Termiz davlat universiteti saidmuradova saxiba jalmuradovna nazar eshonqul asarlarida badiiy psixologizm

tasvir va badiiy uslub uyg‘unligi” deb nomlangan. 
Yozuvchi uslubini xarakterlash, adabiyotdagi uslublar yoʻnalishlarini 
aniqlashda hamisha bosh masala, bu mahorat masalasi boʻlganligidan 
adabiyotshunoslarning diqqat- eʼtiborini tortib keladi. Ziyrak kitobxon biron asarni 
11
Эшонқул Н. Битик // Эшонқул Н . Момоқўшиқ. Тошкент.: 2019, 256- бет.
12
Юқоридаги манба, 256- бет. 

---

21 
oʻqiyotib, uning qaysi ijodkor qalamiga mansubligini payqaydi. Masalan, lirik 
koʻlam, mukammal hayotiy tasvirlar, oʻziga xos sharqona nazokat ustuvor boʻlgan 
asarlarni oʻqiyotgan kitobxon, bu Abdulla Qodiriy ijod namunasi ekanligini 
payqaydi. Shu bilan birga, Tolstoy, Balzak, Dostoyevskiy, Oybek, A.Qahhor kabi 
yirik nasr ustalarining tasvirlash uslubi umumiy yoʻnalishda mushtarak boʻlganligi 
bilan, ularning oʻziga xos alohidaliklari ham mavjudligi ilmiy – tadqiqotlar 
natijasida aniqlanadi. Mazkur yozuvchilarni psixologik tahlil, keng qamrovli epik 
talqin, yovuzlik va ezgulik munosabatlaridagi yakdillik kabi jihatlar oʻzaro 
yaqinlashtirib turadi. Nazar Eshonqul, Xurshid Doʻstmuhammad, Gʻaffor Hotam, 
Xayriddin Sulton, Isajon Sulton, Ulugʻbek Hamdam, Shoyim Boʻtayev kabi Istiqlol 
davri nasrining navqiron ijodkorlarini mumtoz adabiyot, ilgʻor Yevropa adabiyoti, 
modern yoʻnalishi, psixologik talqin, sobiq mustabid tuzum kirdikorlarini fosh 
qilish, mifologik motivlar bilan bogʻliq tomonlari umumiy, uslubiy jihatdan 
mushtarak qilib turadi. Nazar Eshonqul asarlarida mif va psixologik talqin uslubi 
ancha yetakchilik qiladi.
Nazar Eshonqul oʻz asarlarida, jumladan, “Goʻroʻgʻli yohud hayot suvi” 
romanida folklor asarlariga bevosita murojaat qiladi.Uning munosabatidan ana 
shunday mif va asotirlarni, umuman, mifologizmni nazariy va amaliy jihatdan ham 
ancha teran bilishi maʼlum boʻladi. Toʻgʻri, adib “Goʻroʻgʻli yohud hayot suvi” 
romanida aynan qaysi mif, asotir, yoki epos namunasidan misol olganligini 
uchratmaymiz. Ammo, uning sanʼatkorligi shundaki, eposlarda, anigʻi “Goʻroʻgʻli ” 
dostonida ifodalangan erk, hurlik, erkin inson orzusi, zulm, bosqin, xiyonat, inson 
qadrini toptash kabi zoʻravon gʻoyalardan, badiiy namunalardan mohiyatan 
foydalanganligi, ularni bugungi davr, anigʻi, shoʻro mustabid tuzumiga mazmunan 
yangi badiiy shaklda tadbiq qilinganligini anglaymiz. Faslda N.Eshonqulning 
psixologik portret, mutelik psixologiyasi, tush psixologiyasi tasviridagi badiiy 
mahorati tadqiq etilgan. 
Bobning uchinchi fasli “Lirik tasvir, majoz va psixologizm dialektikasi” deb 
nomlangan.
Lirizm, lirik qalbli yetuk badiiy obrazlar har bir yetuk asarning eng muhim 
komponenti, yozuvchining ezgu gʻoyalarini toʻlaroq namoyon qilishga imkon 
beruvchi vositalardan sanaladi. Shu maʼnoda yuksak ijobiy qahramonlarga xos ezgu 
jihatlardan biri, ularning goʻzal tuygʻular, goʻzal odatlar va harakatlar bilan 
bogʻliqligi, vafo, sadoqat egasi sifatidagi jihatlari bilan oʻlchanadi. Ayni vaqtda 
goʻzallik, moʻtadil ijobiy xislatlar lirizm hodisalarining muhim komponentlari 
sanaladi. Masalan, Farhod, Shirin, Layli, Majnun, Otabek, Kumush, Anvar, Raʼno, 
Yoʻlchi, Gulnor kabi maʼnan yuksak qalbli obrazlar tasvirida ijodkorlar lirik talqin 
uslubidan foydalanadilar. Lirik talqin inson qalbini mukammal koʻrsatishning 
tengsiz vositasi sanaladi. Nazar Eshonqulning ishonch bilan taʼkidlashicha, 
“adabiyot millatning ruhi va qalbi boʻlib qolaveradi”
13
. Inson qalbi va ruhi lirik 
talqinlarning psixologik tasvir vositalari orqali yaratiladigan namunalari sifatida 
tasvirlanadi. 
13
Адабиёт инсон қалби учун курашдир.(Ёзувчи Назар Эшонқул билан филология фанлари доктори, 
профессор Ин Гёнг Оҳ суҳбати) “Китоб дунёси”, 2013 йил 27 февраль

---

22 
Nazar Eshonqul asarlarida psixologizmning mifologik motivlar, nutqiy 
xarakteristika, portret, tush, peyzaj, dialog, lirizm, majoz, ramz kabi komponentlarda 
namoyon boʻlishi, uning bu masalalardagi novatorona izlanishlarini bildiradi. 
Lirizm va uning bagʻrida psixologik tasvir mohiyatining namoyon boʻlishi 
inson qalbi kechinmalari, ayollar olami, sevgi — muhabbat, qoʻshiq, musiqa, peyzaj, 
maktub, dialog kabi adabiy komponentlari orqali amalga oshirilishi mumkin. Lirizm 
masalasi Nazar Eshonqulning “Momoqoʻshiq” qissasida qoʻshiq vositasida ancha 
mukammal namoyon boʻladi. Qissaning yetakchi obrazlaridan biri Muazzam 
timsolida asarning lirik – poetik mohiyati oʻz ifodasini topgan. Muazzamning gul 
bagʻrida, paxta dalalari, ekinzorlar muhitida dilbar qoʻshiqlarni kuylashi asarning 
barcha komponentlariga estetik joziba, goʻzallik ruhini bagʻishlab turadi. Shoir 
Shamsi Saloh uning bu yovvoyi maqomlaridan taʼsirlanib, uni katta shaharga, sanʼat 
va isteʼdod uchun keng imkoniyat mavjud madaniy muhitga borishi haqida eri – 
brigadir Otaqul bilan jiddiy gaplashadi. 
Bir qaraganda, havoyi tuygʻular egasi Shamsi Saloh qishloq goʻzali 
Muazzamning bu turmushdan juda bezganligini aytadi, bu dim va jazirama, uni hech 
qachon tushunmaydigan qoʻpol, qoʻrs odamlar; qaysidir yovvoyi zamonlardan 
saqlanib qolgan yovvoyi udumlar, keyin mana bu dalalardagi tashvishlar uning 
joniga tekganligini taʼkidlaydi. Qishloqning sodda dehqon yigiti Otaqul, avvalo bu 
balandparvoz, ammo aslida toʻgʻri soʻzlardan lol, boshi qotib qoladi. Muazzamning 
qoʻshiqchilik isteʼdodi bu erda –qishloqda hayf boʻlib qolishi toʻgʻrisida kuyungan 
boʻladi: -Menga bu haqda hech qachon gapirmagan... – toʻngʻilladi Otaqul. 
Xulosa qilib aytganda, jamiyatdagi va tabiatdagi barcha jarayonlar, jumladan, 
goʻzallik va nafosat, ezgulik va oliyjanoblik neʼmatlarining hosil boʻlishi hamda 
tasvir va tadqiq etilishi, inson olami goʻzallikka, tabiiylikka dahldor ekanligini 
anglatadi. 
XULOSA 
1. Olam va odam haqidagi abadiy muammolarni aks ettirgan sanʼat asarlarida 
badiiy psixologizm bosh omillardan biridir. Psixologik tahlilning mukammalligida 
lirik talqin, majoz, tragik va dramatik obrazlar uygʻunligi, oʻzaro bir – birini boyitish 
tendensiyasi Nazar Eshonqul kabi sanʼatkor yozuvchi yaratmalarida oʻz tasdigʻini 
topadi. 
2. Psixologizmning taraqqiyot tadriji, avvalo xalq ogʻzaki ijodi namunalari, yirik 
eposlar (“Goʻroʻgʻli” , “Alpomish” kabi) davriga borib taqaladi; aruz vazni sheʼr 
shakllarida yaratilgan namunalardagi anʼanaviy oshiq – maʼshuqa maʼnaviy olami 
shtrixlari, vafo, xiyonat, noz, ishva, tashqi koʻrkamlik tasvirlari oʻzining psixologik 
tahlil talqinlari bilan hayotiylik kasb etgan. 
3. Jahon 
adabiyotshunosligida 
psixologizm 
muammosi 
A.Veselevskiy, 
A.Potebnya, V.Jirmunskiy, M.Baxtin, L.Ginzburg, A.Yesin, I.Straxov, A.Iyezuitov, 
S.Bocharov, 
V.Vinogradov, 
A.Kovalyov, 
V.Kompaneys, 
P.Rikkyor 
kabi 
olimlarning ilmiy izlanishlarida chuqur oʻrganilgan. 
4. Psixologizm masalasi mazkur dissertatsiyada milliy adabiyotimizning 
zabardast vakili Nazar Eshonqul asarlaridagi jamiyat va inson psixologiyasining 

---

23 
turli qirralari, qahramonlarning bir-biriga munosabati, ichki ziddiyatlari, fikrlar va 
gʻoyalar toʻqnashuvi, tushlar, portretlar ruhiyatini ochish orqali yoritib berildi. 
5. Oʻzbek adabiyotining A.Qodiriy, Oybek, A.Fitrat, A.Choʻlpon, A,Qahhor, 
O.Yoqubov, P.Qodirov, Sh.Xolmirzayev, Oʻ.Umarbekov, A.Muxtor, E.Aʼzam, 
M.M.Doʻst, N.Qobul, X.Doʻstmuhammad, N.Eshonqul, U.Hamdam, I.Sulton, 
Sh.Boʻtayev kabi yozuvchilarning asarlarida psixologizm uslubining turli qirralarini 
kuzatish mumkin; Dilmurod Quronovning Choʻlpon, Narzulla Shodiyevning 
A.Qahhor, Abduhamid Xolmurodovning O.Yoqubov, Shahlo Botirovaning
U.Hamdam romanlari 
misolidagi; M.Boboxonov, 
P.Kenjayeva 
va M. 
Sheraliyevalarning Istiqlol davri qissalari va hikoyalari asosidagi psixologizm 
masalasiga oid tadqiqotlarida psixologik tahlil muammosi qirralari bevosita 
oʻrganilgan. 
6. Oʻzbek folklorshunosligi va adabiyotshunosligida eposlar, mumtoz sheʼriyat 
namunalari, realistik nasriy asarlarning psixologizm masalalari sistematik tarzda 
mukammal oʻrganilmagan, bu dolzarb masalaning atroflicha tadqiq qilinishi kun 
tartibida turgan eng muhim vazifa sifatida olimlarimiz diqqat markazida turishi 
lozimligi taʼkidlangan. 
7.Nazar Eshonqul oʻz asarlaridagi novatorona izlanishlari bilan psixologik 
tahlil turlari imkoniyatlarini keng aks ettirgan yozuvchi. Adib asarlari jahon 
adabiyoti tajribalarini badiiy sintez qilishi nuqtai nazaridan betakror yaratmalar 
sifatida muhimliligi tadqiqotda eʼtirof etildi. 
8.Nazar Eshonqulning dastlabki ijod namunalarida anʼanaviy realistik tasvir 
shakli yetakchilik qilar edi. Adib hikoyalari va qissalarida qahramonlar ichki 
olamini, iztiroblar silsilasini talqin etish tamoyillari boʻy koʻrsata boshladi. Masalan, 
“Tun panjaralari”, “Qora kitob” qissalarida, “Zulmat saltanatiga sayohat”, “Ogʻriq 
lazzati”, “Qaytish”, “Xayol tuzogʻi” hikoyalarida, “Goʻroʻgʻli yohud hayot suvi ” 
romanida psixologizmning ichki monolog turlaridan naqadar unumli foydalana 
olganligi bilan ijodiy izlanishlarda muhim yutuqlarga erishganligi isbotlandi. 
9. Nazar Eshonqul jamiyatda, adabiy doiralarda eng kuchli psixologik yozuvchi 
sifatida tanilgan, uning asarlarida odatdagi badiiy asarlarda anʼanaviy tahlil tizimiga 
aylangan portret, monolog, xarakteristika, tush kabi psixologizm turlari bilan bir 
qatorda, peyzaj, maktub, dialog, sarlavha, epigraf, qoʻshiq, tanbeh, kinoya kabi 
psixologik tahlil turlaridan oʻz oʻrnida munosib ravishda foydalana olishi bilan 
novator adib sifatida ham eʼtiborni tortishi eʼtirof etildi. 
10. Yozuvchi oʻz asarlarida va badiiy izlanishlarida, dramatik va tragik obrazlar 
talqinidan fojiona taqdirlar, adolatsizlik, zulm, zoʻravonlik, bosqinchilik oqibatlarini, 
yemirilgan taqdirlar, ezilgan, roʻshnolik koʻrmagan kishilar hayotini tasvirlashda 
unumli foydalana olganligi taʼkidlab oʻtilgan.
11. Nazar Eshonqulning ijodi, erk, ozodlik, maʼnaviyat, oqibat, ezgulik 
gʻoyalari ulugʻlangan asarlari jahon ilgʻor adabiyoti tajribalarini milliy zaminga, 
Istiqlol gʻoyalariga uygʻunlashtira olish tajribalari ayni vaqtda milliy mafkura, 
yuksak demokratik tamoyillarni, milliy manfaat va kelajak uchun fidoyilik 
maqsadlariga uygʻunlashtira olish, komil inson kamoloti va tarbiyasi uchun
dolzarblik kasb etishi taʼkidlandi.

---

24 
12. N.Eshonqul ijodiga xos psixologik mahorat qirralari, lirik-estetik uslub 
jilolari, modern adabiyoti bilan milliy nasr sathini uygʻunlashtira olish tajribasi
adabiyotda sogʻlom anʼana tusini olayotganligi bilan eʼtiborli ekanligi eʼtirof etildi.