Texnologiyalari universiteti mustaqil ish fan nomi: Elektronika va sxemalar mavzu: Murakkab invertorli va Shottki barerli ttm

Birinchi usul — KAI chiqishidagi kuchlanish uning kirish zanjiriga ulangan 
boshqariluvchi o'zgarmas tok o‘zgartkichi, ya’ni boshqariluvchi to‘g‘rilagich 
yordamida amalga oshiriladi. 
Ikkinchi usul — KAI bilan yuklanish oralig'iga qarama-qarshi - parallel 
ulangan tiristorlar juftligi yordamida amalga oshiriladi. 
Uchunchi usul— impuls usuli deb ataladi. Boshqaruv impulsining kengli- 
gini o‘zgartirish natijasida KAI chiqish kuchlanishi mos ravishda rostlanadi. Bu 
usulning qo‘ llanilishi uning kirish qismida boshqariluvchi o'zgarmas tok 
o'zgartkichiga hojat qoldirmaydi va tiristorli chastota o'zgartkichning kuch sxemasi 
hamda boshqaruv tizimi ancha soddalashadi va ishonchlilik darajasi ancha ortadi. 

---

KAIlarning chiqish kuchlanishlarini impuls kengligini o'zgartirib rost- 
lashda uchinchi usuldan foydalaniladi. 
KAI chiqishidagi kuchlanishning talab etilgan darajada ko‘rinishga ega 
bo’lishi uchun kuch sxemadagi tiristorlarni ma'lum qonuniyatlar asosida ochish va 
yopish kerak bo'ladi. Bu qonuniyatlarning majmuasi tiristorlarni ochish va yopish 
algoritmlari (OYoA)ning asosini tashkil etadi. KAIlarning kuch sxemalaridagi 
tiristorlarning ochilishi va yopilishi ularning boshqarish tizimlarida amalga 
oshiriladi hamda shuning uchun ham tiristorlarni ochish algoritmi (OA) va ularni 
yopish algoritmi (YoA) asosida invertor boshqarish tizimining ishlashi shakllanadi. 
3 - a rasmda bir fazali KAIning shartli sxemasi berilgan bo'lib, chi- qishidagi 
kuchlanishni rostlash birinchi yoki ikkinchi usul bilan amalga oshirilishi mumkin. 
3- rasm. Birfazali KAIning sxemasi (a) va uning kuchlanish va tok diagrammasi 
(b). 
 
V1, V3 va V2, V4 tiristorlarning davriy juft ulanishi va o'chishi yuklanishdagi 
kuchlanish U
yuk
ning shakli to'g'ri burchakli, ampilitudasi manba kuchlanishiga teng 
bo‘lishini taqozo qiladi va yuklanishdan o'tayotgan tokning shakli eksponenta 
bo‘laklaridan iborat bo‘ladi (3.11- b rasmga qarang). Agar V1 va V3 tiristorlar 
o‘chirilib, V2 va V4 tiristorlar ulanadigan bo'lsa, u holda aktiv-induktiv 
yuklanishdan o'tayotgan tokning yo‘nalishi ulangan tiristorlarning 
o‘tkazuvchanligiga nisbatan teskari bo'ladi va bu tokni yo'naltirish uchun V1—V4 
tiristorlarga qarama-qarshi yo‘nalishda parallel VD1-VD4 diodlarulangandir. 
Yuklanishdagi tok va kuchlanishning ishoralari teskari bo'lgan holda u yoki bu juft 
diodlar ochiladi. Shunda manbadan kelayotgan tok t
d
ishorasini o‘zgartirib E 
kuchlanishga qarama-qarshi yo‘nalishda oqadi. Agar manba bir tomonli 
o'tkazuvchanlikka ega, ya’ni to‘g‘rilagich bo'lsa, u holda manbaga parallel 
kondensator ulanishi kerak, Invertordan tok manbaga qarab yo'nalganida 
kondensator zaryadlanadi va tok manbadan yo‘nalganida esa zaryadsizlanadi. Bu 

---

kondensatorning sig'imi, manba kuchlanishi pulsatsiyasi sezilarsiz darajada 
bo‘lishini ta'minlashi uchun yetarli darajada qiymatga ega bo‘lishi kerak. 
4-rasm. (Uch fazali KAI chiqish kuchlanishini impuls kengligini o’zgartirib 
rostlash jarayonidagi tiristorlarning holatlari, liniya (a) va faza kachlanishlari (b) 
o‘zgarishlari diagrammalari. 
KAI chiqish kuchlanishini impulsli boshqarish usulini tiristorlarning 
o'tkazuvchanlik burchagi λ = 180° bo'lgan hol uchun ko‘rib chiqamiz. 
Tiristorlarning o‘tkazuvchanlik burchagi λ = 180° bo‘lganida bir vaqtda uchta 
tiristor ishlaydi va bu holda kuchlanishning shakli yuklanishga deyarli bog‘liq 
bo‘lmaydi. 
4-a rasmdan ko‘rinib turibdiki, bir paytda uchta tiristorning ochilishini va 
interval o‘tishi bilan yopilishini ta'minlaydigan impulslar OYoA vositasida amalga 
oshiriladi. Har bir tiristorning ochilib turish burchagi α ning rostlanishi natijasida 
chiqishdagi kuchlanish impulsi kengligi o'zgartiriladi. 

---

5-rasm. Fazalararo kommutatsiyali kuchlanish avtonom invertorining sxemasi. 
 
Dl—D6 diodlar 5- sxemadagidek asinxron motorning invertor sxe- masidan 
ajratish uchun xizmat qiladi. D7—D12 diodlar esa teskari ko‘prik sxemasi 
bo‘yicha o'zgarmas kuchlanish manbayiga ulanadi. Bunday sxemali kuchlanish 
avtonom invertorlarida har bir tiristorlarning ochilishi va yopilishi boshqa 
tiristorlaming holatlaridan qat’iy nazar individual ravishda bo‘ladi hamda bu esa 
yuklanishdagi kuchlanish qiymatini rostlash imkonini beradi. 
Bundan tashqari avtonom invertorlarda anod va katod zanjirlaridagi tiris- 
torlar uchun umumiy bo'lgan kommutatsiya kondensatorlari qo'llanilgan sxemalar, 
invertor tiristorlari uchun umumiy yagona bo'lgan kommutatsiya qurilmasiga ega 
bo‘lgan sxemalar va boshqa xilma-xil kommutatsiya qurilmali sxemalar ham 
amaliyotda keng qo'llaniladi. 
6-rasm. Individual kommutatsiyali 
kuchlanish avtonom invertorining 
sxemasi.