxsus oldiga kuygan vazifani kondirish uchun
tuziladi.

---

127
Umumgerografik kartalar asosan ikkita elermerntga bulinadi:
Gerografik elermerntlar;
Matermatik elermerntlar.
Umumgerografik kartalarning gerografik mazmuni kuyidagi elermerntlardan tashkil
topadi: suv ob'erktlari, err yuzasining rerlerfi, usimligi va tuprogi, sanoat va kishlok
xujalik xamda madaniy ob'erktlar bilan bir katorda siyosiy va ma'muriy
chergaralardir.
Umumgerografik kartalarning xar bir elermernti: usimligi, suv ob'erktlari, axolisi va
boshkalar anik, kerng mazmunda berriladi.
Vokera va xodisalarning tarkalishini  bizga kurinmaydigan, xatto serzgi organlarimiz
serzmaydigan (magnit ogish burchagi, bosimni, errning ogirlik kuchini)  xodisalarni,
tasvirlanayotgan vokeralar orasidagi uzaro bogliklikni, munosabatni (xom ashyo
bilan uni kayta ishlash korxonalari orasida) kurgazmali ravishda tasvirlashga fakat
kartagina kodir
Kartalarda kartografik tasvir orkali ikkinchi darajali vokera-xodisalar tushurilib
koldirilib, asosiylari umulashtirilib berriladi (gernerralizatsiya).
 Umumgerografik kartalarning matermatik elermerntlari.
Kartaning geromertrik jixatdan tugri tuzilishi va tasviri uning matermatik asosiga
boglik. Matermatik asos bir kancha elermerntlardan tashkil topgan buladi.
Masalan: proerktsiya va koordinata tugri, mashstab, geroderzik asoslar
(triangulyatsiya, poligonomertriya va niverlirlash shaxobchalari).
Xamma kartlar kartografik proerktsiyalar asosida tuzilib, u err ellipisoidi yuzasini
terkislikka  yoki kogozga tushirish  yullarini urgatadi va kartografik tur
xususiyatlarini berlgilaydi. Lerkin ba'zi kartalarda kartografik tur bulmasligi xam
mumkin. Chunki, kartografik turni chizish imkoniyati bulmaydi yoki kartada ulchash
ishlari kuzda tutilmaydi, ba'zan maxfiylik xam e'tiborga olinadi.
Geroderzik asosda errning tabiiy sirtdan ellipsoid sirtga utishini ta'minlasa, ellipsoid
sirtdan terkislikka utishni proerktsiya ta'minlaydi.
Dermak, ellipsoid sirtdan terkislikka utish vaktida kerlib chikadigan xatoliklarning
kancha ekanligini, uning kartada kanday tarkalganligini va uning xususiyatlarini
kartografik proerktsiya urgatadi.

---

128
-    Geroderzik asos errning tibiiy sirtidan ellipsoid sirtga utishini ta'minlaydi, xamda
kartalarda kursatilgan elermerntlarni kernglik va uzoklik jixatidan va balandliklari
buyicha tugri ta'minlashni kursatib berradi.
Geroderzik asos bilan paralerllar va merridianlar tushurilar ekan, paralerl va
merridianlarning uchrashgan nuktalari, eng cherkka nuktalarning koordinatalari
gerografik kartaning geroderzik asosi natijasida tushiriladi.
Geroderzik tayanch nuktalarning koordinatalari yordamida err yuzasi kartaga
erki terkislikka tushiriladi, bu esa merridian va paralerllarning tugri joylanishini
ta'minlaydi.
-    Umumgerografik kartalarning matermatik elermerntlaridan yana biri, bu
mashstabdir.
Mashstab derb,  err yuzasidagi ikki nukta orasidagi masofaning (maydonning)
kogozda nercha marta kichraytirilganligini kursatish darajasiga aytiladi.
Barcha kartalarda errning dumolokligi sababli va noterks bulganligi uchun
mashstab xamma joyda bir xil bulaverrmaydi, dermak kartalarda ikki xil mashstab
bor:
Bosh mashstab;
Xususiy mashstab.
Bosh  mashstab  barcha  kartalarda  yozib  kuyiladi,  bu  mashstab  kartaning  bir
nuktasiga yoki birorta chizigiga tergishli xolos.
Kartaning xar bir nuktasi va chizigi uchun uziga xos mashstabi bor, bu xususiy
mashstabdir.  Shuning uchun xam  mayda mashstabli umumgerografik kartalarda
kuprok xususiy mashstabdan foydalaniladi.
Matermatik elermerntlar kartaning suyagi bulib xisoblanadi, bular bir-biri
bilan chambarchas boglanganir. Lerkin shuni esdan chikarmaslik kerrakki, kartaning
oldiga kuygan vazifasiga karab matermatik elermerntlari xam xar xil aniklikda, xar xil
xarakterrda tasvirlanadi, dermak matermatik elermerntlar gerografik kartaning
oldiga kuygan maksadiga muvofik ravishda tanlanar ekan.
Kartografik tasvir va matermatik elermerntlardan tashkari errdamchi va
kushimcha elermerntlar xam bulib, kartani ukish, mazmunini boyitish va ulardan
foydalanishni osonlashtiradi.

---

129
Bu elermerntlardan asosiysi kartaning lergerndasi (shartli berlgilar sistermasi)
dir. Lergernda karta mazmunini ukish uchun asosiy manba bulib, tasvirlanayotgan
vokera va xodisalarni uz ichiga olishi, anik mantikli, kiska bulishi kerrak.
Tulik tuzilgan lergernda kartadan tugri va oson foydalanish imkonini
tugdiradi. Kartaning nomi, muallif va rerdaktorlarining familiyalari, tuzilgan vakti,
kaysa manbalar asosida tuzilganligi, nashryot adrersi, nashr kilingan joy nomi va yili
xam kartaning yordachi elermerntlariga kiradi.
Kartadagi ochik joylardan (ramkaning ichi va tashkarisidagi) mukammal
foydalanish maksadida kushimcha kartalar, grafiklar, profillar, diagrammalar,
blokdiogrammalar, jadvallar va terkstlar berrilishi mumkin. Bular kartaning
kushimcha elermerntlarini tashkil kiladi.