Termiz davlat universiteti saidmuradova saxiba jalmuradovna nazar eshonqul asarlarida badiiy psixologizm

shakllari” deb nomlangan va uch fasldan iborat. Birinchi fasl “Romanda dramatik 
va tragik obrazlar tizimi” deb nomlangan. Obrazlar oʻz xarakter – xususiyatiga 
10
Ғаниев И. Достоевскийни тушуниш ёки мангу бедорлик сири. Тошкент, “Фан”, 2006, 100- бет

---

19 
koʻra, bir necha turlarga boʻlinadi: satirik obraz, yumoristik obraz, komik obraz, 
tragik obraz, dramatik obraz, tarixiy shaxslar obrazi, afsonaviy obrazlar, noreal 
obrazlar. 
Masalan, Nazar Eshonqul asarlaridan shu tipdagi quyidagi obraz namunalarini 
eslash mumkin: Muazzam (“Momoqoʻshiq” qissasi) – dramatik obraz; Zamon 
otboqar (“Shamolni tutib boʻlmaydi” hikoyasi) – tragik obraz; Rassom chol 
(“Maymun yetaklagan odam” hikoyasi) — tragik obraz; shahar meʼmori (“Tobut” 
hikoyasi) – tragik obraz; Rassom (“Sanʼat-1” hikoyasi) – dramatik obraz; N. 
(“Goʻroʻgʻli ” romani) – dramatik va tragik obraz; Gʻanim (“Istilo” hikoyasi) – 
satirik obraz; Sulaymon Paygʻambar (“Tun panjaralari” qissasi) – noreal obraz; 
Choʻqqi soqol (“Qora kitob” qissasi) – satirik obraz va hokazo. 
Obrazlarni sof salbiy yoki ijobiy, satirik yoki dramatik, tragik yoki afsonaviy 
obrazlar sifatida tushunmaslik kerak. Inson obrazi mohiyatan bir – biriga uygʻun, 
sinkretik shakllarda eʼtiborni tortadi. Bu hayot qonuni boʻlib, bir shaxs albatta ijobiy 
xislatlar egasi, boshqa bir odam nuqul munofiq xarakterli satirik mohiyatiga ega 
boʻlmasligi mumkin. Masalan, Gyotening “Faust” tragediyasidagi bosh obraz Faust 
qanchalik bilimdon, ezguqalb inson boʻlmasin, unda beixtiyor ravishda 
kamchiliklar, yetishmovchiliklar ham mavjud. Hatto, yovuz shayton timsoli 
Mefistofel qiyofasida yaxshilik, achinish kabi ijobiy xislatlar ham koʻzga tashlanadi. 
Bunday talqin asarlarga hayotiylik pafosini bagʻishlaydi.
Adibning yuksak mahorat bilan yaratilgan “Goʻroʻgʻli yohud hayot suvi” 
romaniga toʻxtaladigan boʻlsak, asarda dramatik va tragik obrazlar tizimidagi 
adabiy qahramonlar, hatto kichik personajlarning ham hayoti dramalarga boy, ular 
qiyofasidagi ijobiy va salbiy jihatlar ham qorishiq holda tasvirlangan. Chunonchi, 
inson sof oliyjanob yoki sof munofiq boʻlmasligi ijtimoiy hayot muvozanatiga 
toʻgʻri kelmaydi. Yozuvchi “Goʻroʻgʻli yohud hayot suvi” romanida ichki ziddiyat –
ruhiy psixologik, dramatik yoki tragik hollarni real hayotda borligicha eng koʻp
fojiaviy qismatlar tasvirida ochib beradi. Bosh personaj N.ning boshiga tushgan 
koʻrgulik uni esankiratib qoʻygani sababli u ruhiy azoblar iskanjasida qolganligi va 
aʻlal — oqibat hayoti fojiaviy yakun topganligi kitobxonni toʻlqinlantiradi. Shunday 
qahramonlar ham borki, ularning oʻz ichki oʻy- xayollari, kechinmalari, hayotga 
munosabatlari ham ziddiyatli. Ana shunday ziddiyatli obrazlardan biri – Havo ismli 
biroz suyuq, yengiltaksifat, istarasi issiq boʻlsa — da, kishiga tik va behayo 
boqadigan ayolning portreti orqali yozuvchi, uning maʼnaviyati aytarli sogʻlom
shaxs emasligini taʼkidlaydi. Nazar Eshonqulning yozuvchi sifatida oʻziga xosligi, 
individual uslubi uning voqelikka estetik munosabatida, hayotning ziddiyatli, 
qarama-qarshiliklarga boy, dramatik va tragik keskinlik oqibatida yuzaga keluvchi 
psixologizm asosida badiiy voqelikni tasvirlashida koʻrinadi. Adib oʻzining 
“Goʻroʻgʻli yohud hayot suvi” romanida ijtimoiy voqelik manzaralarini mantiqiy 
davomiylikda tasvirlagan. Taʼkidlash joizki, Nazar Eshonqul asarlarida sof ijobiy 
shaxsiyatli timsollardan koʻra koʻproq, dramatik va tragik obrazlar, noreal yoki 
afsonaviy timsollar koʻlami eʼtiborni tortadi. Nazar Eshonqul uslubining oʻziga 
xosligiga binoan romanda dramatik va tragik obrazlarga koʻp eʼtibor berilishining 
asosiy sabablaridan biri – shoʻro tuzumi zulmini tortgan bandalarining shoʻr 

---

20 
taqdirini qalamga olishi bilan bogʻliqdir. Noreal, afsonaviy yoki majoziy obrazlarga 
eʼtiborining boisi esa, avvalo, yozuvchi ijod karʼyerasining romantik – poetik 
ohangdorlikka moyilligining, hayotni, hayot haqiqatlarini xayoliy — majoziy, 
xayoliy-lirik koʻlamida aks ettirishga eʼtibor berishining sabablaridan qidirish lozim 
boʻladi. Yozuvchi asarlarining jozibadorligi esa, uning psixologik tasvirga bevosita 
urgʻu berishi va shu uslubga tayanishi bilan aloqador. 
“Bekatlararo taksi yon tomondan kelib urilgan “KaMAZ”ning zarbiga dosh 
berolmay, avval bir yonga ogʻdi, keyin gursillab quladi; shofyor va yoʻlovchilarning 
koʻzlari chaqchayib ketdi – qoʻrquv va dahshat aralash baravar baqirib yuborishdi, 
ularga nariroqdagi bekatda turganlar ham joʻr boʻldi. “KaMAZ” haydovchisi sakrab 
tushib, taksiga qarab yugurdi: u sportchilar kamzulini kiyib olgan, barvasta, 
juhudbashara, shop moʻylovli odam edi.”
11
“Bitik” hikoyasi shunday koʻngilsiz va noxush voqelik – avtohalokat hodisasi 
roʻy berishi bilan boshlanadi. “KaMAZ” haydovchisining – shu avtohalokat 
sababchisi boʻlgan kishining psixologik portreti tasviridagi barvastalik, 
juhudbashara, 
shop moʻylovlik, sportchilar kamzulini kiyganligi uning 
nopisandligini, mashina boshqaruvida beparvo va oʻziga ishonchini pisanda qiluvchi 
ruhiyatini tushunish imkonini beradi. Shu bois ham, oʻz yoʻlida bezavol 
harakatlanayotgan taksini ogʻir mashinasining urib yuborishi, uning ichidagi 
odamlarning zararlanishi, qattiq qoʻrqib qolishlari, tabiiy hol. 
“KaMAZ” haydovchisi yuqoriga yana uchta yoʻlovchini tortib chiqaradi – 
ularning hech joyiga jarohat yetmagan edi, yohud hali oʻzlariga toʻla kelmagan, shu 
sababli oʻzlarini soppa — sogʻday tutishardi. Ular nariroqqa borib, tomoshabinlar 
safiga qoʻshilishdi. Taksi haydovchisining chap yuzi pachoq boʻlgan edi. U garchi 
gapirayotgan boʻlsa ham, oʻzini allaqachon oʻlik hisoblab, choʻzilib yotib oladi. 
“Yana bir yoʻlovchi bor ovozi bilan “qovurgʻam... qovurgʻamning abjagʻi chiqdi” 
deb baqirardi. Uni mashina ichidan tortib, oʻtloqqa yotqizib qoʻyishdi. Shu payt 
uzun boʻyli, oqquva militsioner yetib keldi. U odamlarni turtib — surtib oldinga 
oʻtdi.”
12
Katta mashina haydovchisi, garchand yoqimsizroq raftorli kishi boʻlsa-da, 
vijdon amri bilan taksi ichidan jabrlangan kishilarni olib chiqishga masʼuliyat bilan 
harakat qiladi. Yozuvchi taksi haydovchisining, gapirib turgan holida, oʻzini erga 
tashlab, yotib olishida uning oʻzini jabrdiyda qilib koʻrsatish payida 
boʻlayotganligini psixologik jihatdan ancha yorqin talqin etgan. Unchalik 
jarohatlanmagan uchta yoʻlovchining ham tomoshabinlar safiga borib 
qoʻshilishlarida anatomik ruhini asoslashni koʻzlagan.
Bobning ikkinchi fasli “Go‘ro‘g‘li yohud hayot suvi” romanida psixologik