Termiz davlat universiteti

2.2 Ilk yoshdagi bolalarning nutqini rivojlantirishning samarali metodlari

Bog’cha yoshidagi bolalar eng avvalo ko’rgazmali ifodalangan yoki ularning faoliyatlargia jalb etilgan predmetlar, hodisalar, sifatlar, xususiyatlar, munosabatlarning nomlanishini o’zlashtiradi. Buni bola tafakkurining ko’rgazmali-harakat va ko’rgazmali-obrazli harakterda ekanligi bilan tushimtirish mumkin. Shu tufayli ham, bog’cha yoshidagi bolalar lug’atida abstrakt (mavhum) tushunchalar deyarli uchramaydi. Bolalar nutqidagi bu hususiyatni ham mashg’ulotlar jarayonida hisobga olish zarur. Bolalarning nutqlari kattalarning nutqlaridan keskin farq qilinadi: Masalan: “r” o’rniga “l” yoki “y”, “sh” o’rniga “s” tovushlarini  ishlatishlari kuzatiladi. Nutqi to’liq rivojlanmagan maktabgacha yoshdagi  bolalar uchun pedagogik  mahorat alohida ahamiyatga ega. Maktabgacha ta’lim yoshdagi bolalarda dastlabki ma’naviy – ahloqiy tushunchalarni shakllantirish bolaning dastlabki rivojlanish bosqichlaridayoq amalga oshirilishi lozim bo’lgan pedagogik talablardan biri bo’lsa, ma’naviy sifatlar: mehribonlik, to’g’rilik, vatanparvarlik, insonparvarlik, intiluvchanlik, tashabbuskorlik, milliy qadriyatlarga hurmat, milliy g’urur kabi  va ahloq – odobga oid sifatlar: ota – onaga hurmat, salomlashish odobi, kiyinish va ovqatlanish odobi, mehnatsevarlik, uyda va jamoat joylarda o’zini tutish kabi fazilatlarni tarbiyalash jarayoni ham bolalarda nutq zahirasining yetarlicha rivojlanishini talab etadi.   Maktabgacha ta’lim mazmunini  tashkil etishda bolalar nutqini rivojlantiruvchi noan’anaviy usullardan foydalanish; ularda mashg’ulotlarga qiziqishni yanada orttirish uchun  har- xil integrasiyalashgan xususiyatga ega bo’lgan ko’rgazmalardan foydalanish; maktabgacha yoshdagi bolalarga mashg’ulotlarni tashkil etishda doimo bolalarning tafakkur xususiyatini(ko’rgazmali obrazli, ko’rgazmali harakatli, emotsonal)  hisobga olish;  ta’lim jarayoni bola yoshiga mos bo’lishi yoki imkoniyatlarini hisobga olgan holda metodlarni tanlash bilan bog’liq bo’lishi; bolalarga yondashuvda logoped, difektolog, psixolog, tarbiyachi, ota – onalar o’zaro hamkorlikda ish olib borishlari maqsadga muvofiqdir. Maktabgacha ta’lim yoshdagi bolalar tafakkurini rivojlantirish ularda nutq jarayonini rivojlantirishga uzviy bog’liq bo’lib, tafakkur nutqning mahsuli ekanligini hisobga olsak,  bolalarda nutqni rivojlantirishda tarbiyachilar asosan quyidagilarni mashg’ulotlarda hisobga olishlari zarur:

• 
  Bolaning yosh davr xususiyatlarini;
  
• 
  Bolaning individual imkoniyatlarini;
  
• 
  Bolaning xarakter xususiyatlarini;
  
• 
  Bolaning tarbiyasiga kuchli ta’sir yetuvchi omillarni (kattalar, do’stlari, tarbiyaviy vositalar va hakazo).                                                   
  

              Bola tarbiyasi hyech qachon o’zining dolzarbligini yo’qotmagan muammolaridandir. Chunki, har tomonlama rivojlangan yosh avloddan jamiyat ham manfaatdordir.   

Nutqni rivojlantirish usullari va texnikasi

Usul didaktikada ishlab chiqilgan usullardan foydalanadi. Nutqni rivojlantirish usulio'qitishni va bolalarning shakllanishini ta'minlaydigan usul sifatida belgilanadinutq qobiliyatlari va qobiliyatlari. Uchtasini ajratish usul guruhlari- vizual, og'zaki va amaliy. Bu bo'linish juda shartli, chunki ular o'rtasida keskin chegara yo'q. Vizual usullarso'z bilan birga keladi va og'zaki vizual usullar qo'llaniladi. Amaliyusullar ham so'z, ham vizual materiallar bilan bog'liq. Ba'zi usullarning atributi va qabul qilish ingl., boshqalari og'zaki yoki amaliyko'rinishi, so'zlar yoki harakatlar nutqning manbai va asosi sifatida. Vizual usullar bolalar bog'chalarida ko'proq qo'llaniladi. Sifatida qo'llashto'g'ridan-to'g'ri va bilvosita usullar. Kimga to'g'ridan-to'g'riusuli qo'llaniladikuzatishlar va uning turlari: ekskursiyalar, xonani tekshirish, tekshirishtabiiy buyumlar. Ushbu usullar nutq tarkibini to'plashga qaratilgan va ikkita signalizatsiya tizimi o'rtasida aloqani ta'minlaydi. Bilvosita usullarizobdan foydalanishga asoslangan ajoyib ko'rinishi. Bu o'yinchoqlar, rasmlar, fotosuratlar, rasmlarning tavsifiva o'yinchoqlar, o'yinchoqlar va rasmlar haqidagi hikoyalar. Ular bilimlarni mustahkamlash uchun ishlatiladi,so'z boyligi, so'zning umumlashtiruvchi funktsiyasini rivojlantirish, izchil nutqni o'rganish. Bilvosita medtodada tanishish uchun ham foydalanish mumkin bilanob'ektlar va hodisalar ular bilan to'g'ridan-to'g'ri bilishning iloji yo'q.

Og'zaki usullar bolalar bog'chasida kamroq qo'llaniladi: o'qish va hikoya qilishbadiiy asarlar, eslab qolish, takrorlash, suhbatni umumlashtirish, irqlarvizual materialga ishonmasdan afsona. Barcha og'zaki usullardan foydalaniladivizual texnikalar: buyumlarni, o'yinchoqlarni, rasmlarni ko'rsatish, rasmlarga qarash,chunki yosh bolalarning yosh xususiyatlari va so'zning tabiati o'zi talab qiladiko'rinishi. Amaliy usullar nutq ko'nikmalarini qo'llash va ularni takomillashtirishga qaratilgan. Amaliy usullarga turli didaktik o'yinlar, o'yinlar kiradi. dramatizatsiya, dramatizatsiya, didaktik mashqlar, plastik tadqiqotlar, dumaloq raqso'yinlar. Ular barcha nutq muammolarini hal qilish uchun ishlatiladi. Bolalarning nutqiy faoliyatining xususiyatiga qarab, biz o'zboshimchalik bilan farqlay olamiz reproduktiv va mahsuldor usullar. Reproduktiv usullar nutq materiallarini, tayyor namunalarni ko'paytirishga asoslangan. Bolalar bog'chalarida ular asosan so'z ishlarida, nutqning sog'lom madaniyatini tarbiyalash ishlarida, grammatik ko'nikmalar va bilimlarni shakllantirishda kamroq qo'llaniladi. izchil nutq. Kuzatishning reproduktiv usullari va uninavlar, rasmlarni ko'rish, badiiy adabiyotni o'qish, eslab qolish, yodlab olish badiiy asarlar mazmuni bo'yicha yodlash, dramatizatsiya o'yinlari, ko'pdidaktik o'yinlar, ya'ni. bolalarda so'zlarni va ularning qonunlarini o'rganishning barcha usullarikombinatsiyalar, ibiomlar, ba'zi grammatik hodisalar, masalanko'p so'zlarni boshqarish, tovushni taqlid qilishni mohirlik bilan takrorlashmatnga yaqin, o'qituvchining hikoyasini nusxalash. Ishlab chiqarish usullari o'zlarining farzandlarini tarbiyalashni o'z ichiga oladibola nafaqat o'ziga tanish bo'lgan til birliklarini ko'paytirganda, balki har safar muloqot sharoitiga moslashib, ularni yangi usulda tanlaydi va birlashtiradi. Ichidabu nutq faoliyatining ijodiy tabiati. Demak, bu aniqizchil nutqni o'qitishda samarali usullardan foydalaniladi. Bularga quyidagilar kiradisuhbatni umumlashtirish, hikoya qilish, matnni qayta tuzishda orqaga surish, so'zma-so'z nutqni rivojlantirish uchun didaktik o'yinlar, modellashtirish usuli, ijodiy vazifalar.
Shuningdek, mahsuldor va reproduktiv usullar o'rtasida keskin chegara yo'q.Ijodkorlik elementlari reproduktiv usulda, ko'payish elementlari esa samimiy Ularning nisbati o'zgarib turadi. Masalan, agar so'z mashqlarida bolalar bo'lsa ularning so'z birikmalaridan tavsiflash uchun eng mos so'zni tanlangmavzu, keyin berilgan yoki keyin takrorlash bilan bir xil so'zlarni tanlash bilan taqqoslanadio'qituvchi, ob'ektlarni tekshirish va tekshirish paytida birinchi vazifa ko'proq ijodiy. Mustaqil hikoyalashda, ijodkorlik va takror ishlab chiqarishda, shuningdek, tavsiya etilgan mavzu, reja va mavzu bo'yicha hikoyalarda boshqacha namoyon bo'lishi mumkin. Taniqli usullarni nutq faoliyatining tabiati nuqtai nazaridan tavsiflash ularni bolalar bilan ishlash amaliyotida ongli ravishda ishlatishga imkon beradi. Nutqni rivojlantirish vazifasiga qarab, bor lug'at usullari, usullari nutqning sog'lom madaniyatini tarbiyalash va boshqalar. Nutqni rivojlantirish usullari an'anaviy ravishda uchta asosiyga bo'linadi guruhlar:og'zaki, vizual va o'yin. Keng qo'llaniladi og'zaki fokuslar.Bularga takrorlangan nutq namunasi kiraditalaffuz, tushuntirish, ko'rsatma, bolalar nutqini baholash, savol. Nutq namunasi- o'qituvchilarning bolalar tomonidan taqlid qilishlari uchun mo'ljallangan to'g'ri va oldindan o'ylangan nutq faoliyati va ularning yo'nalishi. Namuna bo'lishi kerak tarkib va \u200b\u200bshaklda mavjud. U aniq, baland va bemalol talaffuz qilinadi. Berinamunasi amal qilish uchun berilgan, u bolalarning nutq faoliyati boshlanishidan oldin berilgan. Ammo ba'zida, ayniqsa katta guruhlarda, namunani bolalar nutqidan keyin ishlatish mumkin, ammo ayni paytda u taqlid qilish uchun emas, balki taqqoslash va tuzatish uchun xizmat qiladi. Namuna barcha muammolarni hal qilish uchun ishlatiladi. Bu ayniqsa yosh guruhlarda juda muhimdir. Qayta gapirish - qasddan, bir xil takrorlash eslab qolish uchun bir xil nutq elementi (tovush, so'z, ibora). Amaliyotda foydalaniladitakrorlashning turli xil variantlari: o'qituvchi uchun, boshqa bolalar uchun, birgalikda takrorlasho'qituvchi va bolalar, xor. Takrorlashni bolalarga kontekst bo'yicha taklif qilish juda muhimdirular uchun qiziqarli tadbirlar.
Izoh- muayyan hodisalar yoki harakatlar usullarining mohiyatini ochib berish. Keng so'zlarning ma'nosini ochishda, qoidalar va harakatlarni didaktikada tushuntirishda ishlatiladio'yinlar, shuningdek, ob'ektlarni kuzatish va tekshirish jarayonida. Yo'nalishlar- ma'lum natijaga erishish uchun bolalarga harakatlar usulini tushuntirish. O'qituvchi, tashkiliy va intizom bilan ta'minlash. Bolalar nutqini baholash - nutq faoliyati sifatini tavsiflovchi bolaning nutqi haqida asosli fikr. Baholash nafaqat tabiatni aniqlash, balki ma'lumotga ham ega bo'lishi kerak. Bu barcha bolalar qila oladigan tarzda berilgan uning bayonotlarida unga e'tibor qarating. Baholash juda hayajonlibolalarga ta'siri. Shaxsiy va yosh xususiyatlarini hisobga olish, qidirish, shuning uchun bolaning nutq faolligini, nutq faolligiga qiziqishini oshiradi, uning xatti-harakatlarini tartibga soladi. Buning uchun baholash birinchi navbatda quyidagilarga urg'u beradisoxta nutq sifati va nutq nuqsonlari namunalar va boshqa o'qitish usullari yordamida tuzatiladi. Savol- javobni talab qiladigan og'zaki murojaat. Savollar asosiy va yordamchi bo'linadi. Ularning asosiylari aniqlanishi mumkin (reproduktiv) - “kim?” nima? qaysi biri? qaysi biri? qayerda? qanday qilib qayerga? " hodisalar o'rtasidagi aloqalar va aloqalarni o'rnatishni talab qiluvchi va qidirish - “nima uchun? nima uchun? ular qanaqa? Yordamchi savollar taklif qiluvchi va taklif qiluvchi. Vizual fokuslar - tasviriy materialni namoyish qilish, tovushni to'g'ri talaffuz qilishni o'rgatishda artikulyatsiya organlarining holatini ko'rsatish. O'yin fokuslariog'zaki va ingl. Ular bolani hayajonlantiradi faoliyatga qiziqish, nutq motivlarini boyitish, ijobiy hissiy muhitni yaratisho'quv jarayoni va shu bilan bolalarning nutq faolligi va samaradorligini oshiradisinflar. O'yin texnikasi bolalarning yosh xususiyatlariga mos keladi va shuning uchun egallaydibolalar bog'chasida ona tili darslarida muhim o'rin.

2.3 Bolaning nutqini ilk yoshlardanoq rivojlantirishning yutuq va kamchiliklari

Kattalar bilan bevosita muloqot qilish bola nutqiga katta ta'sir ko’rsatadi. Maktabgacha yoshdagi bolalar atrofdagilarga taqlid qilganlari holda nafaqat to’g’ri talaffuz, so’zlarni to’g’ri qo’llash, iboralar tuzish sirlarini, balki kattalarda (pedagoglar, ota-onalar, oila a'zolari va boshq.), atrofdagi bolalarda uchrab turadigan nutq nomukammaliklarini ham o’zlashtirib oladi. Bolalarning nutq madaniyati pedagogning (va boshqa kattalarning) nutq madaniyatiga bevosita bog’liq bo’ladi.

Doimo kichkintoylarning diqqat-e'tibori markazida turadigan va ular bilan muloqot

qiladigan tarbiyachning nutqi bolalar ona tili, nutq madaniyati namunalarini

oladigan asosiy manba hisoblanadi, s₅huning uchun u nafaqat to’g’ri so’zlashi, ona tilining barcha tovushlarini aniq va tushunarli qilib talaffuz etishi, balki u muayyan balandlikdagi ovozda bosiqlik bilan so’zlashi, uning nutqi intonatsion jihatdan

ifodali, grammatik jihatdan to’g’ri rasmiylashtirilgan, ravon, tushunish uchun oson bo’lishi hamda so’z bilan belgilash to’g’ri va aniq amalga oshirilishi lozim.

Tarbiyachining ifodalilik vositalaridan foydalangan holda o’qigan hikoyasi bolalarda qiziqish uyg’otadi, ularda qayg’urish, so’z kuchini his qilish, uning

mazmunini anchagacha yodda saqlab qolish imkonini beradi; agarda aynan shu hikoya tez va quruq ohangda his-hayajonlarsiz o’qib berilsa, u faqatgina badiiy asarga nisbatan zerikish va befarqlikni shakllantiradi.

Pedagog o’z nutqiga nisbatan tanqidiy munosabatda bo’lishi va unda kamchiliklar borligini sezsa, ularni darhol bartaraf etishgi intilmog’i lozim.

Biroq, o’z nutqining kamchiligini aniqlash har doim ham oson kechmaydi, chunki muloqot jarayonida so’zlovchining diqqat-e'tibori eng avvalo nutqning shakliga emas (qay tarzda aytish), balki uning mazmuniga (nimani aytish) qaratilgan bo’ladi. Bundan tashqari, o’z nutqiga nisbatan beparvolik bilan munosabatda bo’lish natijasida ayrim kamchiliklar tilga qattiq o’rnashib qolishi va keyinchalik so’zlovchi uni sezmay qolishi mumkin. Masalan, nutqning shoshqaloqligi, tushunarsizligi, bir ohangdaligi (monotonligi), ovozning kuchliligi, ayrim tovushlar, so’zlarni noaniq talaffuz qilish kabi nuqsonlar sezilmasdan qoladi.

O’z nutqining nomukammalliklari haqida bilish uchun pedagog o’z o’rtoqlarining mulohazalariga quloq tutishi darkor. Ochiq darslarni magnitofonga (videokassetaga) yozib olish va uni keyin muhokama qilish maqsadga muvofiqdir. Shunda tarbiyachi nutqini tovush, leksik vositalaridan foydalanish, grammatik jihatdan rasmiylashtirish nuqtai-nazaridan tahlil qilish mumkin bo’ladi.

Ayni paytda shuni hisobga olish lozimki nutqni yozib olish chog’ida tarbiyachining o’zini-o’zini nazorat qilishi evaziga nutq sifati yaxshilanadi. Shuning uchun nutqda aniqlangan kamchiliklarga tarbiyachining o’zi va uning o’rtoqlari diqqat-e'tibor bilan yondoshishlari zarur.

Nutqda aniqlangan kamchilik(nomu₆kammalliklar)larni (yomon diksiya, leksik- grammatik rasmiylashtirishdagi xatoliklar va h.k.) tarbiyachi maxsus daftarga qayd

etadi, so’ngra reja ishlab chiqadi va ularning bartaraf etishga doir ishlarni tashkil qiladi. .Lug'atni rivojlantirishning vazifalari sezilarli darajada aniqlandi va aniqlandi (so'zning semantik tomonini ochishga ko'proq e'tibor beriladi); aniqroq aniqlangan vazifalar nutqning grammatik tuzilishini shakllantirish; birinchi marta ko'nikmalarni rivojlantirish vazifalari vaso'zlarni shakllantirish qobiliyatlari va nutqning sintaktik tuzilishini shakllantirish. Dastur aniqlandi aytib berishni o'rganish, har xil turlardan foydalanish ketma-ketligihikoyalar va ularning o'zaro aloqalari, ikkilamchi nutqni rivojlantirish vazifasi ikkinchi qismdan boshlab kiritiladiyosh guruh. Bolalarning badiiy va nutqiy faoliyatining mazmuni aniqlanadi. Umuman olganda aytishimiz mumkinki, ushbu dasturda talablarni aks ettirishga urinish bo'lganbolalar nutqi to'g'ri nutq darajasi va yaxshi nutq darajasi. So'nggi eng yorqinkatta guruhlarda namoyon bo'ldi. Dastur yaqindan boshqalar bilan tanishish bo'yicha ish dasturi bilan aloqa(ular alohida taqdim etilsa ham). Bu, ayniqsa, lug'at hajmi uchun to'g'ri keladi. Ichida lug'at dunyo haqidagi bilimlarning mazmunini aks ettiradi. Ma'lumki, ularning asosibolalarning hissiy tajribasini tashkil etadi. Shu munosabat bilan dastur aniq kuzatilganhissiy, aqliy va nutqni rivojlantirish birligi g'oyasi. Nutqni rivojlantirish vazifalarining aksariyati barcha yosh guruhlarida belgilangan, ammo ularningtarkib aniqlanadi, o'ziga xos xususiyatlarga ega bolalarning yosh xususiyatlari. Shunday qilib, yosh guruhlarda asosiy vazifa lug'at va shaklni to'plashdir nutqning talaffuz tomoni. O'rta guruhdan boshlab, vazifalar etakchiga aylanadiizchil nutqni rivojlantirish va sog'lom nutq madaniyatining barcha tomonlarini tarbiyalash. Katta yoshli guruhlarda asosiy narsa bolalarni har xil turdagi izchil bayonlarni tuzishga o'rgatish, ular ustida ishlashnutqning semantik tomoni. Katta va tayyorgarlik maktab guruhlarida yangiish bo'limi - savodxonlik va savodxonlikka tayyorgarlik.

Uzluksizlik yoshga qarab nutq ta'limi mazmunida o'rnatiladiguruhlari. Bu nutqni rivojlantirish va ona tilini o'qitish vazifalarining bosqichma-bosqich murakkablashuvida namoyon bo'ladi tili. Shunday qilib, so'z bilan ishlashda vazifalar ob'ektlarning nomlarini assimilyatsiya qilish bilan murakkablashadi,belgilari, harakatlari, turli xil so'zlar bilan ifodalanadigan umumlashtirish mohiyati, gapolisemantik so'zlarning, sinonimlarning ma'nolari va muayyan vaziyat uchun eng mos bo'lgan so'zni ongli ravishda tanlashni farqlash.

Bolalar nutqida so'zlarning bo'g'inli tuzilishi va ovozning to'liqligi buzilishlari mavjud. Elisiyalar asosan tovushlarning pasayishi, alohida holatlarda - bo'g'inlarning etishmovchiligi ustunlik qiladi. Shuningdek qayd etilgan men parafaza qilaman, ko'proq - tovushlarni qayta tartiblash, kamroq bo'g'inlar; kichik foiz - qat'iyatlilik va bo'g'inlar va tovushlarni qo'shish. Aql-idrokning aniqligi, ravshanligi, biroz cho'zilgan artikulyatsiyasi va xayoliy diktsiya umumiy xiralashgan nutq taassurotini qoldiradi. Tovush bo'g'inining tuzilishining to'liq shakllanmaganligi, tovushlarning aralashishi fonemalarni farqli idrok etishning etarli emasligini tavsiflaydi. Shuningdek, ushbu bolalarda T.B. Filicheva nutqning semantik tomonining individual buzilishlarini aniqladi. Turli xil mavzular bo'yicha lug'atda ba'zi hayvonlar va qushlarni, o'simliklarni, turli kasb egalarini yoki tananing qismlarini bildiruvchi so'zlar mavjud emas. Javoblar umumiy va tur tushunchalarini birlashtiradi. Ob'ektlarning xatti-harakatlari va belgilarini belgilashda ba'zi bolalar odatiy nomlar va taxminiy qiymat nomlaridan foydalanadilar. Leksik xatolarning tabiati vaziyatga o'xshash so'zlarni almashtirishda, belgilarni aralashtirishda namoyon bo'ladi. Ishlatishda xatolar doimiy bo'lib qolaveradi: kichraytiruvchi - affiksli otlar, qo'shimchali qo'shimchali otlar, har xil korrelyatsion qiymatga ega bo'lgan otlardan hosil bo'lgan sifatlar, narsalarning hissiy-ixtiyoriy va jismoniy holatini tavsiflovchi qo'shimchalari bo'lgan sifatlar, egalik sifatlar. Notanish murakkab so'zlarni shakllantirishdagi qiyinchiliklar qayd etilgan. Hissiy baholash, individuallik va aktyor qo'shimchalari qo'shimchalari bilan otlarni shakllantirishda juda ko'p xatolar kuzatilmoqda. Anonim sifatlar, og'zaki, nisbiy sifatlar, shuningdek murakkab so'zlarni shakllantirishda doimiy qiyinchiliklar mavjud. Nutqni rivojlantirishning to'rtinchi darajasiga ega bo'lgan bolalar mavzuning kattaligini, mekansal qarama-qarshi, taxminiy xususiyatini ko'rsatadigan keng tarqalgan ishlatiladigan antonimlarni tanlashni osonlikcha engishadi. Qiyinchiliklar antonimik munosabatlarni ifodalashda namoyon bo'ladi. Antonimlarni nomlashning to'g'riligi ko'p jihatdan taklif etilayotgan so'zlar juftligining mavhumlik darajasiga bog'liq. Tilning leksik vositalarining etarli darajada emasligi, ayniqsa, ushbu bolalarda majoziy ma'noga ega so'zlar, iboralar va atamalarni tushunishda va ishlatishda namoyon bo'ladi.

Ayrim hollarda, sifatlarning otlar bilan muvofiqlashtirilishida buzilishlar qayd etiladi, bitta jumlada erkak va ayol ismlari, yakka va ko'plik mavjud bo'lsa, sonlarni otlar bilan muvofiqlashtirish buzilishlari saqlanib qoladi. Tilning leksik va grammatik shakllari shakllanishining etishmasligi heterojen. Ba'zi bolalar juda kam miqdordagi xatolarni aniqladilar va ular tabiatda nomuvofiqdir va agar bolalardan to'g'ri va noto'g'ri javoblarni taqqoslash so'ralsa, tanlov to'g'ri amalga oshiriladi. To'rtinchi bosqichda sodda predloglarni ishlatishda xatolar yo'q, sifatlar bilan otlarni moslashtirishda qiyinchiliklar ahamiyatsiz. Ammo murakkab old qo'shimchalarni ishlatishda, sonlarni otlarga moslashtirishda qiyinchiliklar mavjud. Bu bolalar uchun alohida qiyinchilik - bu quyi qismlarga ega bo'lgan jumlalarni tuzishdir. Muallif T.B. Filicheva, to'rtinchi darajadagi bolalarning o'ziga xos xususiyati ularning izchil nutqining o'ziga xosligi. Suhbat davomida, berilgan mavzu, rasm, syujet rasmlari seriyasi, mantiqiy ketma-ketlikning buzilishi, ikkinchi darajali tafsilotlarga "yopishib qolish", asosiy voqealar o'tkazib yuborilishi va alohida epizodlarning takrorlanishi qayd etiladi. Hayotiy voqealar haqida gapirish, ijod mavzulari bilan erkin mavzuda hikoya yozish, ular asosan oddiy ma'lumotsiz jumlalarni ishlatadilar. Bayonotlarni rejalashtirishda va tegishli til vositalarini tanlashda qiyinchiliklar saqlanib qoladi. Ikkinchi yondashuv E.M.ning ishida keltirilgan klinikdir. Mastyukova (1997). U OHP bo'lgan bolalarning uchta asosiy guruhini aniqladi. Birinchi guruh bolalarida neyropsik faoliyatning boshqa aniq buzilishlarisiz, faqat umumiy nutq rivojlanishining belgilari mavjud. Bu umumiy nutqning kam rivojlangan versiyasi. Bunday bolalarda markaziy asab tizimining mahalliy shikastlanishi yo'q. Bunday bolalarning ruhiy ko'rinishida umumiy hissiy-ixtiyoriy etuklikning ma'lum xususiyatlari, ixtiyoriy faoliyatning zaif tartibga solinishi qayd etilgan.

Parez va falajning yo'qligi, subkortikal va serebellar bilan bog'liq buzilishlar nutq motorlari analizatorlarining birlamchi (yadroviy) zonalari xavfsizligini ko'rsatadi. Kichik qayd etilgan nevrologik disfunktsiyalar asosan mushaklarning ohangini buzilishi, barmoqlarning ingichka differentsiatsiyalangan harakatlari va kinetik va dinamik praktikaning shakllanmasligi bilan cheklanadi. Bu asosan umumiy nutqning kam rivojlanganligining disontogenetik versiyasidir. Ikkinchi guruhga E.M. Mastyukova OHP bir qator nevrologik va psixopatik sindromlar bilan birlashtirilgan bolalar haqida gapiradi. Bu miya-organik genezis nutqining umumiy rivojlanmaganligining murakkab versiyasidir, unda disontogenetik-ensefalopatik simptomlar majmuasi mavjud. Ikkinchi guruh bolalaridagi nevrologik sindromlar orasida eng keng tarqalganlari quyidagilardan iborat: gipertenziya-gidrosefalik sindrom, serebrostenik sindrom, vosita kasalliklarining sindromlari. Yuz mushaklarining tiklanishi, vaqtinchalik yoki doimiy enurez, shuningdek subklinik epileptik ko'rinishdagi nevrozga o'xshash sindromlarni kuzatish mumkin. Muallif E.M. Mastyukova ushbu bolalarning yuqori aqliy funktsiyalarini o'rganish ba'zi gnoz, praksis turlarining mahalliy etishmovchiligini ko'rsatmoqda, bu neyropsixologik tekshiruv ma'lumotlari bilan tasdiqlangan. Ushbu guruhdagi ko'plab bolalar umumiy vosita noqulayligi bilan ajralib turadi, ular bir harakat turidan ikkinchisiga zo'rg'a o'tishlari mumkin. Muayyan vosita vazifalarini avtomatlashtirilgan tarzda bajarish va hatto oddiy ritmlarni qayta tiklash mumkin emas. Ularning aksariyati umumiy va og'iz bo'shlig'ining buzilishi bilan tavsiflanadi.

Ushbu buzilishlar odatda fonemik idrok etishmasligi bilan birlashadi. Bu bolalardagi hissiy-ixtiyoriy sohaning etuk emasligi aqliy mehnat qobiliyatining pastligi, hissiy layoqat, ba'zida - vosita disinhibatsiyasi, ta'sirchan qo'zg'aluvchanlik bilan birlashadi.

XULOSA

Ta'lim va o'quv dasturlarida nutqni rivojlantirish vazifalarini amalga oshirish

Zamonaviy dasturlar nutqni rivojlantirish o'z rivojlanish tarixiga ega. Ularning kelib chiqishi bolalar bog'chasining birinchi dasturiy hujjatlarida. Tarkibi va tuzilishidasturlar asta-sekin rivojlandi. Birinchi dasturlarda nutqni rivojlantirish vazifalari umumiy edibelgi, zamonaviy va nutq mazmuni uchun zarurligini ta'kidladivoqelik. 30-yillarning dasturlarida asosiy e'tibor. ish kitob va rasm bilan qilingan. Pedagogika fani va amaliyotining rivojlanishi bilan dasturlarda yangi dasturlar paydo bo'ldivazifalar, nutq ko'nikmalarining hajmi aniqlandi va to'ldirildi, takomillashtirildituzilishi. 1962 yilda birinchi marta "Bolalar bog'chasida ota-onalar uchun dastur" yaratildi, unda ikki oydan etti yoshgacha bo'lgan bolalarning nutqini rivojlantirish vazifalari aniqlandi. Avvalgidan farqli o'laroq nashr etilgan "Bolalar bog'chasi o'qituvchilari uchun qo'llanmalar" dasturiy ta'minotga bo'lgan talablar alohidabadiiy adabiyot repertuarini sezilarli darajada qayta ko'rib chiqqanbolalarni o'qish va tushuntirish uchun. Maktabga tayyorgarlik guruhida (avval ta'kidlangan)dastur) bolalarni savodxonlikka tayyorlashni ta'minlaydi. "Oddiy dasturbolalar bog'chasida ta'lim va tarbiya "(1983 - 1984) zamonaviy o'qitish tarkibini rivojlantirish uchun asosdir. U "xizmat qiladi" nutq faoliyati tabiatining o'ziga xosligini hisobga oladi. har qanday faoliyat turlari va shuning uchun bolaning butun hayoti bilan bog'liq. Aloqadashu bilan nutqni rivojlantirish dasturi qurilgan faoliyat yondashuviga asoslanib:uchun talablar nutq qobiliyatlari dasturning barcha bo'limlari va bo'limlarida aks ettirilgan. Nutq ko'nikmalarining tabiati har bir turdagi tarkib va \u200b\u200bxususiyatlarning xususiyatlari bilan belgilanadifaoliyati. Masalan, "O'yin" bo'limida bolalar qoidalarni o'rganishlari kerakligi ko'rsatilgan og'zaki aloqa normalari, mavzuni muvofiqlashtirishda nutqdan foydalanish qobiliyatini tarbiyalashteatr o'yinlarida o'yinlar, rollarni taqsimlash, rol o'zaro ta'sirini rivojlantirish - tanish ertak, she'r, eskiz bo'yicha eskizlar ijro etish, ijro etishni takomillashtirishko'nikmalar. "Mehnat ta'limi" bo'limida ob'ektlarni nomlash qobiliyatiga,ularning belgilari, fazilatlari, mehnat harakati. Matematikaning boshlang'ich ta'limini amalga oshirish mumkin emasoldin shakl, o'lcham, mekansal joylashuv nomlarini assimilyatsiya qilish bilan tarqatishmeta, miqdoriy va tartib raqamlar. Aloqa ko'nikmalariga, og'zaki muloqot madaniyatiga bo'lgan talablar tavsiflangan"Hayotni tashkil etish va ota-onalar" bo'limi. Xuddi shunday, biz dasturning boshqa boblarida nutq ishining tarkibini ajratib olishimiz mumkin.
"Nutqni rivojlantirish" mustaqil bobi "Sinfdagi ta'lim" bo'limida, shuningdek maktab uchun katta va tayyorgarlik guruhlarida va "Hayot va ta'limni tashkil etish" bo'limida alohida ta'kidlangan. bolalar ». Maktabga tayyorgarlik guruhida bolalarning nutqini rivojlantirishga qo'yiladigan talablar aks etadi"Ona tili" bobini, chunki bu yoshda ba'zitil bilimlari va bolalarda til va nutq hodisalari haqida xabardorlikni chuqurlashtiradi. Shuni ta'kidlash kerakki, 1983 - 1984 yilgacha bolalar bog'chasining dasturiy hujjatlarida. nutqni rivojlantirish vazifalari, shuningdek, atrofdagi hayot bilan tanishish vazifalari ko'rsatildi. "Model dasturida" birinchi marta (Bolalarni o'qitish va o'qitishning namunaviy dasturi)bog '/ Ed. R.A. Kurbatova, N.N. Poddyakova. - M., 1984) ular alohida-alohida berilgan do'stim, "haqiqiy til ko'nikmalari va qobiliyatlarining ko'pini shakllantirish haqiqatni hisobga olgan holda(sinonim qatordan so'z tanlash, ekspressiv vositalardan foydalanish, taqqoslash, ta'riflar, so'z shakllanishi va qo'shilish elementlarining mohiyati, rivojlanishifonemik eshitish va boshqalar) bolalarni tanishtirayotganda yo'l bilan ta'minlab bo'lmaydi boshqalar esa bu maxsus o'qitish shakllarini (og'zaki) tashkil qilishni talab qiladididaktik o'yinlar, ijodiy vazifalar, dramatizatsiya, dramatizatsiya va hk). ” Bolalar bog'chasi dasturi naqshlar bo'yicha ilmiy ma'lumotlarni hisobga olgan holda ishlab chiqilganmaktabgacha yoshdagi bolalarning nutqini rivojlantirish, maktabgacha ta'lim muassasalari tajribasi.Nutqning turli tomonlariga qo'yiladigan talablar nutq rivojlanishining yoshga bog'liq ko'rsatkichlarini aks ettiradi

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI

1. 
   O’zbekiston Respublikasining Prezidenti Karimov I.A. O‘zbekiston buyuk kelajak sari.-Т.: O ‘zbekiston, 1998, 68 b.
   
2. 
   O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risidagi” qonuni. “Sharq”1997
   
3. 
   O’zbekiston Respublikasi “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. “Sharq”1997
   
4. 
   «Bolajon» tayanch dasturi. -Т., 2010
   
5. 
   Begmatova N.X., Aripov M. Multimediya texnologiyasidan
   foydalanish. -Т., 2012.
   
6. 
   L. Mirjalolova. Bolalarni gapirtirib o’ynaladigan o’yinlarga
   nutqiy jihatdan tayyorlash. T.: 2005 .
   
7. 
   M.R. Mingalimova. Bolalarni o’yin faoliyati orqali maktab
   ta'limiga tayyorlash. / “Maktabgacha ta'lim mazmunini takomillashtirish
   muammolari, yechimlari va istiqbollari” mavzuidagi ilmiy va ilmiy-uslubiy maqolalar to’plami/. T.: 2012 .
   
8. 
   E.G’oziev. Tafakkur psixologiyasi. T.: O’qituvchi, 1990.
   
9. 
   D.Abdurazzoqova. «Ham o’naymiz, ham o’ylaymiz» T:2008
   
10. 
    Mo‘minova L.R. Malktabgacha yoshdagi bolalami savodga o‘rgatish dasturi.
    -T „ 1996.
    
11. 
    Mirjalilova S., To‘bganova R. Ta’lim jarayonida pedagogik texnalogiyalar.
    Metodik tavsiyonoma. -Т., 2008.
    
12. 
    Nutq o‘stirish (Bolalar bog’chalari uchnn she’r va topishmoqlar to'plami). -
    Т., 2013
    
13. 
    Jalolova G. «Bolalarni maktabga tayyorlashda noan’anaviy
    o'yinlardan foydalanish». -Т., 2004.
    
14. 
    Kadirova R.M. Maktabgacha katta yoshdagi bolalarda dialogik nutqni rivojlantirishning omillari (o‘quv qo‘llanma). -Т.:TDPU, 2002.
    
15. 
    Shodiyeva Q. Maktabgacha yoshdagi bolalami to‘g‘ri talaffuzga o'rgatish.
    -Т .: 0 ‘qituvchi, 1990.
    
16. 
    Qodirova F.R., Kadirova R.M. Bolalar nutqini rivojlantirish nazariyasi va
    metodikasi. -Т.: Istiqlol, 2006.
    
17. 
    Qo‘chqorova M. Maqsadga erishish yoiida: Bolalar o‘yinlari orqali olgan
    bilimlar//Boshlang’ich ta’lim. -1999. №3. -30-31 b.
    
18. 
    “Harakatli o’yinlar”. Tuzuvchi:D.Zaynitdinova. T.2006.
    
19. 
    B.X.Xadjayev. “Umumiy pedagogika nazaryasi va amalyoti” “Sano-standart” T.2017.
    
20. 
    T. Qudratov. NUTQ madaniyati asoslar Toshkent o’qituvchi 1993- yil
    
21. 
    Bolalarning maktabga tayorgarlik darajasiga qo’yiladigan dasturi.
    Toshkent 1997-yil.
    
22. 
    Bolalarni maktabga o’qishga tayyorlash Toshkent 1997-yil (Ilmiy
    to’plam).
    

Internet saytlari:

1. www.gov.uz

2. www.lex.uz

3. Tdpu.uz sayti.

4. www.Ziyonet.uz sayti.

~ ~