Termiz davlat universiteti

<> YO’NALISHI

<> fanidan

“Ilk yoshdagi bolalarda nutqini rivojlantirishning o’ziga xos jihatlari” mavzusidagi

KURS ISHI

Bajardi: Madatova Gulnoza

Ilmiy rahbar: Qodirova Shahnoza

Termiz 2020

MUNDARIJA

KIRISH…………………………………………………………………….3

I BOB Bolalar nutqini o’stirishda ijtimoiy omillar……………………...5

1. 
   Bolalar Nutqning anatomik va fiziologik mexanizmlari…………….5
   
2. 
   Bolalar nutqini rivojlantirishda ahamiyat ko’rsatish zarur bo’lgan omillar………………….…………………………………………….9
   

II BOB Ilk yoshdagi bolalarda nutqini rivojlantirish……………………13

2.1 Ilk yoshdagi bolalarda nutqini rivojlantirishning o’ziga xos jihatlari……………………………………………………….…………..13

2.2 Ilk yoshdagi bolalarning nutqini rivojlantirishning samarali metodlari…………………………………………………….……………16

2.3 Bolaning nutqini ilk yoshlardanoq rivojlantirishning yutuq va kamchiliklari……………………………………………………………….21

XULOSA……………………………………………………….……………..27

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………………………...……..29

KIRISH

Mavzuning dolzarbligi: Maktabgacha ta'lim tizimini qayta qurishning asosiy yo'nalishlaridan biri bolaning xususiyatlari, imkoniyatlari, layoqati va qobiliyatlarini e'tiborga olgan holda uni shaxs sifatida mukammal rivojlantirishga qaratilgan ta'limdir. Shuning uchun bizning asosiy vazifamiz maktab yoshigacha bo'lgan bolalarni bilimga undash, faollikka chaqirish, to’g’ri so’zlash, so’zlardagi giramatik va leksik jihatdan to’g’ri foydalanishga o’rgatish, o’zi fikirlashga o’rganishi va fikirlarini atrofdagilarga yetkaza olish , atrofdagilar bilan erkin muloqatga kirisha olishga undashdan iborat. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida pedagogik jarayonlarda o’yin orqali bolalarda barcha faolyatlar jumladan nutq madanyatini tarbiyalashdan iboratdir.

Mustaqil taraqqiyot yo`lidan dadil borayotgan, huquqiy demokratik jamiyat qurishga intilayotgan Respublikamizda har bir insonning ozod va erkin, farovon yashashini ta'minlovchi jamiyat barpo etilmoqda, yoshlarning ilm - ma'rifatli bo‘lishiga barcha imkoniyatlar yaratilmoqda. Ayniqsa, Kadrlar tayyorlash milliy dasturini hayotga tadbiq etish ta'lim tizimining barcha bosqichida ona tilining asosiy o‘quv predmeti ekanligini, fanlarni egallash uchun avvalo, ona tilida to‘g‘ri, ifodali, tartibli va ijodiy fikrlash zarurligini aniq namoyon etmoqda. Chunki bizning ertangi kunimiz O`zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti

I.A.Karimov aytganlaridek: ―Yangicha fikrlaydigan, zamonaviy mutaxassislarni talab etadi. Maktabgacha ta'limning asosiy vazifasi bolalarni maktabda ta'lim olishga tayyorlashdan iboratdir. Ya'ni bolalar maktabgacha ta'limda aniq bilimlarnigina emas, fikrlash ko‘nikmasini egallashi, tengdoshlari va kattalarning nutqlarini tushunishlari, ular bilan erkin fikr almashish, nutq tovush ma’daniyati ya’ni so’zlarni to’g’ri talafuz qilishlari, hamkorlik asosida faoliyat ko`rsatishi talab etiladi. Bolalarning ona tilida obrazli va mantiqiy fikrlashi, nutq tovush ma’daniyatiga amal qilishlari, tasavvurlarini nutq orqali to‘g‘ri ifodalashi o‘zini nazorat qilishi, boshqarishi, kuzatish, eshitish, eslab qolish, umumlashtirish, solishtirish kabi aqliy tayyorgarlikka ega bo‘lishi zarur. Bu vazifani bajarishda, albatta, ona tilida nutq o‘stirish fanining o‘rni, ahamiyati
kattadir. Chunki til kishilarning o‘zaro aloqa vositasi bo`lib, u barcha kishilar uchun baravar, teng xizmat qiladi, shu bois til ijtimoiy hodisa bo`lib, jamiyat taraqqiyotidagi o‘zgarishlar, yangilanishlar tilda o‘z aksini topadi.
Til birliklari nutqni hosil qiladi, ya'ni har bir inson o‘z fikrini boshqalarga til orqali, til birliklari orqali bayon qiladi, boshqalari fikrini til orqali egallaydi, tushunadi. Ya'ni nutq tevarak-atrofdagi voqea-hodisalar haqidagi fikr mulohazalarni boshqalarga yetkazishdir. Shuning uchun til va nutq inson hayotida muhim ahamiyat kasb etadi. Maktabgacha ta'limda bolalar nutqida so’zlarni gramatik va leksik jihatdan tog’riligini anglashi, nutq o‘stirish usullarini bilish, nutiq tovush madaniyatini shakilantirish har bir yosh guruhda bolalar nutqini o‘stirish va so’zlarni tog’ri talaffuz qilish vazifalarini to‘g‘ri hal etish imkonini beradi, bolalarni maktabga tayyorlash vazifasining bajarilishini ta'minlaydi. Yuqorida bayon qilingan fikrlardan shunday xulosa qilish mumkinki, o‘zbek tili qadimiy til sifatida taraqqiy etgan, jamiyat taraqqiyotining barcha bosqichlarida jamiyat a'zolari uchun xizmat qilmoqda.Maktabgach ta’lim tashkilotlarida ularga ona tilini amaliy o`rgatish demakdir.Ya’ni mashg’ulotlar o’yinlar orqali tashkil etilsa bolalar o’zlashtirishlari yanada kuchayadilar. Ilk qadam tayanch dasturini nutq o‘stirish usullarini ishlab beradi. Uni takomillashtirish, eng qulay usulni qo`llash orqali bolalarga ona tilini amaliy o‘rgatish, nutqda til birliklaridan foydalanish, o‘zaro nutqiy muloqot munosabatida ona tilida fikrni to‘g‘ri, ifodalay olish,nutiq tovish madaniyat qoidalariga to’liq rioya etishi, tengdoshlari nutqini tinglab tushunish nutqda til birliklarini ajrata bilish (tovush, so‘z) nutq meyyorlarini ishiga mos holda o`rganib borish, unga amal qilish kabi faoliyatini shakllantiradi. Nutq tovush madanyatini shakilantirishda amalga oshiradi, bolalarda ifodali, aniq, lo`nda va obrazli so‘zlashishni shakllantirish orqali ona tilini amaliy o‘rgatadi, bolalarga ta'lim beradi. Nutq tovish madaniyatini shakilantirish, tengdoshlari va kattalar bilan nutqiy muomala malakalarini shakllantirish orqali nutqda so‘zdan to‘g‘ri va o`rinli foydalanish, ya'ni nutq va xulq egasi bo‘lish kabi ma'naviy axloqiy sifatlarni, so‘zlash odobini egallashni shakllantiradi.

I BOB Bolalar nutqini o’stirishda ijtimoiy omillar

1.1 Bolalar Nutqning anatomik va fiziologik mexanizmlari

Bola nomukammal miya bilan tug'iladi. Yarim sharning korteksi ayniqsa yomon rivojlangan. Neyron aloqalari va asab yo'llarida sust, bu miya jarayonlarining turg'unligiga, tarqalishiga va monotonligiga olib keladi. Yosh bolalarda qo'zg'alish jarayoni inhibe jarayonidan ustun keladi, qo'zg'alishning nurlanishi va ularning konsentratsiyasi ustidan inhibatsiyao'ta beqaror va keng va qat'iy umumlashtirishga moyil. Oddiy ro'za yuqori asabiy faoliyatning charchoqlari. Miyaning anatomik va fiziologik xususiyatlari tufayli, bir tomondan, kichkina bola nutqida, xususan, fonetik imkoniyatlari cheklangan; bilan boshqa tomondan, ba'zi bir ta'sirlarga osongina berilib, tezda tiklanadito'g'ri nutq reflekslari yo'nalishi bo'yicha ham, ulardan og'ish yo'nalishi bo'yicha ham. Shu vafonetik farqlanmaslik va bolaning nutqining beqarorligi tushuntiriladi. Ammo chunki oxiridagi dominant stimul to'g'ri nutqdiratrofida, keyin bola asta-sekin kattalar nutqini o'zlashtiradi. 2. Artikulyar apparatlar rivojlanishining xususiyatlari Bolalarning talaffuzidagi nomukammallik birinchi navbatdanutq vosita mexanizmlarining etarli darajada rivojlanmaganligi. Kichik artikulyatsiyaqo'shimcha harakatlardan farqlanadi. Ular, ayniqsa, lablar va tilning kichik harakatlarida juda yaxshi muvofiqlashtirilmagan. Nutq organlarining mushaklari hali ham zaif, etarli emas elastik. Nutq a'zolarining bir xil harakati va pozitsiyalari tezda charchashga olib keladi.Shuning uchun yangi, ammo qo'lda avtomatlashtirish artikulyatsiyasini juda tez-tez o'zgartirish talab etiladi. (nafas olish, qon aylanish jarayonlari kuchayadi, bu esa ish qobiliyatini ta'minlaydi). Til og'iz bo'shlig'ining ko'p qismini to'ldiradi, bu esa uni cheklaydivosita imkoniyatlari. U orqaga tortilgan va oldinga siljish emas.< Aralashganda, til tegishli nuqtalarga etarlicha qattiq emastishlar, tish go'shti, tanglay; lablar biroz yopiladi va yumshoq tanglay biroz ko'tariladi. To'liq yoki sutni almashtirish paytida tishlarning qisman yo'qligi ham aniq belgilashni qiyinlashtiradiba'zi tovushlarning talaffuzi, ayniqsa hushtak. Kuchli, aniq harakatlar va nutq organlarining yopilishi yo'qligi sababli, barchasi uch yoshgacha bo'lgan bolada tovushlar yumshatilgan, farqlanmagan va noaniq. Asta-sekin besh yoshga kelib, bu nomukammalliklar yumshatiladi. Tovushlarning noaniq talaffuz qilinishi xatoni kuchaytiradiso'zlarning talaffuzi va atrofdagi eshitish tasviridan chalkashliklartovushlar. Ularning anatomik tuzilishida bolaning mushaklari ko'proq elastik vasekinroq qisqaradi, bu charchoqni kamaytiradi. Shuning uchun, ularning zaifligiga qaramay,bolaning reflekslarining xarakterli ravshanligi bilan uning harakatlari ajralib turadiqulaylik va erkinlik. Bu erta evkonomiya imkoniyatlarini ochib beradi. Shunday qilibchunki yosh bolalar talaffuzdan ko'proq so'zlarni tushunishadi, artikulyatsiya rivojlanadinutq idrokining rivojlanishidan orqada qolmoqda, ya'ni. fonemik eshitish.

3. Nafas olish apparati rivojlanishining xususiyatlari Uning rivojlanishidagi bolaning nafasi juda katta farq qiladi. Yangi tug'ilgan chaqaloqda, chunkiqovurg'alarning umurtqa pog'onasiga nisbatan deyarli perpendikulyar holati, qovurg'a qafasi ko'tariladi (qovurg'alar pastga tushmaydi) va nafas olganda deyarli kengaymaydi - faqat nafas olish diafragma ta'sir qiladi. Ammo bolaning keyingi rivojlanishi bilan, qovurg'alar qin shaklini oladi, ko'krak pastga tushadi. 3 - 7 yoshgacha ko'krak nafas olish uchun sharoitlar yaratiladi, diafragma bilan birlashadi. Elkama-kamarning ko'kragi rivojlanishi bilan nafas dominant bo'ladi. Juda tez-tez nafas olish asta-sekin kam uchraydi. 8 yoshdan boshlab, qizlar o'g'il bolalarga qaraganda tez-tez nafas olishadi, 2 haftadan 6 oygacha bo'lgan bolalarda daqiqada ilhom va ta'sir muddati 25-30; 10 yoshdan 15 yoshgacha - 18-22; kattalarda - 15-16. Tez nafas olish pulsi so'zlar va iboralarning ritmini va to'g'ri talaffuzini buzadi, bu esa tovushlarning buzilishiga olib keladi. Bolaning miyasida nafas olish markazining engil qo'zg'alishi tufayli rivojlanmaganlik asabiy tartibga solish har qanday jismoniy stress va haroratning bir oz ko'tarilishiyanada tez-tez nafas olish pulsi, uning ritmini buzadi va shuning uchun ko'payadi nutqning nomukammalligi. Va nihoyat, chaqaloqlar og'iz orqali nafas ololmaydilartalaffuzda disorganizatsiya - tovushlarning e'tiborsizligi, talaffuzning kechikishi, ilhomlanishda talaffuz. Nafasni to'liq tartibga solishga faqat 15-18 yil erishiladi. Maktabgacha yoshdagi bolalarda nutq nafasida bunday kamchiliklar mavjud.
1.Juda zaif nafas olish va nafas olish, bu jim, zo'rg'a eshitiladigan nutqni keltirib chiqaradi. Ko'pincha jismoniy zaif bolalarda, shuningdek, tortinchoq, uyatchan odamlarda kuzatiladi. 2.Ekshalatsiyalangan havoning tejamkor notekis taqsimlanishi. natijada, maktabgacha tarbiyachi ba'zan birinchi so'zda yoki hatto hatto havo bilan ta'minlashni yaxshilaydi birinchi hecada o'qiladi va keyin jumlalarni yoki so'zlarni pichirlab tugatadi. Ko'pincha, shuning uchun u muzokara qilmaydi, so'z yoki iboraning oxirini "yutadi". 3. Nafasni so'zlarga ko'ra taqsimlash. Bola so'zning o'rtasida nafas oladi (biz onam bilan qo'shiq kuylash (nafas olish), sayrga chiqaylik). 4. Jumlalarni shoshilmasdan va nafas olishda, "bo'g'ish" bilan. 4. Teng bo'lmagan, jirkanch ekshalasyon: nutq baland, keyin jim, zo'rg'a eshitiladi. Miya yarim korteksining etarli darajada farqlanmasligi, uning ovoz bilan mukammal tartibga solinishi va vokal apparati nomukammalligi ovozning yoshga bog'liq xususiyatlarini keltirib chiqaradi. Maktabgacha yoshdagi bolalarda tomoq zaif rivojlangan, vokal kordalari qisqa, glottis tor. Burun, tomirlar va frontal bo'shliqlar zaif rivojlangan va rezonanslashadi. Bularning barchasi yuqori ro'yxatga olib keladi, rangi ohangda, zaiflik va bolalar ovozining musiqiy qashshoqligi. Bolaning ovozi ba'zan baland, yoki aksincha, juda balandzaif (pichirlash uchun), keyin hirqiroq, keyin qaltirash yoki past tovushlardan tushib qolishbaland. Ba'zan bolalar past ovozli ovoz bilan gapirishadi ("chaqaloq bass") vokal kordlarining etarlicha zo'riqishi. Voyaga etganlarning boy intonatsiyalaridan farqli o'laroq, ifoda etadinozik soyalar, his-tuyg'ular va fikrlarning nuanslari, maktabgacha tarbiyachining nutqidagi intonatsiyalar ba'zan yorqin,kesish, lekin monoton va musiqiy jihatdan kambag'al. Ular rivojlanmaganlarga mos keladi fikrlash va ichki kechinmalarning mazmuni, bir tomondan, ovozli-boshqa tomondan vosita mexanizmi. Modulyatsiya (o'tish)biridan ikkinchisiga kalit), ko'pincha ular kesishadi va qo'pol. Bolalarda hayajonliasabiy intonatsiyaning turi aniqroq, inhibitor turi zaif paydo bo'ladi. Bularning barchasi bilan nutq intonatsiyalari va frazal stresslar bola tomonidan erta va juda qiyinchiliksiz olinadi. 5. Eshitish moslamasining tuzilish xususiyatlari Eshitish tovushli nutqni shakllantirishda etakchi rol o'ynaydi. Ubu bola hayotining dastlabki soatlaridan boshlab ishlaydi. Birinchi oydan boshlab, eshitish shartli reflekslari ishlab chiqilgan, va beshdanoylar davomida bu jarayon etarlicha tez. Chaqaloq ajrata boshlaydionaning ovozi, musiqa va boshqalar. Armaturasiz, bu reflekslar tezda yo'qoladi. Korteksning eshitish rivojlanishida bunday erta ishtirok etishi ovozli nutqning erta rivojlanishini ta'minlaydi. Garchi eshitish uning rivojlanishida nutq a'zolarining harakatlarini rivojlantirishdan ustun bo'lsa-da, avvaliga u etarlicha rivojlanmagan, bu nutqdagi bir qator kamchiliklarni keltirib chiqaradi.
1. Boshqalarning tovushlari, bo'g'inlari va so'zlari ahamiyatsiz qabul qilinadi (yo'q) ularning orasidagi farq tan olinadi), ya'ni. loyqa, buzuq. Shuning uchun bolalar bitta narsani aralashtiradilar boshqa, kam tushunilgan nutq bilan tovush. 2. Boshqalar va ularning nutqiga tanqidiy munosabat va tinglashga e'tiborning sustligi tovush farqlarining rivojlanishini va ularning barqarorligini sekinlashtiradi idrok etish va ko'payish jarayoni. Shuning uchun bolalar o'zlarining kamchiliklarini sezmaydilar, keyinchalik odat tusiga kirib, keyinchalik uni engib chiqadi sezilarli ish. 6. Vizual apparatlar rivojlanishining xususiyatlari Og'zaki nutqni rivojlantirishda zarur bo'lgan ko'rish o'zini namoyon qiladi yilning birinchi yarmida allaqachon mavjud, ammo hali ham ozgina farqlanadi. Hayotning birinchi oylaridabola oziq-ovqat harakati bilan chambarchas bog'liq bo'lgan analizatorlarni rivojlantirgan. Ammo asta-sekin ular bolaning hayotidagi ahamiyati bo'yicha etakchi analizatorlardan pastga tushmoqdalar - vosita va ingl. Bunday qayta qurish paytidan boshlab (ikki yildan boshlab) bola nutqining jadal rivojlanishi bosqichi boshlanadi. 7. Nutqni rivojlantirishning aqliy jarayonlarining xususiyatlari Bolaning yoshga bog'liq anatomik va fiziologik xususiyatlarini aniqlaydinutqning aqliy o'ziga xosligi. So'zning mazmunini zaif tushunish yoki to'liq anglamaslikka olib keladiso'zning fonemik tarkibini yomon tahlil qilish va shuning uchun kambag'allargatalaffuz qilish. Yosh bola aniq nasl berish zarurligini tushunmaydiovozli nutq, uni tinglang, shuning uchun uni tez-tez o'zgartiradi, o'tkazib yuboradi, o'zgartiradiyoki so'zlar va iboralarni o'zgartiradi. Ammo o'rtada, ayniqsa katta guruhda,bolalar allaqachon nutqning ovozli tomoniga tanqidiy munosabatda bo'lishni boshlaydilar: ular o'zlarida va o'rtoqlarida talaffuz xatolarini sezadilar, ularni engishga harakat qiladilar.

1.2 Bolalar nutqini rivojlantirishda ahamiyat ko’rsatish zarur bo’lgan omillar

Muvaffaqiyatli nutqni rivojlantirishda - qisqa hikoyalar va ertaklarni qaytarishdan tortib, har xil turdagi izchil bayonlarni tuzishgacha, avval ingl. asosga, keyin ravshanlikka tayanmasdan. Dastur lug'at, grammatik tuzilish, nutqning fonetik tomonini rivojlantirishda "o'zaro bog'liq" tendentsiyalarni hisobga olishga asoslangan.nutq. Uzluksizlik o'zaro bog'liq bo'lgan individual talablarning takrorlanishida ham namoyon bo'ladi kuchli va barqaror ko'nikma va qobiliyatlarni rivojlantirish uchun guruhlar (shakllardan foydalanish)nutq odob-axloq qoidalari, izchil bayonlarning izchil va mantiqiy qurilishi va boshqalar). Dasturda uzluksizlik bilan bir qatorda istiqbollibolalarning nutqini rivojlantirish. Bu shuni anglatadiki, mashg'ulotning har bir bosqichida keyingi bosqichda ishlab chiqiladigan narsalarning asoslari qo'yiladi. Bolalar bog'chasi dasturi maktabda bolalarning rivojlanishi uchun istiqbollarni yaratadi. U bor boshlang'ich maktabda rus tili dasturi bilan uzviylik. Ichida bolalar bog'chasida og'zaki nutqning shu kabi fazilatlari shakllantirilib, ular keyinchalik rivojlantiriladi o'rta maktab sinf. Boy lug'at, o'z fikringizni aniq va aniq ifoda etish qobiliyati, tanlangantil vositalaridan ongli ravishda foydalanish muvaffaqiyat qozonish uchun zarur shartdirrus tilini o'rganish va barcha o'quv fanlarini o'zlashtirish. Har bir topshiriqning ichida asosiy poydevor yotadikommunikativ va nutq ko'nikmalarini shakllantirish. Lug'atni ishlab chiqishda - bu so'zning semantik tomonida ishlash, monologik nutqda - gapning mazmunini tanlash, so'zlarni, jumlalarni birlashtirish usullarini ishlab chiqish; dialogik nutqni rivojlantirishda - ko'nikmalar suhbatdoshni tinglang va tushuning, boshqalar bilan aloqada bo'ling, umuman ishtirok etingsuhbat. Dasturning o'ziga xos xususiyati vazifalar va talablarni qisqacha bayon qilishdir.O'qituvchi individual talabni hisobga olgan holda umumiy talabni belgilashi kerak bolalarning xususiyatlari. Namunaviy dastur asosida o'quv va o'quv dasturlari yaratilganittifoq respublikalari (hozirgi, MDH mamlakatlari). Rossiya Federatsiyasida ham ishlab chiqilgan "Bolalar bog'chasida ta'lim va tarbiya dasturi" (1985, muharriri M.D. Vasilev),ta'lim vazirligi tomonidan tasdiqlangan. Bolalarning nutqini rivojlantirishga fundamental yondashuvlar, dasturiy vazifalarning asosiy mazmuni va ularning ketma-ketligi saqlanib qoldi asoratlari, tuzilishi. Shu bilan birga, madaniy va milliy sharoitlarning o'ziga xosligi hisobga olindi.Rossiya. Tushuntirish xatida dastur "in ichida" ekanligiga e'tibor qaratdiona tilida ish olib boriladigan milliy maktabgacha ta'lim muassasalari, birinchi bolalar bog'chasidagi bolalarga avtonom respublika, hudud, mintaqada ishlab chiqilgan dastur bo'yicha og'iz ona tili o'qitiladi, katta guruhdan esa - rus tilida so'zlashuv (2 dars) hafta). Rus bo'lmagan millat farzandlari bilan ishlaydigan maktabgacha muassasalardau rus tilida olib boriladi, katta guruhdan boshlab ona tilidan dars berish (haftasiga 2 soat) dasturga muvofiq ustida ishlab chiqilganjoylar "
Hozirgi kunda turli xil maktabgacha tarbiya muassasalari ishlatiladio'zgaruvchan dasturlar deb nomlanadi. Ular orasida eng mashhurlari Rainbow (ed).T.N.Doronova), "Rivojlanish" (ilmiy rahbar L.A. Venger), "Bolalik. Dasturbolalar bog'chasida bolalarning rivojlanishi va tarbiyasi "(V.I.Loginova, T.Y. Babaeva va boshqalar)," Haqidamaktabgacha yoshdagi bolalarning bolalar bog'chasida nutqni rivojlantirish grammlari »(OS Ushakova). "Kamalak" dasturida rossiya Ta'lim vazirligi tomonidan tavsiya etilgan,bolalar nutqini rivojlantirish uchun zamonaviy talablar hisobga olinadi, nutqni rivojlantirish bo'yicha ishlarning umumiy qabul qilingan bo'limlari ta'kidlangan: nutqning sog'lom madaniyati, so'z boyligi, nutqning grammatik tuzilishi, izchil nutq, fantastika. Maktabgacha yoshdagi bolalarni rivojlantirishning muhim vositalaridan biri rivojlanayotgan nutq muhitini yaratishdir. Katta joy bir marta ajratiladi o'qituvchining bolalar bilan, bir-birlari bilan bo'lgan bolalar bilan bo'lgan muloqotlari orqali muloqotni rivojlantirishqo'shma faoliyatning barcha sohalari va maxsus sinflar. Ehtiyotkorlik bilan tanlangano'qish, bolalarga aytib berish va eslab qolish uchun adabiy repertuar. Rivojlanish dasturi aqliy qobiliyatlarni rivojlantirishga qaratilgan vabolalarning ijodi. Nutqni rivojlantirish va badiiy adabiyot bilan tanishish darslari uchta asosiy yo'nalishni o'z ichiga oladi: 1) badiiy adabiyot bilan tanishish (she'rlar o'qish, ertaklar, hikoyalar, o'qish haqidagi suhbatlar, o'qish asarlarining syujetlaridagi o'yin improvizatsiyalari); 2) adabiy va nutq faoliyatining maxsus vositalarini rivojlantirish (badiiy ifoda vositalari, nutqning ovozli tomonlarini rivojlantirish); 3) bolalar badiiy adabiyoti bilan tanishish bo'yicha bilim qobiliyatlarini rivojlantirish. Nutqning turli tomonlarini mahorat san'at asarlari bilan tanishish sharoitida amalga oshiriladi. Sezgi, aqliy va nutqni rivojlantirish birligi g'oyasi aniq ifoda etilgan va amalga oshirilgan. O'rta guruh savodxonlikka tayyorgarlikning mustaqil vazifasi, katta va tayyorgarlik guruhlarida - o'qish. "Bolalik" dasturida vazifalarga bag'ishlangan maxsus bo'limlar vabolalar nutqini rivojlantirish mazmuni va badiiy adabiyot bilan tanishish: "Bolalar nutqini rivojlantirish" va "Bola va kitob". Ushbu bo'limlarda har bir guruh uchun an'anaviy ravishda ajralib turadigan vazifalarning o'ziga xos xususiyati mavjud: so'zma-so'z, lug'at, grammatik tuzilishni rivojlantirish, nutqning sog'lom madaniyatini tarbiyalash. Dastur bo'limlarning oxirida ajralib turadinutqni rivojlantirish darajasini baholash mezonlari taklif etiladi. Bu aniq bo'lishi ayniqsa muhimdirta'kidlangan (alohida boblar shaklida) va har xil ma'noda aniqlangan nutq qobiliyatlarifaoliyat turlari. "Maktabgacha yoshdagi bolalarning bolalar bog'chasida nutqini rivojlantirish dasturi" f. A. Soxin va O.S. Ushakova rahbarligida Maktabgacha ta'lim institutining nutqni rivojlantirish laboratoriyasida o'tkazilgan ko'p yillik tadqiqotlar asosida tayyorlangan. Unda nutq ko'nikmalarini rivojlantirish bo'yicha ishlarning nazariy asoslari va yo'nalishlarini ochib beradi vabolalarning qobiliyatlari. Dastur nutqni rivojlantirishga kompleks yondoshishga asoslangansinflar, turli xil nutq vazifalarining o'zaro bog'liq nutqni rivojlantirishda etakchi rol bilan aloqasi. Ichkaridahar bir vazifa izchil nutqni rivojlantirish uchun muhim bo'lgan ustuvor yo'nalishlarni belgilaydi va og'zaki aloqa. Bolalarda g'oyalarni shakllantirishga alohida e'tibor qaratilganindividual iboralar va uning qismlari o'rtasidagi aloqa usullari haqida izchil bayonning tuzilishi. Vazifalarning tarkibi yosh guruhlari bo'yicha keltirilgan. Ushbu materialdan oldinbolalar nutqini rivojlantirish xususiyatlari. Dastur sezilarli darajada chuqurlashadi, to'ldiradi vailgari xuddi shu laboratoriyada ishlab chiqilgan tipik dasturni aniqlab beradi. "
Turli xil dasturlarni tanlash imkoniyati bilan, muhim ahamiyatga egao'qituvchilarning yoshga bog'liq imkoniyatlari va nutqni rivojlantirish shakllari, vazifalari haqida bilimlari nutq ta'limi, shuningdek o'qituvchining dasturlarni tahlil qilish va baholash qobiliyatibolalar nutqining to'liq rivojlanishiga ularning ta'siri nuqtai nazaridan. Maxsus e'tibor bo'lishi keraknutqning barcha qirralarining rivojlanishi qanday ta'minlanishiga, talablarga muvofiqligiga e'tibor bering yoshdagi bolalarning nutqi, bu nutqni rivojlantirish uchun umumiy maqsad va vazifalar,ona tilini o'rgatish va shaxsni tarbiyalash.


II BOB Ilk yoshdagi bolalarda nutqini rivojlantirish

2.1 Ilk yoshdagi bolalarda nutqini rivojlantirishning o’ziga xos jihatlari

Nutqni rivojlantirishning aqliy jarayonlarining xususiyatlari Bolaning yoshga bog'liq anatomik va fiziologik xususiyatlarini aniqlaydinutqning aqliy o'ziga xosligi. So'zning mazmunini zaif tushunish yoki to'liq anglamaslikka olib keladiso'zning fonemik tarkibini yomon tahlil qilish va shuning uchun kambag'allargatalaffuz qilish. Yosh bola aniq nasl berish zarurligini tushunmaydiovozli nutq, uni tinglang, shuning uchun uni tez-tez o'zgartiradi, o'tkazib yuboradi, o'zgartiradiyoki so'zlar va iboralarni o'zgartiradi. Ammo o'rtada, ayniqsa katta guruhda,bolalar allaqachon nutqning ovozli tomoniga tanqidiy munosabatda bo'lishni boshlaydilar: ular o'zlarida va o'rtoqlarida talaffuz xatolarini sezadilar, ularni engishga harakat qiladilar. BOLALAR UChUN VOQEALARNI RIVOJLANTIRIShNING XARAKTERISTIKASIPRESCHOOL YOSH Hayotning to'rtinchi yili To'rtinchi yil oxiriga kelib, bolaning so'z boyligi taxminan 1500-2000 ga etadi so'zlar. Lug'at sifat jihatidan tobora xilma-xil bo'lib bormoqda. Bu yoshdagi bolalar nutqida ot va fe'llardan tashqari, nutqning boshqa qismlari tobora ko'proq uchraydi: olmoshlar, so'zlar, raqamlar paydo bo'ladi (bir ikki), ko’rsatuvchi sifatlarmavhum belgilar va narsalarning xususiyatlari (sovuq, issiq, qattiq, yaxshi, yomon).Bola rasmiy so'zlardan (predlog, uyushmalar) kengroq foydalanishni boshlaydi. Oxirigachayillar davomida u ko'pincha nutqida egalik olmoshlarini ishlatadi (meniki, sizning) egalik sifatlar (dadastul onaningkubok). Ammo va hozirmustaqil nutq, bola hali bunday kollektiv otlarni ishlatmaydi, qanday kiyim-kechak, sabzavotlar, mevalar, mebellar.U faqat aniq narsalar, narsalar ro'yxatini keltiradi: "Buko'ylak (palto, pomidor, bodring) Ammo ba'zida, mavzuning nomini bilmagan holda, bolaumumlashtiruvchi so'zlardan foydalanadi: "Men daraxtni ko'rdim" (va yo'q) qayinyoki qarag'ay)"Bu gul" (o'rniga.) romashkayoki karahindiba). Ushbu yoshdagi bolada mavjud bo'lgan faol so'z boyligi,unga boshqalar bilan erkin muloqot qilish imkoniyatini beradi. Ammo ko'pincha u boshdan kechiradibirovning nutqining mazmunini etkazish, ertak, hikoyani takrorlash, o'zi ishtirok etgan voqeani etkazish zarur bo'lganda, so'z boyligining etishmasligi va qashshoqligidan kelib chiqadigan qiyinchiliklar. chaqaloq ko'pincha noaniqliklar qiladi. Yangi so'zlarni o'rganish jarayonida bola shunchaki eslay olmaydi, u allaqachon boshlanadi ularning tovush tomonlarini tushunish, mavzu o'rtasida yaqinroq aloqani o'rnatishga harakat qilishva uni ifodalovchi so'z bilan, ba'zi bir narsalarning nomlarini tanib olishga intiladi. harakat, ya'ni bolaning so'z boyligiga asoslangan munosabati bor. U tez-tezo'z ona tillarida bo'lmagan so'zlarni ishlatishni boshlaydilar (ular spatula bilan qazishadi, ya'niu emas, balki "qazish" elka pichog'i). Hayotning beshinchi yili Faol so'z boyligini ko'paytirish (yil oxiriga qadar 2500 dan 3000 tagacha) bolaga o'z fikrlarini yanada aniqroq qurish, fikrlarni aniqroq ifoda etish imkoniyatini beradi. Bu yoshdagi bolalarning nutqida sifatlar tobora ko'proq paydo bo'lib, ular ob'ektlarning belgilari va xususiyatlarini ko'rsatishda foydalaniladi, vaqtincha va mekansal munosabatlarni aks ettiradi (rangni aniqlashda bola asosiy ranglarga qo'shimcha ravishda qo'shimcha chaqiradi - ko'k to'q to'q sariq rang) egalik sifatlar paydo bo'la boshlaydi (tulki)dumquyonkulba). Borgan sari, bola so'zlarni, shaxsiy olmoshlarni ishlatadi (ikkinchisi ko'pincha mavzu rolini o'ynaydi), murakkab predloglar (ostidan, haqida)va boshq.); paydo bo'ladijamoaviy otlar (idishlar, kiyimlar, mebellar, sabzavotlar, mevalar),ammo, oxirgi bola hali ham juda kam iste'mol qilinadi. To'rt yoshli bola o'z bayonotlarini quyidagicha shakllantiradi ikki yoki uch yoki undan ko'p oddiy oddiy jumlalar, murakkab vaoldingi asrga qaraganda murakkab jumlalarni ko'proq ishlatadi;) raqsga tushadi, lekin hali ham kam.
Lug'atni boyitish va kengaytirish nafaqat otlar, balki ob'ektlarni belgilash, ularning xususiyatlari va sifatlari, lekin alohida qismlarning nomlari tufayli,batafsil ob'ektlar, fe'llar, shuningdek bolalar keng boshlanadigan qo'shimchalar va old qo'shimchalar iste'mol qilmoq Ko'pincha, kollektiv otlar bolaning nutqida paydo bo'ladi,narsalarning holatini, xususiyatlarini, holatini bildiruvchi sifatlar. Bir yil davomida lug'at 1000-1200 so'zga ko'payadi (ammo oldingi yoshga nisbatan), ammo ma'lum bir davr uchun o'rganilgan so'zlarning aniq sonini aniqlash juda qiyin. Oltinchi yil oxiriga kelib, bola jamoaviy otlarni aniqroq farqlaydi, masalan, nafaqat so'zni chaqiradi hayvonammo bu shuningdek tulki, ayiqni ham ko'rsatishi mumkin.bo'ri yovvoyi hayvonlar, sigir, ot, mushuk uy hayvonlari. Bolalar nutqida mavhum otlarni, shuningdek, sifatlar, fe'llarni ishlatadilar. Dan ko'p so'zlar passiv fond faol lug'atga o'tadi. Lug'atning sezilarli darajada kengayishiga qaramay, bola hali ham so'zlardan erkin foydalanishdan uzoqdir. Yaxshi test va to'liq lug'at bilimining ko'rsatkichibolalarning qarama-qarshi so'zlarni (antonimlarni) tanlash qobiliyati - zarur (kirish- chiqish)sifatlar (yaxshi - yomon)advollar (tez- sekin)fe'llar (deydi)-jim);otlarga sifatlar tanlang (Qanday yomg'ir bo'lishi mumkin?- Sovuq, kuchli, qo'ziqorin, sayoz, qisqa muddatli),fe'llarga qo'shimchalar (Bola qanday aytishi mumkin? - tez, yaxshi, sekin, aniq, jim, baland ovozdava hokazo.); ma'no yaqin bo'lgan so'zlar - sinonimlar (yurish- yurmoq, sur'at, pog'ona, tempva boshq.). Bolalarga bunday vazifalarni taklif qilish, ularning so'z boyligi hali ham mavjudligiga ishonch hosil qilish osonsifatlar, so'zlar, fe'llar va ma'noga yaqin so'zlarga etarlicha boy emas, ular kam sonli va har doim ham muvaffaqiyatli bo'la olmaydi. Bola so'zga investitsiya qilganda, ertaklarni qayta o'qiyotganda so'zlarni ishlatishda xatolar bo'lishi mumkin noto'g'ri qiymat. Bolalar hikoyalarida ba'zida foydalanishdagi noaniqliklar kuzatiladiconjunctions, old qo'shimchalar (masalan, old qo'shimchaning o'rniga) orasidaso'zlar ishlatiladi o'rta).
Uzluksiz ta’limining dastlabki bo’g’inini maktabgacha ta’lim tashkil etadi va bu bosqich keyingi ta’lim turlariga bola ongiga dastlabki bilimlarni beruvchi “fundament” vazifasini bajaradi. Bu borada Prezidentimiz I.A.Karimov  shunday deydi: “ Ko’p yillik ilmiy kuzatish va tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, inson umri davomida oladigan barcha informatsiyaning 70 foizini 5 yoshgacha bo’lgan davrda olar ekan”. Shu jixatdan ushbu ta’lim bosqichidagi muammolarni o’z vaqtida aniqlash va bartaraf yetish xar bir pedagoglarga muhim vazifa yuklaydi.                Sog’lom bolani tarbiyalash masalasiga  yurtimizda asosiy e’tibor qaratilgan bo’lib, bir necha yil nomlari  ona va bolani ularni har tamonlama himoya qilishga, rivojlantirishga yo’naltirilgan bo’lib,  uning yorqin misoli sifatida 2014- yilni “Sog’lom bola yili”  deb nomlanishidan ham anglash mumkin. Sog’lom bolani tarkib toptirish  juda ko’p omillarga bog’liq bo’lib, bolaning kamolot mezonlaridan biri uni psixikasini har tamonlama rivojlantirishdir. Bolaning psixik taraqqiyoti unda sezgi, idrok, diqqat, xotira, nutq, hayol va tafakkurning rivojlanishi  bilan uzviy bog’liq. Bolaning ruhiy kamolotining ko’p jihatlari nutq bilan bog’liq ravishda rivojlanadi. Chunki, bola muloqotga kirishishi ya’ni tengdoshlari va kattalar bilan bo’ladigan muloqotlari jarayonida juda ko’plab ma’lumotlarga ega bo’ladi va o’zining ruhiyatini keyingi rivojlanish bosqichiga ko’tarib boradi.  Shuning uchun, bola hayotining dastlabki birinchi oyidan tarbiya faqat uni parvarish qilish bilan chegaralanmasligi kerak. Bolaning ilk yosh davridan eshitish qobiliyatini tarbiyalash, shuningdek, bolaning emosional sohasi – jilmayish, kulish, va ovoz tonini uyg’otish lozim. Bularning xammasi birgalikda nutqining rivojlantirishga xizmat qiladi.   Bolalarda nutq faoliyatining rivoji o’zgalar nutqini oqilona idrok qilish va tushunish imkonini yaratadi, shaxslararo muomila ko’lamini yanada kengaytiradi. Shu jihatni hisobga olib maktabgacha ta’lim muassasalarining pedagoglariga qo’yiladigan  asosiy talablardan biri ularning ijodkor bo’lishlari, zamonaviy texnalogiyalardan unumli foydalana olgan holda bolalar nutqini rivojlantirishga o’z hissalarini qo’shishlari shuning bilan birgalikda  o’z kasbini yaxshi ko’rish, bolalar bilan ishlash, metodikasini ham chuqur o’zlashtirgan bo’lishi zarur. Bu jarayon bolalarning bilishga  bo’lgan qiziqishlarini oshiradi. Bolalarni sevish pedagogning mehnatini jozibali va yengil qiladi. Tarbiyachining bolalarga munosabatida tarbiyalanuvchi shaxsiga hurmat, unga talabchanlik bilan qarash  talab etilsa, bu munosabat bolada pedagogga nisbatan ishonchni uyg’otadi, tarbiyachiga esa bolalarga chinakam ma’naviy murabbiy bo’lishga imkon beradi.