Termiz davlat universiteti saidmuradova saxiba jalmuradovna nazar eshonqul asarlarida badiiy psixologizm

-“dastasi qorayib qolgan qamchi” umrida halol – pokiza yashagan, polvonlik 
va chavandozlik bilan milliy qadriyatlarni himoya qilib oʻtgan, shu fazilatlari bilan 
mustamlakachi kelgindilar, sotqinlar qurboni boʻlgan Rayim polvon xotirasini 
bildiradi; 
-“sopiga gavhar o‘rnatilgan xanjar” ham Rayim polvon siymosining ramzi, 
“xanjar” yot kuchlardan, dushmandan xalqi va Vatanini himoya qilish ramzi; 
- “erkak kishining ter hidi kelib turgan kalapo‘shi” — bevaqt umri xazon 
boʻlgan Bayna momoning oʻgʻli taassuroti; 
-“zebigardon”, “bilakuzuk”, “kashtali ko‘ylak” eng navqiron kelinlik 
chogʻlari ham biron marta taqmagan Bayna momoning fojiona umr yoʻllarining 
ramzi; 
-“sarg‘ayib 
ketgan 
Qurʼon” 
bosqinchilikning, 
milliy 
va 
islomiy 
qadriyatlarning toptalganlik ramzi; sargʻaygan Qurʼon esa, muqaddas ilohiy 
kitobimizning taʼqiqlanganligi boisidan eski sandiqlarga yashirilganligining ramziy 
– poetik talqini;
-“pala – partish o‘rab tashlangan o‘nta odam barmog‘i”, “qon qotib qolgan 
tumor va tig‘i zanglagan qaychi” – sotqin kimsa bolalarining toʻyi boʻladigan kun 
oʻldirilishining ramziy belgilari. 
Yozuvchi bunday psixologik – ramziy talqin ishoralari orqali xalq uchun 
“turma” boʻlgan mustabid siyosat zulmlarini, zoʻravonliklarini yana bir bor 
psixologik jihatdan tasavvur qilish, u davr aziyatlarini mukammalroq xayol – xotira 
prizmasidan oʻtkazish maqsadini koʻzlagan va bunga toʻla erishgan. Uning bunday 
favqulodda majoziy – psixologik talqinlardan bosh muddaosi ham shu bilan 

---

18 
izohlanadi. Bu esa, mustaqillik va istiqlolimiz qadriga yetish daʼvatlari ham 
hisoblanadi. 
Bobning uchinchi fasli “Milliy xarakter va psixologizm” deb nomlangan. 
Nazar Eshonqulning “Momoqoʻshiq”, “Tun panjaralari”, “Qora kitob” singari 
qissalari, “Maymun yetaklagan odam”, “Shamolni tutib boʻlmaydi”, “Tobut”, 
“Zulmat saltanatiga sayohat”, “Xaroba shahar surati”, “Qoʻl” singari bir qator 
hikoyalari nomi ham oʻz mazmun – mohiyatiga koʻra, majoziy – psixologik 
xarakterga ega. Shu bilan birga, bunday xarakterdagi asarlarning teranligi va 
bezavolligi, ularda milliy konsepsiya, mahalliy kolorit poetikasi yetakchilik qiladi. 
Nazar Eshonqul qissalari yoki hikoyalari garchand modernistik adabiyot unsurlariga 
yaqinroq boʻlib, obrazlar harakati va faoliyatida, oʻy – xayollarida, qiynoq va 
fojialar girdobida qolgan taqdirlariga monandlikda namoyon boʻlsa-da, bunday 
jarayonlar ham albatta oʻzining milliy optimistik ruhiga ega boʻlgan ramziy- poetik 
yaratmalardir. Adabiyotshunos olim Ilhom Gʻaniyev yozadiki, “Dostoyevskiy 
asarlarida azob chekishga mahkum etilganlar galereyasi yaratilgan. Ularning 
shafqatsiz hayot tarzi, uqubatlari, qilmish – qidirmishlari bizning koʻzimizni yanada 
kattaroq ochishga majbur etadi. Hamisha birovdan nimadir kutishga, muruvvat, 
shafqat, mehrga tashna qalblarimizni bir qadar riyozatga tayyor turishga 
chorlaydi.”
10
Nazar Eshonqul badiiy obrazlariga oid mashaqqatli faoliyatdan, mahzun 
kechmishlaridan shunday ibrat va taʼsir ruhini sezamiz. Yozuvchi asarlarida milliy 
jozibani, milliy qadriyatlarni hayotiy tasvirlar vositasida, psixologik jihatdan 
jozibador qilib talqin qilishga maxsus eʼtibor beradi. Masalan, bu jihatdan milliy 
qoʻshiq, ayol hayo va ibosi hamda begʻubor goʻzalligi kabi jihatlar muhim 
psixologik – poetik vositasi sanaladi. Nazar Eshonqul “Momoqoʻshiq” nomli misoli 
nasriy nazm ruhida yozilgan, ancha ravon va engil, xushnud va mamnuniyat bilan 
mutolaa qilinadigan qissasida milliy gʻoya, milliy qadriyatlarni gʻoyatda ixlos va 
mehr bilan ifodalab bergan. Bunda yozuvchi mahalliy ayollarning soddalik ortidagi 
goʻzalligini va milliy qoʻshiq ifodasi bilan bogʻliq ruhiy – psixologik usullardan 
unumli foydalanadi. Qoʻshiq sanʼatning eng qadimiy turlaridan biri boʻlib, xalq 
yaratgan qoʻshiqlarda xalqning oʻziga xos orzu-umidlari, quvonchlari, qaygʻuli 
taqdirlari, hatto, motam marosimlari bilan bogʻliq hodisalari oʻz talqinini topgan. 
Nazar Eshonqul qissasidagi Muazzam kelinchakning sodda va begʻubor goʻzal 
siyrati, uning gʻoyatda yoqimli qoʻshiqlari orqali oʻzbek ayoli qiyofasi, uning 
maʼnaviy – psixologik goʻzallik dunyosining sanʼatkorona talqini orqali teran milliy 
jozibasini koʻrsata olgan. Bunda iqtidorli adib ichki psixologik holatlar, qalb 
dialektikasi manzaralari begʻuborligini, dardkashlik, bezavollik fazilatlarini 
umumlashtirishga muvaffaq boʻlgan. 
Ishning uchinchi bobi “Romanda badiiy psixologizm imkoniyatlari va