Texnalogia va dizayn

Tokni kuchini insonga turli ta`sir ko`rsatadi. Ko`rsatgan ta`siriga qarab quyidagi tok qiymatlariga ajratiladi: -Tokni sezish chegarasi. O‟zgaruvchan tokni 50 gs va miqdori 0.1-1.5 mA, o`zgarmas tokni miqdori 5-7 mA. Shu holatda inson qo`l panjalari titraydi va issiqlini sezadi; -Qo`yib yuboradigan tok. O`zgaruvchan tokni miqdori 8-10 mA, o`zgarmas tok uchun 20-25 mA. Shu holatda inson og`riq sezadi badani qiziydi. -Ushlab qoladigan tok. O`zgaruvchan tokni miqdori 10-15 mA, o`zgarmas tok uchun 50-80 mA. Shu holatida qo`l mushaklari keskin qisqariladi, shok holati kuzatiladi, nafas olish qiyinlashadi, va inson o`zini tanasini boshqarib ololmaydi. -Fibrilyasion tok. O`zgaruvchan tok miqdori 100 mA, o`zgarmas tok uchun 300mA. Shu holatda insonni yurak mushaklari tartibsiz qisqariladi, ishlash tartibi buziladi, natijada qon aylanish tizimi ishdan chiqadi.

Inson tanasidan o`tayotgan tokni davom etish muddati ham katta ta`sir ko`rsatadi, qanchali tok vaqti ko`p bo`lsa, shunchalik havfi oshaveradi. Shu holatda insonni yurak mushaklari tartibsiz qisqariladi, ishlash tartibi buziladi, natijada qon aylanish tizimi ishdan chiqadi. T fazasi yurakning eng xavfli fazasi hisoblanadi. Tok yurakdan o`tayotgan vaqtda yurakning fibrilyasiyasi kuzatilinadi, unung davomiyligi 0,2 sek teng.

Inson tanasidan tokni o`tgan yo`li ham katta ahamiyatga ega. Agar elektr tok muhim organlaridan yurak, o`pka, miyalaridan o`tgan bo`lsa o‟ta xavfli, boshqa yo`llardan o`tgan bo`lsa, hatari kamroq bo`ladi. Inson tanasidan o`tayotgan tok eng ko`p uchraydigan yo`llari aniqlangan. Tez uchrab turadigan yo`l o`n qo`l-oyoqlar, undan keyin, qo`l-qo`l va chap qo`l-oyoqlar

O`zgaruvchan tok xatarligi tokni chastotasiga bog`liq. Tadqiqotlar bilan aniqlanganki, tokni chastotasi 10 gs dan- 500 gs gacha birdek xavfli. 500 gs dan 10 oshgan sari fibrilyasion tok miqdori oshib boradi, va chastotasi 1000 gs dan oshgandan keyin yahshigina havsizligi kamayadi.

Elektr tokning inson organizmiga ta’siri.

Elektr toki organizm orqali o’tganda issiklik, elektrolitik va biologik ta’sir ko’rsatadi.

Issiklik ta’siri badanning ayrim joylarining kuyishi, kon tomirlari, asab va boshka to’qimalarning kizishi bilan xarakterlanadi.

Elektrolitik ta’sir konning va boshka organiq suyukliklarning ko’rinishiga va ularning fizik-ximik tarkibining buzilishiga olib keladi.

Elektr tokidan olingan jaroxatlarini shartli ravishda maxaliy va umumiy turlarga bo’lish mumkin. Umumiy to’rini odatda tok urishi deyiladi. Maxaliy turlari organizmining ma’lum qismini elektr toki yoki elektr yoyi ta’sirida shikastlanishidir.

Elektr tokidan kuyish balandan tok o’tganda hamda elektr yoyi ta’sirida bo’lishi mumkin. Birinchi xolatda jaroxat nisbatan yengil o’tadi. Bunda terining kizarishi, pufakchalar paydo bo’lishi kuzatiladi. Elektr yoyi ta’sirida bo’lgan kuyish odatda ancha ogir xarakterga ega bo’ladi.

Elektroftalmiya-elektr yoyidan chiqadigan kuchli ultrabinafsha nurlar okimining kuzga ta’siri natijasida tashki pardasining yallaglanishdir. Odatda kasallik bir necha kun davom etadi. Kuzning muguz pardasi jaroxatlaganda davolash murakkablashadi va uzoq davom etadi.

Tokining biologik ta’siri organizmining tirik to’qimalari yalliglanishi va asabiylash ishida namoyon bo’ladi. Bunda mushaklar, shu jumladan, yurak va upka mushaklari ixtiyorsiz ravishda tortishib koladi. Natijada organizmda xar xil buzilishlar ruy berishi, masalan, nafas olish va kon aylanish organlarining ishi buzilishi yoki xatto batamom tuxtab kolishi mumkin.

Elektr toki ta’sirining bu turlari shikastlanishning ikki to’rini keltirib chiqaradi: elektr toki shikastlanishi va elektr toki urishi.

Elektr toki shikastlanishi - bu, elektr toki yoyi ta’sir etishi natijasida organizmining ayrim joylaridagi to’qimalarning yakkol shikastlanishiir. Elektr toki shikastlanishning kuyidagi turlari bilan farklanadi: elektr tokidan kuyish, elektr izlari, terining metallanishi va mexaniq shikastlanishlar.

Elektr izlari tok ta’sir etgan odamning tanasi sirtida aniq ko’rinib turadigan kulrang yoki och sarik rangdagi doglardir. Izlar, tirnalishlar, kichik jaroxatlar, kesiklar yoki latlar ko’rinishida bo’ladi. Terining shikastlangan qismi kadok singari kattiklashib koladi. Terining metallanishi - elektr yoyi ta’sirida erigan metall mayda zarralari terining ustki katlamiga kirib kolishidir.

Bu xodisa, masalan, kiska to’tashuvlarda, kuchlanish ostida bo’lgan ajratgich va rubilniklarni tarmokdan uzayotganda ruy beradi.

Mexaniq shikastlanishlar odam orqali o’tayotgan tok ta’sirida mushaklarning ixtiyorsiz ravishda keskin tortishib kolishi okibatida yuz beradi. Natijada teri, kon tomirlari va asab to’qimalari uzilishi, shuningdek, buginlar chiqishi va xatto suyaklar sinishi mumkin.

Elektr toki o’rinishi deganda, organizm orqali elektr toki o’tganida tirik to’qimalarning asabiylashishi natijasida mushaklarning ixtiyorsiz ravishda tortishib kolishi tushiniladi.

Odam organizmiga elektr tokining ta’siri kanday okibatlarga olib kelishiga karab, elektr toki o’rinishi shartli ravishda kuyidagi turt darajaga ajratish mumkin:

I daraja - odamning mushaklari tortishib koladi, ammo u xushidan ketmaydi;

II daraja - odamning mushaklari tortishib koladi, u xushidan ketadi, lekin u nafas oladi a yuragi ishlaydi;

III daraja - odamning mushaklari tortishib, yuragining ishlashi yoki nafas olishi buziladi (yoki ikkalovi barvar ruy beradi);

IV daraja - klinik ulim yuz beradi, ya’ni nafas olish va kon aylanishi tuxtaydi.

Klinik (o’tkinchi) ulim xayot bilan ulim urtasidagi xolat bulib, yurak va upka ishlashdan tuxtagan paytdan boshlanadi. Klinik ulim xolatida bo’lgan odamda xech kanday belgilari bo’lmaydi: u nafas olmaydi, yuragi ishlamayli, ogrikni sezmaydi, kuz korachigi kengayadi va yorug’likni sezmaydi. Ammo bu davrda organizmda xayot xali bo’tunlay sunmagan bo’ladi, chunki uning to’qimalari darrov ulmaydi va turli a’zolar xali ishlab turadi. Garchi bu jarayon endi juda sust, odatdagi ravishda kechsa-da, ammo eng kichik xayot faoliyati uchun yetarli bo’ladi.

Birinchi navbatda kislorod yetishmasligiga juda sezgir bo’lgan bosh miya kobigining xujayralari ula boshlaydi. Ong va taffakur ana shu xujjayralarning faoliyatiga boglik. Shu sababli klinik ulimning davom etish vaqti yurakning ishlashi va nafas olish tuxtagan paytdan to bosh miya xujayralari ula boshlaydigan paytga kadar o’tadigan vaqt bilan aniqlanadi. Kup xollarda bu vaqt 4-6 minu’t, soglom kishilarda tosodifan elektr toki urishi natijasida ulganda esa 7-8 minu’tni tashkil etadi.

Biologik (xakikiy) ulim kaytarib bo’lmaydigan xodisa bulib,bunda organizm xujayralari va to’qimalarida biologik jarayonlar tuxtaydi.

Tokdan saqlanish uchun uskunalarning tok yuruvchi qismlariga yakin kelmasligi, kul tegizmasligi, bexosdan tegib ketmasligi kerak. Kobik va boshka metall qismlarda tok paydo bo’lganda, xavfni oldini ola bilishi, past kuchlanishda ishlashi, ikki kayta ixotalash, yerga ulash, (zazemleniye), nol simiga ulashni (zanuleniye), himoyalovchi o’chirib kuygichlarni (zashitnoye otklyucheniye) qo’llash bilan erishiladi.

Elektr uskunalarining tok yuruvchi qismlariga bexosdan tegib ketmaslik uchun ularni ixotalash, kul yetmaydigan balandlikka o’rnatish, tuskichlar bilan ta’minlash va boshka tadbirlarni qo’llash kerakdir.

Bundan tashkari o’ta xavfli sharoitlarda, metall idishlarning ichida ishlayotganda, tok o’tkazuvchi polda o’tirib yoki yotib ishlayotganda kul asboblari uchun past kuchlanish -12 V kabul qilinadi.

 Mashina va dastgoxlarning tok yurmaydigan metall qismlarini ataylab o’tkazgich yordamida yerga ulab kuyiladi. Bundan maksad kobikka o’tib ketganda u mashinani boshkaruvchi ishchini bexosdan tegib ketgan maxalda tok urishdan saqlashdir.

Himoyalovchi yerga ulash kurilmalari ikki xil: tashkariga chiqarilgan (yoki bir yerga tuplangan) va konturli (yoki bir tekis taksimlangan) bo’ladi. Tashkariga chiqarilgan kurilmalarda kupincha ulovchi asbob-uskunalar turgan sexdan tashkariga chiqarib ma’lum bir maydonchaga tuplanib o’rnatiladi.

Yerga ulashning bu turi asosan kuchlanishi 1000 V gacha bo’lgan kurilmalarda ishlatiladi. Buning afzalligi shundaki, elektrod vazifasini bajaruvchi koziklarni yerga kokish uchun qarshiligi kam bo’lgan (nam, serloy va sh.u.) yerlarni tanlash imkoni bor.

Konturli yerga ulashda yakka ulovchilar asbob-uskunalar o’rnatilgan sex konturi (perimetri) buylab bir tekis qilib joylashtiriladi. Bunda xavfsizlik kuchlanishining ulovchilar orasida bir tekis taksimlanishi hisobiga erishiladi ( rasm ).

Yerga ulovchilar sun’iy hamda tabiiy bo’lishi mukin. Tabiiy ulovchilar vazifasini yer ostiga o’rnatilgan vodoprovod, artezian va boshka kuduklarining metall kuvurlarini bino va inshootlarning yer bilan birlashgan temirbeton va metall konstruksiyalari, yer ostidan o’tgan kabellarning kurgoshi kobiklari o’tashi mumkin. Tabiiy yerga ulovchilar krshiligi kam bo’lganligi uchun qo’llash foydalidir, lekin ularning jiddiy kamchiliklarni xam bor. Sozlash ishlari va shunga uxshash paytlarda ulovchining uzluksiz bo’lmasligi va kupchilikning bu kuvurlarga bemalol tega olishi, ulardan xavfsiramasligi natijasida shikastlanish extimoli borligidir.

Kuchlanishi 1000 V gacha bo’lgan uskunalarda himoyalovchi yerga ulovchining qarshiligining yilning xoxlagan paytida 4 Om dan oshmasligi kerak.

Ochik joylarida, xavfliligi yukori hamda o’ta xavfli xonalarda o’rnatilgan elektr uskunalari kuchlanishning kiymati 42 V dan katta, xavfliligi kam bo’lgan xonalarda esa 380 V va undan yukori bo’lgan barcha xollarda yerga ulanishi shart. Portlash xavfi bo’lgan xonalarga kuchlanish mikdoridan kat’i nazar barcha xollarda elektr uskunalari yerga ulanadi.

Elektr toki ta’siriga tushgan kishiga birinchi tibbiy yordam ko‘rsatish.

Elektr toki ta’siriga tushgan kishiga birinchi tibbiyot xodimi kelgunga qadar ko‘rsatiladigan yordamni ikki qismga bo‘lib qaraladi: Tok ta’siridan qutqarish; Birinchi tibbiy yordam ko‘rsatish; Tok ta’siridan qutqarish o‘z navbatida bir necha xil bo‘lishi mumkin.

Hammadan oson va qulay usuli bu elektr qurilmasining o‘sha qismiga kelayotgan tokni o‘chirishdir. Agar buni iloji bo‘lmasa (masalan o‘chirgich qurilmasi uzoqda bo‘lsa), unda tok kuchlanishi 1000 V dan ko‘p bo‘lmagan elektr qurilmalarida elektr simlarini sopi yog‘ochli bo‘lgan bolg‘alar bilan kesish yoki zararlangan kishining kiyimi quruq bo‘lsa, uning kiyimidan tortib tok ta’siridan qutqarib qolish mumkin. Agar elektr tokining kuchlanishi 1000 V dan ortiq bo‘lsa, unda dielektrik qo‘lqop va elektr izolyasiyasi mustahkam bo‘lgan elektr asboblaridan foydalanish kerak.

Elektr ta’siriga tushgan kishiga birinchi tibbiy yordam ko‘rsatish, uning holatiga qarab belgilanadi. Agar jarohatlangan kishi hushini yo‘qotmagan bo‘lsa, unda uning tinchligini ta’minlab, vrach kelishini kutish yoki uni tezda davolash muassasasiga olib borish zarur.

Agar tok ta’sirida hushini yo‘qotgan ammo nafas olishi va yurak tizimi ishlayotgan bo‘lsa, unda uni quruq va qulay joyga yotqizish, kamari va yoqasini bo‘shatish va sof havo kelishini ta’minlash zarur. Nashatir spirt hidlatish, yuziga suv purkash, tanasini va qo‘llarini ishqalash yaxshi natija beradi. Agar jarohatlangan kishining nafas olishi qiyinlashsa, qaltirash holati kuzatilsa, ammo yurak urish ritmi nisbatan yaxshi bo‘lsa, unda bu kishiga sun’iy nafas oldirish ishlarini bajarish zarur. Klinik o‘lim holati yuz bergan taqdirda sun’iy nafas oldirish bilan bir qatorda yurakni ustki tomondan massaj qilish kerak.

Sun’iy nafas oldirish jarohatlangan kishini tok ta’siridan qutqarib olish bilan, uning holatini aniqlashi bilanoq boshlanishi kerak. Sun’iy nafas oldirish "og‘izdan-og‘izga" deb ataluvchi usul bilan, ya’ni yordam ko‘rsatuvchi kishiga o‘z o‘pkasini toza havoga to‘ldirib, jarohatlangan kishi og‘zi orqali uning o‘pkasiga bu toza havoni yuboriladi. Kishi o‘pkasidan chiqqan havo, ikkinchi odam o‘pkasi ishlashi uchun etarli miqdorda kislorodga ega bo‘lishi aniqlangan.

Bu usulda jarohatlangan kishi chalqancha yotqiziladi, og‘zi ochib tozalanadi. Havo O‘tish yo‘lini ochish uchun boshini bir qo‘li bilan peshonasi aralash ko‘tariladi, ikkinchi qo‘l bilan og‘zidan tortib, og‘zini bo‘yni bilan taxminan bir chiziqda keltiriladi. SHundan keyin ko‘krak qafasini to‘ldirib nafas olib kuch bilan bu havoni jarohatlangan kishi og‘zi orqali puflanadi. Bunda yordam ko‘rsatayotgan kishi og‘zi bilan, jarohatlangan kishining og‘zini butunlay berkitilishi va yuzi yoki panjalari yordamida uning burnini berkitishi kerak

Klinik o‘lim holati yuz bergan taqdirda sun’iy nafas oldirish