Texnologiyalari universiteti mustaqil ish fan nomi: Elektronika va sxemalar mavzu: Murakkab invertorli va Shottki barerli ttm

o
’
zgartkichlarga bo‘linadi. 
Bilvosita TChO‘larda tarmoqdan kelayotgan o‘zgaruvchan tok kuchlanishi 
tiristorli o‘zgartkich (TO‘)da to‘g‘rilanib, avtonom invertor (AI)ga uzatiladi va u 
yerda o'zgarmas tok kuchlanish chastotasi rostlanadigan o‘zgaruvchan tok 
kuchlanishiga o‘zgartiriladi. 19- rasmda shunday TChO' ning blok sxemasi 
keltirilgan bo‘lib, bunda TO‘ boshqariluvchi tiristorli o‘zgartkich, TO‘BT uning 
boshqarish tizimi, ya’ni IFBT, rostlash bloki RBning vazifasi chastota 
rostlashning qaysi qonuniyatga amal qilinayotganiga qarab TChO‘ning statik va 
dinamik rejimlarida kuchlanish hamda chastota o‘zgarishini o‘zaro 
moslashtirish-dan iborat. 
19-rasm. Tiristorli bilvosita chastota o‘zgartkichining blok sxemasi. 
Bilvosita TChO'larda o‘zgarmas tokli zvenoning bo‘lishi, avtonom invertorning 
chiqishidagi chastotaning ham yuqoriga va ham pastga qarab keng diapazonda 
rostlashga imkon beradi, bu bilvosita TChO‘ning asosiy afzalligi bo‘lib, bu 
turdagi TChO’larning ishlab chiqarishda keng qo’llanilishiga olib keladi. 

---

TO‘ning tok manbayi (TM) yoki kuchlanish manbayi (KM) rejimida ishlashiga 
qarab TChO'ning avtanom invertorlari ham tok avtonom invertori (TAI) yoki 
kuchlanish avtonom invertori (KAI) rejimlarida ishlashi mumkin. TChO‘ 
invertorining KAI rejimida TO‘ning ichki qarshiligining kichik qiymatli bo‘lishi, 
invertorga kelayotgan kuchlanishning yuklanish tokiga bog‘liq bo'lmaslikka olib 
keladi. Agar TO‘ ning ichki qarshiligi kichik bo‘lmasa va uning ta'siri sezilarli 
bo‘lsa, u holda U
d
= const sharti TO‘ning kuchlanish bo‘yicha kuchli manfiy 
teskari bog'lanishi orqali amalga oshiriladi. U
d
qutblari o'zgarmas bo'lgani uchun 
yuklanish zanjiridagi o‘zgaruvchan tok tarmoqqa energiyaning uzatilishi faqat I
d
ning yo'nalishi o‘zgatirilgandagina mavjud bo‘la oladi, bu esa yana qo'shimcha 
tiristorlar komplekti bo‘lishini taqozo qiladi va bu KAIli TChO‘larning asosiy 
kamchiliklaridandir. 
TChO'ning TAIli variantida I
d 
ning doimiyligi yuklanish kuchlanishiga, ya’ni 
asinxron motorning tezligiga bog'liq bo‘lmasligi kerak. f
d 
– const shartining 
bajarilishida TO'ning ish rejimi tok manbayi rejimi bo'lib, bu rejim o‘zgarmas 
tok zanjiriga katta induktivlikka ega reaktorni ulashni va teskari bog‘lanish 
konturi bo‘lishini taqozo qiladi. Enetgiyani tarmoqqa uzatish jarayonida I
d
 
yo’nalishning o'zgarmasligi hisobga olinsa, TO‘ kuchlanishning qutblari 
o'zgarishi lozim. Bu shart reversiv bo‘lmagan TO'ning sxemasida tiristorli 
o'zgartkichning tarmoqqa ergashuvchi invertor rejimiga o‘tkazish asosida amalga 
oshiriladi. TAIli TChO'ning asosiy afzalligi bir tiristor komplektida energiyaning 
tarmoqqa uzatish imkoniyati borligidadir. 
Asinxron motorning turg'un ish rejimlaridagi tezligini berilgan ko‘rsatkichlar 
kattaliklarida ushlab turish uchun albatta tezlik yoki kuchlanish bo‘yicha teskari 
bog'lanishlarning bolishi shartligi TAIli TchO’larning asosiy kamchiliklaridan 
biri hisoblanadi. 
Avtonom inverlorlarning ish rejimlari qanday bolishidan qat'iy nazar ularning 
boshqarish tizimlari 20- rasmda tasvirlanganidek funksional sxemadan iborat 
boladi. 

---

20-rasm. Avtonom invertor boshqaruv tizimining blok sxemasi. 
 
AIBTning tarkibidagi vazifalovchi generator (VG) uzluksiz boshqaruv 
kuchlanishi U
bf
ni chastotasi f
vaz,f
bolgan to‘g‘ri burchakli signalga o‘zgartiradi, 
impuls taqsimlagich (IT)esa ushbu signalni faza va chastotasi bo‘yicha uch fazali 
impulslar tizimiga moslashtirib, invertor tiristorlarining olti boshqarish kanallari 
bo'yicha taqsimlaydi. Impuls tashkil qiluvchi qurilma (ITQ)ning vazifasi ITdan 
chiqayotgan impulslami tiristorlarning ochilishiga quvvati, shakli va impuls 
uzunliklarini mos holga keltirishdir. 
Hozirgi paytda AIBTlarni yaratishda mikroelektronika va mikroprotsessor 
tizimlari asosida keng qo‘llanilayotganligi sababli ularning og'irlik va 
o‘lchamlari ixchamlashib bormoqda, yig'ish va sozlash texnologiyasi ham 
soddalashib, ishonchlilik darajasi esa ortib bormoqda.