Termiz davlat universiteti tabiiyfanlar fakulteti

Geografik qobiqda modda almashinuvi. Geografik qobiqning toʻrtta strukturasida, yaʼni atmosfera, gidrosfera, litosfera va biosferalarda modda va energiya almashinuvi ikkita - gorizontal va vertikal yoʻnalishdakuzariladi. Atmosfera va Dunyo okeanidagi suvning harakatida va litosferadagi vulkanlar harakatida moddalarning ham gorizontal, ham vertikal almashinuvi boʻladi. Geografik qobiqdagi modda va energiyaning almashinuviga Yerning ichki energiyasi va Quyosh energiyasi hamda gravitatsiya kuchi taʼsir etadi. Modda va energiyaning oʻzaro aloqalarida jarayon ham ishtirok etadi. Masalan, Quyosh nuri – energiya, isish –jarayon, suv – modda, atmosferada suv bugʻlanishi – jarayon. Keyinchalik suv –kondensatsiyalanadi – jarayon, suyuqlikka aylanishi va yomgʻir –modda, tushishi – jarayon va quyiga dengiz tomonga oqishi jarayonni keltirib chiqaradi
Geografik qobiqdagi ritmiklik. Tabiatda vaqt oʻtishi bilan bir xil hodisalarning takrorlanib turishi ritmiklik deb ataladi. Yerning oʻzoʻqi va Quyosh atrofida bir marta toʻliq aylanishi sutkalik, yillik yoki fasliy ritmlarga sabab boʻladi. Yer oʻzoqi atrofida Quyoshga nisbatan 24 soatda toʻliq aylanib chiqadi. Yer oʻzoqi atrofida sharqqa qarab aylanadi, Natijada kun bilan tun, yil fasllarining almashinishi sodir boʻladi. Bularga haroratning, shamolning, yogʻinlarning, suv oqimining, organizmlarning sutkalik va yillik oʻzgarishi misoldir.
Geografik zonallik. Geografik qobiqda tabiat komplekslarining ekvatordan qutblar tomon qonuniy almashinishi zonallik deyiladi. Zonallik geografik qobiqning eng muhim xususiyatlaridan biri hisoblanadi. Zonallikning asosiy sababi Yer yuzasida issiqlik va namlikning notekis taqisimlanishidir. Yerning sharsimonligi tufayli geografik qobiqda Quyosh nuri va issiqligi notekis taqsimlanadi. Natijada geografik qobiqda harorat, bugʻlanish,yogʻinlar, shamollar, iqlim, nurash va tuproq hosil boʻlish jarayonlari, oʻsimlik va boshqalar ham kengliklar boʻyicha zona-zona boʻlibtarqalgan.
Geografik qobiqning yaxlitligi va birligi Geografik qobiqning yaxlitligi tabiiy kompleksning bir komponentining o'zgarishi muqarrar ravishda barcha qolganlarning va butun tizimning o'zgarishiga olib kelishida namoyon bo'ladi. Bundan tashqari, bir joyda sodir bo'lgan o'zgarishlar butun qobiqda, ba'zan esa uning biron bir qismida - boshqa joyda aks etadi. Misol uchun, Rossiyaning Markaziy Qora yer mintaqasida so'nggi uch asrda gidrosfera, atmosfera, tuproq va o'simlik qoplamida sezilarli o'zgarishlar ro'y berdi. Shu bilan birga, atmosfera yog'inlari miqdori va er yuzasidan bug'lanish miqdori kamaydi; daryo oqimi kamaygan, yer osti suvlari sathi pasaygan, tuproqning suv-fizik xususiyatlari yomonlashgan, fitotsenoz va zootsenoz oʻzgargan. Buning sababi bokira dashtlarni vayron qilish va o'rmonlarni kesish bilan birga yerlarni haydash bilan birga hududning qishloq xo'jaligini rivojlantirish edi. Ko'rib turganingizdek, tabiiy tizimning bir komponentiga antropogen ta'sir butun tabiiy tizimda o'zgarishlarga olib keldi. Ikkinchi misol. Hozirgi vaqtda Rossiyaning Markaziy Qora Yer mintaqasida yog'ayotgan kislotali yomg'irlar tuproqning kislotalanishiga olib keladi. Ularning kelib chiqishini o‘rganish shuni ko‘rsatdiki, oltingugurt birikmalarining qariyb 70 foizi Polsha, Germaniya va Angliyadan havo yo‘llari orqali mintaqamizga tashiladi va sanoat korxonalari tomonidan havoga chiqariladi.Ko'rib turganingizdek, geografik qobiqning bir joyida atmosferaga antropogen ta'sir boshqa joyda tuproq qoplamiga ta'sir qiladi.Geografik qobiqning birligi va yaxlitligi modda va energiya harakati tizimi tomonidan ta'minlanadi. Bu holda o'tkazmalarning eng faol shakli tsikllardir. O'tkazmalarning aylana shakli cheklangan miqdordagi materiya sharoitida harakatning uzluksizligini ta'minlaydi. Har bir aylanish tsikli harakatning elementar birligini ifodalaydi. Ammo tsikllarning to'liq takrorlanishi kuzatilmaydi. Energiya va moddiy oqimlarning tarkibi va tuzilishida yo'naltirilgan o'zgarishlar ro'y beradi, bu esa geosferalarning tarkibi va tuzilishini qayta qurishga olib keladi.Havo, suv oqimlari (okeanlar, daryolar va yer osti gorizontlarida), muz, mineral zarralar va boshqa moddalarning harakati, shuningdek energiya oqimlari geografik qobiqning qismlarini bir butunga bog'laydigan kanallar bo'lib xizmat qiladi. Geografik qobiqdagi transferlar ma'lum yo'nalishlarda amalga oshiriladi.Masalan, mo'tadil kengliklarda havo massalarining g'arbiy yo`nalishi ustunlik qiladi. Okean oqimlarining barqarorligi ma'lum. Muzliklar, yer usti va yer osti suvlari va boshqalarning harakati muayyan tartiblilik va barqarorlikka ega. Shu bilan birga, havo, suv va mineral zarralarning gorizontal siljishi vertikaldan yuzlab va minglab marta yuqori, chunki ikkinchisi tortishish sohasida sodir bo'ladi. Havo va suv massalarining, shuningdek boshqa turdagi moddalarning gorizontal o'tkazilishining sababi bosim, harorat, moddalar kontsentratsiyasining bir xilligi va boshqalardir.Shu bilan birga, har xil turdagi moddalarni o'tkazishning turli tezligi qayd etilgan. Eng yuqori tezlik yorug'likning tarqalishi paytida (300 ming km/s) kuzatiladi. yer qobig'i bloklarining eng sekin harakati, shuningdek, muz. Atmosferadagi jarayonlar boshqa muhitlarga qaraganda bir necha marta tezroq sodir bo'ladi, ya'ni ularning tezligi yo'nalishda pasayadi: atmosfera - gidrosfera - litosfera.Ayirboshlash tezligining har xilligi geografik qobiqning moddaning tabiati bilan boshqalardan farq qiladigan har bir qismi nisbiy izolyatsiyalash xususiyatlarini olishiga olib keladi. Shu asosda geosfera g'oyasi bir butunning qismlari bo'lgan nisbatan mustaqil tizimlar sifatida shakllandi. Geografik qobiqga Inson xo`jalik faoliyatlari ta`sir ko'rsatishi geogafik jihatdan mukammal Geografik qobiqdagi sabab va oqibatlar bog`lanishlari juda murakkab Geografik qobiq ana shu murakkab tuzilmasining Xususiyatlarini bilib ołganda lanshaft komponentlari va murakkab yer po`stida qay yo`nallshda o' zgarishi to`g'risida muhim yer qobiq bir- butunligi munga rioya qilmasilk katta Iqtisodiy xatoliklarga sabab bo' ladi.