Тестология – шахснинг турли хил хусусиятларини махсус ишлаб чиқилган тестлар ва уларни талқин қилиш усуллари ёрдамида баҳолаш имкониятларини ўрганувчи фан бўлиб, тестолог

Қадимги Мисрда коҳинлик санъатига фақатгина белгиланган синовлар тизимидан ўтган шахсларни ўргатишарди. Аввалига номзод ҳозирги вақтда суҳбат деб талқин қилинадиган расмий маросимга ўхшаш синовни бошидан кечириши керак бўлган. Бунда унинг таржимаи ҳолини, маълумоти қай даражада эканлигини аниқлашар, ташқи кўриниши, суҳбатни олиб бориш лаёқатига баҳо беришарди. Кейин эса меҳнат қилиш, тинглаш, сукут сақлай олиш қобилиятларини текширишар, олов, сув ва ўлим хавфи билан синаб кўришар эди. Узоқ вақт таълим олиш машаққатларига чидашига шубҳаси борларга ўйлаб кўриб, эҳромнинг эшигини қайси - ички ёки ташқи томондан ёпиш маъқуллигини ҳал қилишни маслаҳат берардилар.
1884 йилда АҚШда ўз ичига қатор топшириқлар ва беш балли тизимда баҳоланадиган жавобларни олган тест материалларидан иборат биринчи китоб нашр қилинган. Унга математика, тарих, грамматика, навигацияга оид топшириқлар киритилган бўлиб, иншоларнинг тахминий матнлари ва уларни баҳолаш усули илова қилинарди. Бу тарихда илк бор педагогик жараёнда оддий статистик ҳисоб-китобнинг қўлланиши бўлган.
Тестларни қўллаш методикасининг асосчиси бўлиб АҚШда фаолият кўрсатган машҳур америкалик руҳшунос Джеймс Маккин Кэттел ҳисобланади. Унинг "Интеллектуал тестлар ва улардан фойдаланиш" номли мақоласи (1896) да диагностиканинг аниқ усуллари ишлаб чиқилган. Кеттел фанга "тест" сўзини киритди ва бу билан ҳозирги америка таълимида анъанага айланган ўқув юртларига кираётганларни тест ёрдамида танлаш усулини бошлаб берди.
Европада тестларнинг асосчиси сифатида таниқли инглиз олими Френсис Гальтон (1822-1911) тан олинган. Ўзининг "Инсон қобилиятлари ва уларнинг ривожланишини ўрганиш" асарида у инсоннинг ақлий қобилиятлари асосан наслдан-наслга ўтади, деган фикрни илгари суради. У фанга "умумий қобилиятлар" (general ability) ва "махсус мойиллик" (special aptitudes) деган атамаларни киритиб, уларнинг биринчиси табиат томонидан ато этилади, иккинчиси инсоннинг ҳаёти давомида шаклланади, деб таъкидлайди. Гальтон ўз фаолияти давомида инсоннинг жисмоний ва руҳий хусусиятларини аниқлаш усулларини ишлаб чиқди.
Болаларнинг ақлий лаёқатини илк бор ўлчашга уриниш ХХ аср бошида Францияда юз берган. Бундай мақсадда тузилган тестнинг муаллифлари Альфред Бине ва Теодор Симон тестга киритиладиган топшириқларнинг эмпирик текширувини ўтказишган. Топшириқларнинг мақсадга мувофиқлигини текшириш учун муаллифлар икки асосий мезондан фойдаланганлар: 1) ҳар бир топшириқнинг турли ёшдаги болалар гуруҳларида мураккаблигини аниқлайдиган эмпирик ўлчови; 2) тест натижаларининг ота-оналар фикри билан қанчалик мослиги ҳақидаги маълумот.
Альфред Бине 1899 йилда дунёда биринчи бўлиб мактаб қошидаги психологик-педагогик лабораторияга асос солган. Ушбу кашфиёт жамиятнинг зарурий эҳтиёжларидан келиб чиққан. ХХ асрда мактаб таълими биринчи бор оммавий ҳодисага айланди. Шу муносабат билан таълимнинг асосий муаммоларидан бири, яъни кўпчилик болаларнинг нима учун ёмон ўқишлари, уларга қандай қилиб ёрдам бериш мумкин, деган муаммо пайдо бўлди.
1904 йилда Парижнинг мактаблар бошқармаси унга ақли заиф болаларни соғлом болалардан ажратишга ёрдам берадиган усулларни ишлаб чиқиш вазифасини топширган. Бу ақли заиф болаларни махсус мактабларга жойлаштириш қарори билан боғлиқ эди. Шундай қилиб, 1905 йилда Биненинг машҳур тестлари пайдо бўлган. Унинг тадқиқотлари натижаси - "ақлий қобилиятлар ривожланишининг ўнлик кўрсаткичи" (шкаласи)дир. У 1911 йилда эълон қилиниб, нафақат Францияда, балки бошқа мамлакатларда ҳам тез тарқалган.
ХХ асрнинг биринчи ўн йиллигидан бошлаб тест ҳақидаги одатий тасаввурлар ва унинг илмий асосланиши бир-биридан кескин фарқ қила бошлади. Гарчи ҳар қандай тест синов элементлари бўлган топшириқлардан иборат бўлса-да, унинг вазифаси фақат бундангина иборат эмас, чунки ҳозир бу илмий тадқиқот усули ҳам бўлиб, қатор ўлчов талабларини ўз ичига олади.
Ҳозирги кунда “Ай-кью” деб аталадиган назариянинг муаллифи австриялик психолог Уильям Штерн бўлиб, у 1911 йилда боланинг хронологик (ҳақиқий) ёшидан ташқари ақлий ёши борлигини эътироф этган. “Интеллект” сўзи Intelligence (“ақл-заковат, тафаккур, инсоннинг фикрлаш қобилияти” ва Quotient (“кўрсаткич, ўлчов даражаси”) сўзлари бирикмаси, яъни ақлнинг кўрсаткичи деган маънони билдиради.
Ўзбекистонда ХХ асрнинг 20-30 йилларида тестлар таълим жараёнида кенг қўлланган. Ўзбекистон Педагогика фанлари илмий-тадқиқот институтида “Педология” бўлими фаолият кўрсатган. Педологлар иқтидор туғма бўлади, деган фикрни илгари сурганлар ва болалар ҳамда ўсмирларнинг ақлий лаёқатларини текшириш учун кўплаб тестлар яратганлар ва қўллаганлар. 30-йилларнинг ўрталарида педологияга қарши қаттиқ кураш бошланган. Педологиянинг ғояси – болалар тақдирининг биологик ва ижтимоий омилларга, ирсиятга ва ўзгармас муҳит таъсирига боғлиқлиги танқидга учраб, марксизмга зид деб топилган. Ҳукумат қарори билан тестларнинг таҳлим жараёнида қўлланиши тамоман тақиқланган. Педология эса “буржуа иллати” деб эълон қилинган. Шу тариқа, Совет Иттифоқида педология йўқ қилинади, Европа ва АҚШда эса бу соҳа жадал ривожланади.