Texnalogiyalari universiteti qarshi filali. Mustaqil ish Mavzu

---

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT TEXNALOGIYALARI VA 
KOMUNIKATSIYALARINI RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI 
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT 
TEXNALOGIYALARI UNIVERSITETI QARSHI FILALI. 
Mustaqil ish 
Mavzu:
O‘RNATILGAN TIZIMLARDA XOTIRANING TASHKIL 
ETILISHI.
QARSHI– 2022 

---

MAVZU.O‘RNATILGAN TIZIMLARDA 
XOTIRANING TASHKIL ETILISHI. 
Reja: 
1) Xotira iyerarxiyasi.
2) Xotiraga tug‘ridan tg‘ri K/Ch asosida ruxsat berish. 
3) Xotira turlari 
4) Xotira ishidagi nosozliklarni bartaraf etish va tiklash. 
5) Xulosa 
6)Foydalanilgan adabiyotlar
. 

---

Xotira ierarxiyasi 
Ananaviy multidasturli operatsion xotira bir nechta dasturlarga asosiy 
xotiradan bir vaqtning o’zida foydalanishga imkon beradi. Har bir dastur o’ziga 
kerakli xotira hajmiga ega.
Statik xotira xususiyatlari: 
Triggerda saqlanadigan bitli qiymat - tizimli bistable (xar bir trigger-bir bitli 
axborot mantiqiy “0” yoki mantiqiy “1” qiymatni qabul qiladi) dan iborat. 
SBIS (СБИС) texnologiyasida tranzistorlarni almashtirish tezligi bilan ishlaydi, 
Kristallida juda ko'p joy egallaydi – joyni qisqartirish mumkin emas, 
 O'zgaruvchan tok bilan ishlaydi 
 Dinamik xotira xusiyatlari 
 Bitlar kondensatorda saqlanadi. 

---

 Kristallda kondensatorlarni samarali ravishda siqish mumkin 
 Ruxsat uchun murakkab sxemalar talab qilinadi 
 Xotirani muntazam yangilab turish zarur 
 Kam kuch sarfi 
 O'zgaruvchan tok bilan ishladi 
 Magnitli va optik disk 
 Magnitlanishga vaqt talab etadi 
 Bosh magnit muhitga nisbatan harakatlanishi kerak - ya'ni mexanik qism talab 
qilinadi 
 Ma'lumotni izlash uchun juda uzoq vaqt talab etadi 
 Zich ro'yxatga olish mumkin 
 O`zgarmas tokda ishlaydi 
Xotiraga tug‘ridan to‘g‘ri K/Ch asosida ruxsat berish 
To'g'ridan-to'g'ri xotiraga kirishni boshqaruvchi vosita (direct memory 
access-DMA) bu ma'lumot bloklarini to'g'ridan-to'g'ri xotira qurilmaga uzatadigan 
maxsus vosita hisoblanadi. DMA boshqaruvchisi shina vazifasini bajaradi.
Protsessor (DMA-xotiraga to`gridan to`gri kirish)da bevosita ishtirok 
etmaydi. DMA boshqaruvi va protsessorlar shina bilan birgalikda foydalanishi 
kerakligi sababli, shina uskunalari kirishni boshqarishi kerak. DMA boshqaruvchisi 
manzil registrini va hisoblagichini dasturlaydi 
DMA uchun ISA shinasi DRQx va DACKx dan foydalanadi, PCI shinasida esa 
DMA uchun REQx va GNTx ishlatiladi.
Birlamchi xotira odatda xotira tizim ostisining bir qismi hisoblanib, uchta 
komponentlardan tashkil topgan . 
Bular
- xotira mikrosxemasi; 
- adress shinasi; 
- ma’lumot shinasi. 

---

Xotiraning integral sxemasi 
Umuman olganda, xotiraning integral sxemasi uch bo‘limdan tashkil qilingan:
xotira massivi,
adress deshifratori 
ma’lumot interfeysi.
Xotira massivi aslida ma’lumot bitlarini saqlovchi fizik xotiradir. Protsessor 
va dasturchi xotiraga bir o‘lchovli massiv sifatida murojaat qilganida, xar bir massiv 
yacheykasi baytlar qatorini tashkil etadi va qatordagi bitlar soni o‘zgarishi mumkin. 
Aslida esa, xar bir yacheykasida 1 bit axborotni saqlay oladigan yagona qator va 
ustunlarga ega adreslangan xotira yacheykalaridan tashkil topgan ikki o‘lchamli 
fizik xotiradir.
Xotira ikki o‘lchovli massivi ichida xar bir elementlar joylashuvi odatda, 
ustun va qatorlar parametrlaridan tashkil topuvchi, xotira fizik adresi deb nomlanadi. 

---

---

Uskuna xotira chiplarini turli xil holatlarda amalga oshirilishi mumkin. Ularning eng 
keng tarqalgani
O'rnatilgan tizim bu kompyuter tizimi - a ning birikmasi kompyuter 
protsessori, kompyuter xotirasi va kirish / chiqish periferik qurilmalar - bu katta 
mexanik yoki elektr tizimida maxsus funktsiyaga ega.
[1][2]
 Bu ko'milgan ko'pincha 
elektr yoki elektron apparat va mexanik qismlarni o'z ichiga olgan to'liq qurilmaning 
bir qismi sifatida. O'rnatilgan tizim, odatda, uning ichiga o'rnatilgan mashinaning 
jismoniy ishlarini boshqaradi, chunki u ko'pincha shunday bo'ladi real vaqtda 
hisoblash cheklovlar. O'rnatilgan tizimlar bugungi kunda umumiy foydalaniladigan 
ko'plab qurilmalarni boshqaradi.
[3]
 Ishlab chiqarilgan barcha mikroprotsessorlarning 
to'qson sakkiz foizi ko'milgan tizimlarda ishlatiladi.
[4]
 
Zamonaviy ko'milgan tizimlar ko'pincha asoslanadi mikrokontrollerlar (ya'ni 
o'rnatilgan xotira va periferik interfeyslarga ega mikroprotsessorlar), ammo oddiy 
mikroprotsessorlar (xotira va tashqi interfeys sxemalari uchun tashqi 
mikrosxemalardan foydalaniladi), ayniqsa, ancha murakkab tizimlarda. Ikkala 
holatda ham ishlatiladigan protsessor (lar) umumiy maqsadlardan tortib to ma'lum 
bir hisoblash sinfiga ixtisoslashgan turlarga yoki hattoki qo'lda qo'llaniladigan 

---

dasturlar uchun ishlab chiqilgan turlarga bo'lishi mumkin. Maxsus protsessorlarning 
umumiy standart klassi bu raqamli signal protsessori (DSP). 
O'rnatilgan tizim aniq vazifalarga bag'ishlanganligi sababli, muhandis-
dizaynerlar mahsulot hajmini va narxini pasaytirish, ishonchliligi va ishlash 
ko'rsatkichlarini oshirish uchun uni optimallashtirishi mumkin. Ba'zi o'rnatilgan 
tizimlar ommaviy ravishda ishlab chiqariladi, foyda ko'radi o'lchov iqtisodiyoti. 
O'rnatilgan 
tizimlar 
kabi 
ko'chma 
qurilmalardan 
iborat 
raqamli 
soatlar va MP3 pleerlar kabi yirik statsionar qurilmalarga svetofor 
boshqaruvchilari, dasturlashtiriladigan mantiqiy tekshirgichlar va shunga o'xshash 
katta murakkab tizimlar gibrid transport vositalari, tibbiy tasvir tizimlar va avionika. 
Murakkablik pastdan farq qiladi, bitta mikrokontroller mikrosxemasi bilan bir 
nechta birlikda juda yuqori, atrof-muhit va katta ichiga o'rnatilgan 
tarmoqlar uskunalar uchun javon. 
Dastlabki taniqli zamonaviy ichki tizimlardan biri bu edi Apollon rahbarlik 
qiladigan kompyuter,
[iqtibos kerak ]
ishlab chiqilgan 1965 yil Charlz Stark 
Draper da MIT asbobsozlik laboratoriyasi. Loyiha boshlanganda, Apollon yo'l-
yo'riqli kompyuter o'sha paytda yangi ishlab chiqilganligi sababli, "Apollon" 
loyihasidagi 
eng 
xavfli 
ob'ekt 
hisoblangan. 
monolitik 
integral 
mikrosxemalar kompyuter hajmi va vaznini kamaytirish uchun. 
Dastlabki ommaviy ishlab chiqarilgan tizim bu edi Autonetics D-17 
qo'llanmasi uchun Minuteman raketasi, 1961 yilda chiqarilgan. 1966 yilda 
Minuteman II ishlab chiqarila boshlagach, D-17 o'rniga yangi kompyuter o'rnatilgan 
bo'lib, u integral mikrosxemalardan birinchi yuqori hajmli foydalanishni namoyish 
etdi. 
1960-yillarning dastlabki dasturlaridan beri ichki tizimlar arzonlashdi va 
qayta ishlash quvvati va funksionalligi keskin ko'tarildi. Erta mikroprotsessor, Intel 
4004 (1971 yilda chiqarilgan), uchun mo'ljallangan kalkulyatorlar va boshqa kichik 
tizimlar, ammo shunga qaramay tashqi xotira va qo'llab-quvvatlash chiplari talab 
qilinadi. 1980-yillarning boshlarida xotira, kirish va chiqish tizimining tarkibiy 
qismlari 
a 
hosil 
qiluvchi 
protsessor 
bilan 
bir 
xil 
mikrosxemaga 
qo'shildi mikrokontroller. Mikrokontroller umumiy maqsadli kompyuter juda 
qimmatga 
tushadigan 
dasturlarni 
topadi. 
Mikroprotsessorlar 
va 
mikrokontrollerlarning narxi pasayishi bilan ichki tizimlarning tarqalishi oshdi. 

---

Bugungi kunda nisbatan arzon narxlardagi mikrokontroller juda ko'p alohida 
komponentlar bilan bir xil rolni bajarishi uchun dasturlashtirilishi mumkin.
Mikrokontrolrlar yordamida, hatto iste'mol mahsulotlarida ham qimmat 
tugmachaga asoslangan holda almashtirish mumkin bo'ldi analog kabi 
komponentlar potansiyometrlar va o'zgaruvchan kondansatörler yuqoriga / pastga 
tugmachalar yoki tugmalar yordamida mikroprotsessor o'qiydi. Ushbu kontekstda 
ichki tizim odatda an'anaviy echimdan ko'ra murakkabroq bo'lsa-da, 
murakkablikning katta qismi mikrokontrolning o'zida mavjud. Juda oz sonli 
qo'shimcha komponentlar kerak bo'lishi mumkin va dizayndagi ko'p harakatlar 
dasturiy ta'minotga tegishli. Dastur prototipi va sinovi ichki protsessordan 
foydalanmasdan yangi sxemani loyihalash va qurish bilan taqqoslaganda tezroq 
bo'lishi mumkin. 
Telekommunikatsiya 
tizimlarida 
ko'plab 
o'rnatilgan 
tizimlar 
ishlaydi telefon kalitlari tarmoq 
uchun uyali telefonlar da oxirgi 
foydalanuvchi.Kompyuter 
tarmoqlarida 
maxsus 
foydalaniladi routerlar va tarmoq 
ko'priklari 
ma'lumotlarni 
yo'naltirish uchun. 
Maishiy 
elektronika 
o'z 
ichiga oladi MP3 pleerlar, televizorlar, mobil telefonlar, video o'yin 
konsollari, raqamli kameralar, GPS qabul qiluvchilar va printerlar. Kabi maishiy 
texnika mikroto'lqinli pechlar, kir yuvish mashinalari va idishlarni yuvish 
mashinalari, moslashuvchanlik, samaradorlik va xususiyatlarni ta'minlash uchun 
ko'milgan tizimlarni o'z ichiga oladi. Ilg'or HVAC tizimlar tarmoqdan 
foydalanadi termostatlar kun va vaqt o'zgarishi mumkin bo'lgan haroratni aniqroq va 
samarali boshqarish uchun mavsum. Uy avtomatizatsiyasi yorug'lik, iqlim, 
xavfsizlik, audio / vizual, kuzatuv va boshqalarni boshqarish uchun ishlatilishi 
mumkin bo'lgan simli va simsiz tarmoqlardan foydalanadi, bularning barchasi sezish 
va boshqarish uchun o'rnatilgan qurilmalardan foydalanadi. 

---

Parvozdan avtoulovga transport tizimlari ichki tizimlardan tobora ko'proq 
foydalanmoqda. Yangi samolyotlar rivojlangan avionika kabi inertial rahbarlik 
tizimlari va GPS qabul qiluvchilar ham xavfsizlik talablariga ega. Turli xil elektr 
motorlar - cho'tkasi bo'lmagan doimiy shahar motorlari, asenkron motorlar va DC 
motorlar - elektrondan foydalanish vosita tekshirgichlari. Avtomobillar, elektr 
transport vositalari va gibrid transport vositalari samaradorlikni oshirish va 
ifloslanishni kamaytirish uchun ichki tizimlardan tobora ko'proq foydalanish.
O'rnatilgan tizimlardan foydalanadigan boshqa avtomobil xavfsizligi 
tizimlariga quyidagilar kiradi qulflashga qarshi tormoz tizimi (ABS), Elektron 
barqarorlikni boshqarish (ESC / ESP), tortishni boshqarish (TCS) va avtomatik to'rt 
g'ildirakli 
haydovchi. 
Tibbiy 
asbob-uskunalar 
uchun 
o'rnatilgan 
tizimlardanfoydalanadi 
monitoring 
va 
turli 
xil 
tibbiy 
tasvir 
(UY 
HAYVONI, SPECT, KT va MRI ) invaziv bo'lmagan ichki tekshirishlar uchun. 
Tibbiy uskunalar ichiga o'rnatilgan tizimlar ko'pincha sanoat kompyuterlari 
tomonidan quvvatlanadi. 
O'rnatilgan 
tizimlardan 
foydalaniladi xavfsizlik uchun 
muhim tizimlar. IoT-ni kuzatish 
va boshqarish maqsadida simli 
yoki 
simsiz 
tarmoqlarga 
chipdagi 3G uyali yoki boshqa 
usullar orqali ulanmagan bo'lsa, 
ushbu 
tizimlar 
buzilishdan 
xavfsiz holatga keltirilishi va 
xavfsizroq 
bo'lishi 
mumkin.
[9]
Yong'in xavfsizligi 
uchun tizimlar yuqori haroratni boshqarish va ishlashni davom ettirish qobiliyatiga 
ega bo'lishi uchun ishlab chiqilishi mumkin. Xavfsizlik bilan bog'liq holda, 
o'rnatilgan tizimlar o'zini o'zi ta'minlashi va kesilgan elektr va aloqa tizimlari bilan 
ishlashga qodir bo'lishi mumkin. 
Miniatyurali simsiz qurilmalar deb nomlangan motlar tarmoqqa ulangan 
simsiz sensorlar. Simsiz sensorli tarmoq simsiz quyi tizimlarni murakkab sensorlar 
bilan bog'lab turish uchun zamonaviy IC dizayni bilan amalga oshirilgan 

---

miniatizatsiyadan foydalanadi, bu odamlar va kompaniyalarga fizik olamdagi son-
sanoqsiz narsalarni o'lchashga imkon beradi va monitoring va boshqarish tizimlari 
orqali ushbu ma'lumotlarga amal qiladi. Ushbu motlar to'liq o'z-o'zidan ishlab 
chiqarilgan va batareyalarni almashtirish yoki zaryadlash kerak bo'lgunga qadar 
odatda bir necha yillar davomida batareya manbasidan chiqib ketadi. 
Xususiyatlari 
O'rnatilgan tizimlar bir nechta vazifalarni bajarish uchun umumiy maqsadli 
kompyuter emas, balki ba'zi bir aniq vazifalarni bajarish uchun mo'ljallangan. 
Ba'zilarida ham bor haqiqiy vaqt xavfsizlik va qulaylik kabi sabablarga ko'ra 
bajarilishi kerak bo'lgan ishlash cheklovlari; boshqalari ishlash talablarini past yoki 
umuman talab qilmasligi mumkin, bu xarajatlarni kamaytirish uchun tizim 
apparatini soddalashtirishga imkon beradi. 
O'rnatilgan tizimlar har doim ham mustaqil qurilmalar emas. Ko'pgina ichki 
tizimlar umumiy maqsadga xizmat qiladigan kattaroq qurilma ichidagi kichik 
qismlardan iborat. Masalan, Gibson roboti gitara torlarni sozlash uchun o'rnatilgan 
tizimga ega, ammo Robot gitara-ning umumiy maqsadi, albatta, musiqa ijro 
etishdir.
[10]
Xuddi shunday, o'rnatilgan tizim avtomobil avtomobilning o'zi quyi 
tizimi sifatida o'ziga xos funktsiyani ta'minlaydi. 
 DIP, SIMM, DIMM va SIP xotira chiplari mavjud. 
 DIP- ikki qatorli paketlar (dual inline packages - DIP),
 SIMM-sodda qatorli xotira moduli (single inline memory modules - SIMM),
 DIMM ikki qatorli xotira modulilari (dual inline memory modules - DIMM).

---

DIP mikrochiplar, mikrosxemalar va boshqa ba'zi elektron qismlarda ishlatiladi. 
Ushbu turdagi korpus to'rtburchaklar shakli va uzun tomonlarida ikkita qator teskari 
tomondan chiqib turadigan oyoqli (pin) bo‘lib, keramika yoki plastika metaldan 
tayyorlangan. 
Xotira chiplari ikki xil SIMM va SIP mikrosxemalari shaklida ishlab 
chiqarilgan. Har bir mikrosxemalar kichik bir plata bo'lib, unda bir nechta (odatda 8 
yoki 9) xotira chiplari joylashgan. Ushbu platani kompyuterning ona platasiga 
juftlarga ulanadigan ulagich mavjud. 
SIMM (Single In line Memory Module, DRAM) va SIP mikrosxemalari 
tashqi ko'rinishi kompyuterga ulanish uchun ishlatiladigan ulagich turida farqlanadi. 
SIMM tipidagi mikrosxemalar tekis ulagichlarga ega. SIP mikrosxemalari
kontaktlari plataga "yopishmaydi" ammo kichik pinli ignalari bo'lgan ulagichlari 
mavjud.
SDRAM xotirasining keyingi avlodlaridan biri – uzatishning ikkilangan 
tezligiga ega bo‘lgan DDR SDRAM (Double Data Rate SDRAM) xotirasidir. 
SDRAM kabi, DDR SDRAM xotirasi tizim chastotasi bilan sinxron ishlaydi. 
Ammo, ma’lumotlar takt generatorning signal orqa va oldi fronti bo‘yicha
hisoblanadi. Lekin SDRAM xotirasidan foydalanishda faqatgina oldi fronti 
bo‘yicha. Shunday qilib DDR SDRAM xotirasi SDRAM ga nisbatan tezroq uzatadi, 
y’ani shinaning 133 MGts chastotasida ish unumdorligi 266 MGts ni tashkil qiladi. 
Bu tizim ikki marotaba tezroq ishlaydi degani emas. Ikki martda tezroq xotira 
ishlaydi va shuning uchun ShK umumiy unumdorligi oshmoqda.